5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqining 1 – yilliqi munasiwiti bilen ötküzülidighan resim körgezmisi

[Elqut]

 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqining 1 – yilliqi munasiwiti bilen ötküzülidighan resim körgezmisi

1 – bölüm: Sherqiy türkistanning we Uyghurlarning qisqiche ehwali

Hitay hokumiti teripidin, < Xinjiang uyghur aptonom rayoni > dep atalghan Sherqiy turkistan rayonining hazirqi kolimi,  1 milyon 600 ming kuwadirat kilometir ( hitayning statiskisi boyiche ) bolup, putun hitayning omomiy yer meydanining 6 den 1 qismini teshkil qilmaqta.

Qedimiy yipek yolining asasliq tuguni hisaplanghan Sherqiy turkistan, Hitay, Tibet, Mongghulistan, Rusya, Qazaqistan, Qirghizistan, Tajikistan, Hindistan, pakistan, Afghanistan qatarliq 10 dolet bilen chegridash bolup, stiratigiye jehette intayin mohim ehmiyetke ige.

 Sherqiy turkistan 1881 – yili Manju impiriyesi ( ching sulalisi ) teripidin ishghal qilindi we 1884 – yili nami < yengidin qoshuwelinghan zimin > digen menini bilduridighan < Xinjiang > digen namgha ozgertildi.

Hitay kommunistik partiyesi, 1949 – yili < Jung Hua heliq Jumhuriyiti > ni qurghandin keyin, 49 – yili 10 – ayda sherqiy turkistan rayonini ishghal qildi we sherqiy turkistan helqining musteqilliq teliwini ret qilip, 1955 – yili 10 – ayning 1 – kuni  < Xinjiang uyghur aptonom rayoni > digen namda  ismi bar, jismi yoq qorchaq bir aptonom hokumetni qurdi.

Sherqiy turkistan rayini Manju – Hitayning mustemlikisige uchrighan 1881 – yilidin buyan, uyghurlarning Milliy musteqilliqini eslige kelturush kurishi hech bir zaman tohtap qalmidi we Milliy isyanlar ayighi uzulmey dawam qilip keldi, buning netijiside uyghurlar 1933 – yili 11 – ayning 12 – kuni Qeshqerde we 1944 – yili 11 – ayning 12 – kuni Ghuljida Musteqil Sherqiy turkistan jumhuriyetlirini qurghan bolsimu, emma bu jumhuriyetler Hitay we Sowet ittipaqining hemkarliship qarshi turushi netijiside meghlubiyetke uchridi.Yillardin buyan Sherqiy turkistan rayonida uzulmey dawam qilip kelgen Milliy qarshiliq korsutush heriketliri,  Mahiyet jehette Bu ziminning heqiyqi igiliri hisaplanghan Uyghurlarning oz teqdirini ozi belgilesh hoqoqini qolgha kelturush  we Xitay hakimiyitining mustemlikichilik siyasitige qarshi kurishidin ibaret.

1)      Uyghurlar öz wetinide azsanliq orungha chüshüp qaldi

Köchmen yötkesh siyasiti bolsa, kommunist Xitay hakimiyitining 1949 – yilidin buyan Sherqiy türkistangha qaritip keliwatqan eng asasliq özgermes istigiratiyelirining biri bolup, Xitay hakimiyitining meqsidi bolsa, Uyghurlarni öz wetinide azsanliq orungha chüshürüp qoyush, san jehette Uyghurlargha qarighanda mutleq üstünlükni igellesh we ghayet zor Xitay qaynimi ichide, Uyghurlarni atsimilatsiye qilip eritip yoqutushni emelge ashurush idi.

Shunung üchünmu Xitay hakimiyiti Sherqiy türkistangha kelip yerleshken Xitay köchmenlirige qarita türlük etibar berish siyasetlirini yolgha qoyush we Xitayning herqaysi ölkiliride teshwiqat nuxtilirini qurush arqiliq, Xitay puxralirini Sherqiy türkistangha kelip yerlishishke qiziqturup kelmekte.

