1949-yili 12-ayda Sherqiy turkistanda yuzbergen weqi'elikler

[Aziz Isa Elkun]

1949-yili 12-ayda Sherqiy turkistanda yuzbergen weqi'elikler

12 – ayning 1 – küni :
 

Xitay xelq azatliq armiyesi 2 – korpussi ( 2 – jüni ) ning siyasi komissari Wang enmao qeshqerghe yetip keldi we Qeshqerde qomandanliq shitabi qurup, Sherqiy Türkistanning jenobini ishghal qilishqa biwaste qomandanliq qildi.
 

12 – ayning 1 – küni:
 

üch wilayet milliy armiyesi birinchi korpusi ( 1 – jüni ) qarmighidiki qisimlar, dewiziye qomandani Iminop Memet Eminning yetekchilikide aqsugha yetip kélip, aqsuni yéngi ishghal qilghan Xitay xelq azatliq armiyesi eskerliri bilen uchrashti, bu, milliy armiye bilen Xitay xelq azatliq armiyesining tunji uchrushishi bolup hisaplinidu.
 

12 – ayning 4 – küni :
 

Sherqiy Türkistanda yüz bergen iqtisadi böhran tüpeylidin qiyin ehwalda qalghan Kommunist Xitay merkizi hökümiti, < 1950 – yili Armiyening ishlepchiqirish qurulushi bilen shughullunush hizmiti heqqide yolyoruq > ni élan qilip, atalmish < ishlepchiqirish qurulush armiyesi > ni qurup chiqishning teyyarliq hizmetlirini bashlidi. Bezi statiskilarda, 49 – yilining axirigha qeder Sherqiy Türkistandiki Xitay eskerlirining sanining 200 minggha ( azatliq armiye we teslim bolghan Guo Mindang qisimlirini qoshqanda ) yetip barghanliqi, bunung, Sherqiy Türkistanda mal bahasining shiddet bilen eshishigha, pul paxalliqigha sewepchi bolghanliqi qeyt qilinmaqta.
 

12 – ayning 7 – küni:
 

üch wilayet armiyesining tunji qétim Ürümchige kirgen küni bolup, milliy armiyening Xihoda turushluq birinchi piyade polkining eskerliri, polkownik Isaqofning yetekchilikide Ürümchige yetip keldi, Xitay genirali Wang Zhen, Ürümchidiki pütün Herbiy we memuri emeldarlarni bashlap ularning aldigha chiqip kütiwaldi, milliy armiye eskerlirining Ürümchige kirishi, Ürümchidiki Uyghurlar ichide qattiq hayajan we xoshalliq peyda qildi. Pütün sheher xelqi yollargha chiqip milliy armiyeni qizghinliq bilen kütiwaldi.
 

12 – ayning 10 – küni :
 

Xitay merkizi hökümitining buyruqi bilen Ürümchide < Xinjiang herbiy rayoni ishlepchiqirish hemkarliq kopiratipi > quruldi, Mahiyette bu < Bingtüen > ning asasi bolup, 54 – yili bu kopiratip < ishlepchiqirish qurulush bingtüeni > ge özgertildi.
 

< Xinjiang herbiy rayoni ishlepchiqirish hemkarliq kopiratipi > ning qurulushi bilen, yerliklerge tewe munbet yerler, kan menbeliri we su menbeliri Xitay eskerliri teripidin mejburi ishghal qilinishqa bashlidi we bu hal, yerlik xelq arisida küchlük naraziliq peyda qildi.
 

12 – ayning 13 – küni :
 

Geniral Peng dehai Ürümchide xelq azatliq armiyesining we Guo Mindangning teslim bolghan qisimlirining Dewiziyedin yuquri derijilik emeldarliri yighini chaqirip, her derijilik yerlik hökümetlerni tesis qilish we Guo Mindang qisimlirigha Kommunist armiye qisimliridin siyasi komiserler iwetish heqqide qarar aldi.
 

12 – ayning 14 – küni :
 

Seypidin Ezizi, < Xinjiang ölkilik hökümet > ni özgertip qurush yighinigha qatnishish üchün 13 kishilik 3 wilayet wekiller ömigini bashlap Ghuljidin Ürümchige yetip keldi. Bu 13 kishidin aran 5 nepiri < Ölkilik hökümet > ning rehberlik we ezaliq qatlimida yer alalidi.
 