1949 –yili Xitay kommunistliri Sherqiy türkistanni ishghal qilghanda, bu rayonda Uyghurlar omomi noposning 90 pirsentini teshkil qilatti, Xitaylar bolsa aranla 3 – 4 pirsent etrapida idi, Xitayning izchil türde köchmen yötkesh siyasiti sewebidin hazir Sherqiy türkistanda Uyghurlarning igelleydighan nisbiti 46.06 pirsentke chüshüp qaldi, Xitaylar bolsa omomi noposning 39.33 pirsentini teshkil qilmaqta.

Sherqiy türkistanning merkizi ürümqide 1949 – yili Uyghurlar 80 pirsenttin köpirekini teshkil qilatti, hazir bu shehrning omomi noposining 85 pirsenti Xitay, Uyghurlar bolsa aran 12.5 pirsentni teshkil qilmaqta.

1)      Sherqiy türkistandiki atom sinaliri

Sherqiy türkistan rayoni Xitayning birdin – bir aton sinaq qilish rayoni bolup, 1964 – yili 16 – öktebirdin hazirgha qeder Xitay hakiiyiti bu raynda yer asti we yer üsti bolup jemi 46 qetim atom siniqi elip bardi.

Atom sinaqliri Sherqiy türkistan rayonida türlük gheyri keselliklering we ölümlerning köpüyüshige sewepchi boldi.

Chetel mutexesislirining doklatlirida körsütülishiche, Sherqiy türkistanda atom sinaqliri tüpeylidin texminen 800 mingdin artuq Uyghur hayatidin ayrildi, yene neche 100 minglighan Uyghur türlük gheyri keselliklerge giripdar boldi.

2)      Xitayning Uyghurlargha qaratqan pilanliq tughut siyasiti

Xitay hakimiyiti bir tereptin Sherqiy türkistan rayonigha Xitay köchmini yötkeshni jiddileshtürse, yene bir tereptin Uyghurlargha qarita mejburi pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyup, kelmekte.

 Sherqiy Türkistanda  yerliklerge qarita 1988 – yilidin buyan  izchil türde yolgha qoyulup keliniwatqan atalmish < pilanliq tughut > siyasiti bolsa, kommunist Xitay hakimiyitining Uyghurlarning neslini qurutush meqsidide elip beriwatqan tüp siyasetlirining biri.

Xitay hakimiyitining bu siyasiti, Sherqiy Türkistanda  köpligen ana we balilarning waqitsiz ölüp ketishige sewepchi bolmatqa.

Gerche Xitay hökümitining resmiy qanunida, sheherlerdiki Uyghurlarning ikki perzent, yezilardiki uyghurlarning 3 perzent köreleydighanliqi ochuq belgilen bolsimu, emma Xitay hökümiti uyghurlarnimu xuddi Xitaylardek birla perzent körüshke qistap kelmekte we hamildar ayallarni türlük tehdit we besimlar bilen bala chüshürüsh opiratsiyesi qildurushqa zorlimaqta.

3)      Xitayning Uyghurlargha qaratqan dinsizlashturush siyasiti

 

Xitayning sanliq melumatlirida körsütülishiche, Sherqiy türkistandiki mosulmanlarning omomi sani 12 milyongha yeqin bolup, bunung ichde 10 milyongha yeqinraqi Uyghur mosulmanliri, qalghanliri Qazaq, Qirghiz, Tajik, Özbek … qatarliq yerlik xelqlerdin  ibaret.

Xitay hakimiyiti 1949 – yilidin buyan Uyghurlargha qarita izchil türde dinsizlashturush siyasitini yürgüzüp kelmekte.

Mesilen, nöwette Sherqiy türkistandiki  barliq mesjidlerning derwazisigha hökümetning töwendiki cheklesh uxturushi chaplanghan bolup, uxturushta  töwendiki 5 türlük kishilerning diniy paaliyet bilen shughullunushining qattiq cheklinidighanliqi bayan qilinghan :

birinchisi, partiye – ittipaq ezaliri;

ikkinchisi, Dölet ishchi – hizmetchiliri we dem elishqa, pensiyege chiqqanlar;

 üchünchisi, 18 yashqa toshmighan yash ösmürler,

Tötünchisi, kenit kadirliri;

 beshinchisi, ayallar;

Xitay hakimiyiti, özlirining diniy etiqat erkinlikini telep qilghuchi Uyghurlarni, < terrorist, radikl islamchi, milliy bölgünchi > digendek siyasi töhmetler bilen qattiq basturup kelmekte.

Nöwette Sherqiy türkistand ölüm jazalirigha hokum qilinghan we tutqun qilinghan Uyghurlarning mutleq köp qismi özlirining diniy erkinlikini telep qilghuchi bigunah Uyghurlardin ibaret.

4)      Uyghur qiz – yigitliri Xitayning ichki ölkilirige mejburi yötkelmekte

 

Xitay hakimiyiti, Uyghurlarni atsimilatsiye qilish qedimini tezlitish meqsidide, 2003 – yilidin buyan Uyghur qiz – yigitlirini siyasi, iqtisadi besimlar bilen mejburi halda Xitaying ichki ölkilirige türkümlep ishlemchilikke iwetish siyasiini yürgüzüp kelmekte.

Nöwette Xitayning herqaysi ölkilirige mejburi  ishlemchilikke iwetilgen Uyghurlarning  omomi sani bir milyondin ashidu, bularning 80 pirsentidin köpireki Uyghur qizliridin ibaret.

Xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri, Xitay hakimiyitining uyghur qiz yigitlirini ichki ölkilerge mejburi ishlemchilikke iwetish siyasitini bolsa, < uyghurlargha qaritilghan irqiy tazilash herikitining mohim bir parchisi > dep qarap, Xitay hakimiyitini buxil gheyri insani qilmishidin waz kechishke chaqirip kelmekte.

Emma, Xitay hakimiyiti Xelqara jamaetchilikning shunche eyiplishige we Uyghurlarning qattiq naraziliqlirigha qarimastin, 2003 – yilidin buyan yolgha qoyup kelgen bu siyasitidin waz kechkini yoq, eksiche uni yenimu kücheytip, ichki ölkilerge sürgün qiliwatqan uyghur qizlirining sanini yildin – yilgha ashurup kelmekte.

5)      Xitay hakimiyiti Uyghurlarni sömürüsh we talan – taraj qilisgh siyasitini kücheytmekte

Xitay merkizi hökümitining nöwette Sherqiy Türkistangha qaratqan istiratigiyelik pilanining tüp meqsidi bolsa, Sherqiy Türkistanning tebiy bayliqlirini talan – taraj qilish qedimini tezlitishtin ibaret.

Sherqiy Türkistan, Xitayning iqtisadi jan tomuri, Xitaygha zörür kereklik bolghan hemme nersining bazisi, mesilen, Ashliq bazisi, Paxta bazisi, Kömür bazisi, nefit – tebiygaz bazisi …

Xitayning sanliq melumatlirida körsütülüshiche, nöwette Sherqiy Türkistanda bayqalghan kan mehsulatlirining türi 138 xil bolup, pütün Xitay boyiche bayqalghan kann mehsulatliri türining 80.7 pirsentini teshkil qilidu.

Zapas miqdari eniqlap chiqilghan kan mehsulatining türi 79 xil bolup, bu mehsulatlar ichide 8 xil tür Xitay boyiche aldinqi orunda turidu.

Sherqiy Türkistanning nöwettiki Nefit zapas miqdari 20 milyart 860 milyon tonna bolup, Xitay boyiche bayqalghan Nefit zapas miqdarining 30 pirsentini teshkil qilidu.

Sherqiy türkistanning Tebiygaz zapas miqdari 1 tiriliyon 300 milyart kup / metir bolup, pütün Xitay boyiche bayqalghan Tebiygaz zapas miqdarining 34 pirsentini teshkil qilidu.

Sherqiy türkistanning Kömür zapas miqdari 219 milyart tonna bolup, pütün Xitay boyiche bayqalghan kömür zapas miqdarining 40 pirsentidin köpirekini teshkil qilidu.