12 – ayning 16 – küni :
 

Kommunistlarning idarisi astidiki < Xinjiang ölkilik xelq hökümiti > rehberliri we ezaliri bekitip chiqildi web u zitimlik, < Merkizi xelq radio istansisi > da élan qilindi. Bular töwendikilerdin ibaret:
 

Ölke reyisi : Burhan Shehidi
 

Muawin reyisler : Gao mianchün, Seypidin Ezizi
 

Hökümet ezaliri 30 kishidin terkip tapqan bolup, Hoten we yerken wilayetliridin saylinidighan birdin eza texi bekitilmigen.
 

Ezalar: Wang enmao, Wang Zhen, Qiyumbeg Hoja, Leskin, Gheni batur, Enwer Jakulin, Enwerhan Baba, Esqet isaqof, Abdukerim Mehsum, Xi lianting, Ibrahim Turdi, Qü wu, Patihan Sughurbayef, Abliz Muhemmet, Abdurahman Muhidi, Yao zhanlin, Xü Liqin, Xü zhi, Tao Siyü, Shü mutong, Mes’ud Ahun, Muhemmet Eysa, Dashap, Liu mengchun, Deng liqün, Abduqadir Turdi, Han youwen, Yüan Zhengxi
 

12 – ayning 17 – küni :
 

Geniral Peng Dehuaining riyasetchilikide < Xinjiang ölkilik xelq hökümiti > ning 1 – qétimliq omomiy wekiller yighini chaqirilip, < Ölkilik hökümet > ning resmiy qurulghanliqi pütün dunyagha élan qilindi.
 

Oxshash künde yene < Xinjiang herbiy rayoni > qurulghanliqimu élan qilindi.
 

Xitay merkizi hökümiti teripidin Geniral Peng Dehuai Herbiy rayonning bash qomandanliqi we qoshumche siyasi komissarliqigha, Wang Zhen, Tao siyü, Seypidin Eziziler muawin qomandanliqigha.
 

< Xinjiang herbiy rayoni > qarmighida yene merkizi Qeshqer bolghan < Jenobi Xinjiang herbiy rayoni >, merkizi Ürümchi bolghan < Ximali Xinjiang herbiy rayoni > we merkizi Ghuljida bolghan < Ili herbiy rayoni > qurup chiqildi, Rus geniral Leskin < ili herbiy rayoni > ning bash qomandanliqigha atandi.
 

Shu küni, ölkilik hökümet qurulghanliqi munasiwiti bilen Ürümchi shehride Herbiy parattin ötüsh murasimi ötküzüldi, Kommunist armiye, Guo Mindangning teslim bolghan qisimliri we milliy armiye ayrim – ayrim halda parattin ötti, milliy armiyening retlik, Heywetlik körünishi Ürümchi xelqini cheksiz ghurorlandurdi.
 

Peng dehaui, Wang Zhen, Zhang zhijung, Burhan, Tao siyü, Seypidin qatarliqlar paratni közdin kechürdi.
 

12 – ayning 20 – küni :
 

Xitay kommunistik partiyesi Merkizi herbiy ishlar komutetining buyruqigha asasen, Guo Mindang armiyesining Sherqiy Türkistanda Xitay kommunistlirigha teslim bolghan qisimliri, < Xitay xelq azatliq armiyesi 22 – guroh armiyesi >, yeni, 22 – bingtüeni qilip özgertildi. Bu qisimlarning sabiq qomandani Tao siyü yene unung bash qomandanliqigha, Kommunist geniral Wang Zhen siyasi komiserlikke teyinlendi. Bu qoshunnung bash shitabi Ürümchide turghuzuldi.
 

Oxshash küni, yene üch wilayet milliy armiyesimu, < Xitay xelq azatliq armiyesi 5 – korpusi >, yeni 5 – jüni qilip özgertildi, rus geniral Leskin bash qomandanliqqa, Tatar millitidin bolghan Isaqof Markof orunbasar qomandanliqqa, Kommunist Dün xingyün siyasi komiserlikke, Uyghurlardin Zahir Sawdanof muawin siyasi komiserlikke teyinlendi.
 