Chetellik bezi iqtisadi analizchilar, Nefit, Tebiygaz, kömür … qatarliq enirgiye mehsulatlirining bahasi shiddet bilen örlewatqan bügünki dunyada, eger Sherqiy Türkistan musteqil bir döwletke aylanghan teqdirde, dunyaning eng bay döwlitige aylinidighanliqini qiyas qilishmaqta.

Peqet tebiy bayliqlarla emes, Sherqiy türkistanning yeza igilik sahesimu Xitay hakimiyitining sömürüsh we talan – taraj qilish nishanlirining biridin ibaret.

undaqta Sherqiy Türkistandiki yerlik xelqning, jümlidin uyghurlarning iqtisadi weziyiti qandaqraq ? ularning yashash mohitichu ?

Sherqiy türkistanda tebiy bayliqlarni echish we paydilinish hoqoqi we Sherqiy türkistandiki asasliq soda – sanaet karxanilirining konturolliqi tamamen Xitay shirketlirining bashqurushi we konturolliqida bolup, yerlik xelq pütünley bunung sirtida qaldurulghan.

Bügün Sherqiy türkistandiki Uyghur dehqanlirining kirimi pütün Xitay boyiche eng axirqi orunda bolup, Uyghur dehqanlirining yilliq kishi beshigha toghra kelidighan otturich kirimi aran 150 – 200 euro etrapida.

6)      Uyghurlargha qaritilghan qanunsiz tutqun qilish

1949 – yilidin buyan kommunist Xitay hakimiyitining sherqiy türkistanda milliy isyan we topilanglargha, shundaqla herqaysi milliy sahelerde meydangha kelgen türlük shekildiki naraziliq heriketlirige qarshi qollunup kelgen tüp siyasiti bolsa, qanliq basturush we tutqun qilish siyasitidin ibaret. Bu yoldin bashqa hech bir muressege yol qoyghini yoq. Hech bir zaman qarshi terepning dert we elemlirige qulaq salghan emes, milliy toqunush we isyanlarning peyda bolushigha biwaste sewepchi boluwatqan adaletsiz siyasitini özgertishni xiyaligha keltürüp baqqanmu emes !


Nöwette xelqaraliq  kishilik hoqoq teshkilatlirining qarishichimu, Sherqiy türkistan rayoni bolsa Xitay boyiche kishilik hoqoq eng eghir derijide depsende qiliniwatqan, herbi halet tüsini alghan we qanun – tüzüm sestimisi eng nachar bolghan  rayonlarning biri bolup, Sherqiy türkistandiki her derijilik siyasi – qanun tarmaqliri bu rayondiki uyghurlar bilen Xitay köchmenlirige qarita qanun jehette bashtin – axiri ikki xil ölchem siyasitini yürgüzüp kelmekte. Yeni, qanun tarmaqliri xitay köchmenliri aldida yumshaq we muressechi, uyghurlargha qarita rehimsiz we derijidin tashqiti qattiqqol.

 

Nöwette Sherqiy türkistan rayonining Xitay boyiche siyasi mehbuslargha qarita ölüm jazasi ijra qiliniwatqan birdin – bir rayongha aylinishimu bu nuxtini toluq ispatlap turmaqta.

Uzun yillardin buyan Xitay merkizi hökümiti Sherqiy türkistandiki der derijilik qanun tarmaqlirining asasi nishani we küchini, atalmish < 3 xil küchler > dep atalghan we özlirining milliy, diniy we insani heq – hoqoqlirini telep qilghuchi uyghurlargha zerbe berishke qaritishni tekitlep kelmekte.

 

Qanun tarmaqliri turmaq, Xitay xelq azatliq armiyesining Sherqiy türkistanda turushluq herbi qisimlirigha, Bing tuanliklerge, her derijilik partiye – hökümet organlirigha, hetta Sherqiy türkistandiki  yeza – kenit kadirlirigha, pilanliq tughut xadimlirigha we xelq eskerlirigimu siyasi jehette mesilisi bar dep guman qilghuchi uyghurlarni küzitish, tehdit qilish, nazaret qilish, tutqun qilish, urush – qiynash we jazalash hoqoqi berilgen.

 shu seweptinmu Sherqiy türkistan rayonida siyasi töhmet bilen tutqun qilinghan we jazagha tartilghan uyghurlarning sani yildin – yilgha köpeymekte.