12 – ayning 28 – küni :
 

Geniral Peng Dehuai Ürümchidin Bei jinggha bérip, Merkizi xelq hökümitining 5 – qétimliq yighinigha qatnashti. Bu qétimqi yighinda mexsus Sherqiy Türkistan mesilisi muzakire qilindi.
 

Peng dehaui yighinda bergen doklatida, Sherqiy Türkistandiki esker we memuri hadimlarning sanining 240 mingdin eship ketkenlikini, Sherqiy Türkistanning mewjut kirimi bilen peqetla ularning 30 pirsentining maashini hel qilalaydighanliqini, bazarlarda mal bahasining 100 hesse eship ketkenlikini, bazarlarda kündilik buyumlar we yimek – ichmeklerning qurup ketkenlikini bayan qilip, eger merkizi hökümet jiddi iqtisat ajratmighan teqdirde, Sherqiy Türkistandiki milliy mesililerni helqilishqa, milliy armiye bilen bolghan ittipaqliqqa, shundaqla teslim bolghan Guo Mindang qisimlirini islah qilish ishlirigha jiddi xewipler élip kélidighanliqini tekitlidi, shundaqla Sherqiy Türkistan bilen Soweyt ittipaqi otturisidiki soda munasiwetlirini derhal eslige keltürüsh, kan mehsulatlirini echishni jiddileshtürüsh heqqide teklip berdi.
 

12 – ayning axiri :
 

Kommunistlar teripidin özgertip qurulghan < Xinjiang ölkilik hökümiti > gerche memliket boyiche pulni birlikke keltürüsh heqqide qarar alghan bolsimu, emma yerlik xelq Xitay hökümiti teripidin besip tarqitilghan qeghez pulgha mal setip bérishni ret qildi, buh al, Sherqiy Türkistanni ishghal qilip turiwatqan Kommunist armiyeni qiyin ehwalgha chüshrüp qoydi, shunga, < Xinjiang herbiy rayoni arqa sep bölümi > ning müdüri Gan zuchang her ayda bir qétim ayrupilan bilen Beijinggha bérip, Beijingdin Guo Mindang waqtidin qalghan Kümüsh tenggilerni yötkep kélip, bu tenggiler bilen Sherqiy Türkistanning yerlik xelqidin ashliq setiwélishqa bashlidi. Uzun ötmeyla Xitay hökümiti bu kümüsh tenggilerni inawetsiz qilghini üchün, yerlik xelq iqtisadi jehettin eghir ziyangha uchridi.
 

12 – ayning 30 – küni :
 

Ghulja shehride, milliy armiyedin özgertip teshkil qilinghan < Xitay xelq azatliq armiyesi 5 – korpusi > ning qurulghanliq murasimi ötküzüldi. Bu armiye qarmighida ikki piyediler Dewiziyesi bilen ikki musteqil atliq polki mewjut bolup, bu qisimlar Tikes, Altay, Chöchek, Sawen, Ghulja qatarliq jaylargha orunlashturuldi.
 

12 – ayning ? – küni :
 

Kommunist armiyening Hotenni ishghal qilishigha naraziliq bildürüsh üchün, birqanche ming Uyghur kaltek – toxmanlar bilen qorallinip hökümetke qarshi isyan kötürüp chiqti, Xitay menbeliride ( milliy bölgünchilerge qarshi küresh tarixi ) körsütilishiche, bu qétimqi isyanning Muhemmet Emin Bughra teripidin pilanlanghanliqi qeyt qilinghan. Bu qétimqi isyan, teklimakanni halqip udul hotenge yetip kelgen Kommunist eskerler teripidin basturulghan.
 

12 – ayning ? – küni :
 

Ili 3 wilayet hökümitige qarashliq Pochta – téligiraf idarisi teripidin bir yürüsh 4 xil pochta markisi besip tarqitildi, Musteqil bir hakimiyet, musteqil bir xelqning simowuli bolghan bu pochta markiliri hazirghiche özining tarixiy qimmitini saqlap kelmekte.