Bügün qaraydighan bolsaq, Sherqiy türkistandiki türmilerning Uyghur siyasi mehbuslar bilen tolup – tashqanliqini körüp yeteleymiz.

 

2 – bölüm

Shao guandiki irqiy hujum

2009 – yili 5 – ayning 21 – küni  819 neper Uyghur dehqan Xitay hökümiti teripidin  Sherqiy türkistandin 6000 nechche kilometir yiraqliqtiki Guang dong ölkisining Shao guan shehridiki bir oyunchuq zawutigha mejburi ishlemchilikke yötkep kelingen idi.

Xitay hakimiyiti teripidin atsimilatsiye qilish meqsidide yötkep kelingen bu  Uyghur dehqanlirining chongi 32 yash, kichigi 18 yash, mutleq köp qismi 21 yash etrapida, bularning ichide 79 jüp er – xotun bar;

Uyghur ishchilar yötkep kelinip bir heptidin keyin, yeni 6 – ayning 26 – küni seherde, tuyuqsizla zawuttiki 10 mingdin artuq Xitay ishchi  teshkillik we pilanliq halda qozghulup chiqip , palta, pichaq, cheydo we tömür kaltekler bilen qorallinip, Uyghur ishchilargha qarshi omomiy yüzlük irqiy hujum bashlidi.

Xitay teripidin elan qilinghan sanliq melumatlarda körsütülishiche, 2009 – yili 6 – ayning 26 – küni seher 2 de bashlinip, 4 ke qeder dawam qilghan irqiy hujum jeryanida 120 kishi yarilanghan, ikki kishi ölgen  bolup, yarilanghanlarning 81 nepiri Uyghur, ölgenlerning her ikkisi uyghur.

Yarilanghan Uyghurlarning ichide 16 nepirining ehwali eghir bolup, ularning hayatining xewiptin qurtulup – qurtulmighanliqi heqqide hazirghiche eniq melumat yoq.

Hazirghiche doxturxanilarda dawaliniwatqan uyghurlarning sani 60 neperdin artuq.

Emma bezi shahidlarning bayan qilishiche, Shao guan weqeside Xitaylar teripidin öltürülgen Uyghurlarning heqiyqi sani 20 din artuq bolup, bunung eng az 10 nepiri ayal.

Shao guan weqesige qatnashqan bir Xitay BBC ge qilghan sözide, özining eng az 7 neper jesetni körgenlikini bayan qilghan idi.

Bezi shahidlarning bayn qilishiche, irqiychi Xitaylar Uyghur ishchilargha rehimsizlerche hujum qiliwatqanda, Xitay saqchiliri weqeghe arilahmay bir chette tamasha körüp turghan, weqede eghir yarilanghan uyghurlarni dawalash üchünmu hech bir qutquzush mashinisi kelmigen.

Shaogüan shehri,  Guang dong ölkisige qarashliq kichik bir shehr bolup, noposi 360 ming neper;

Bu shehrge Uyghurlar peyda bolghan kündin etibaren, zawutta we pütün sheherde jiddi bir rahetsizliq peyda bolghan, Xitaylarning közige sighmighan bu Uyghurlar ularning kemsitidighan we haqaret qilidighan obiktige aylinip qalghan;
 Shao guandiki irqichi Xitaylarning Uyghurlargha bolghan öchmenliki we tereqqi qilip axirida keng kölemlik bir qanliqm irqiy hujumgha aylanghan.

Shawguen weqesidin buyan xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri we dunya uyghur qurultiyi teripidin élan qilinghan axbarat we bayanatlarning hemmisidila xitay hakimiyitidin uyghurlarni xitay ölkilirige mejburiy ishlemchilikke yötkesh siyasitidin waz kéchish, shawguende irqiy hujumgha uchrighan toqquzaqliq déhqanlarni derhal bixeter halda esli yurtigha qayturush jiddiy telep qilinip kilinmekte.

 Epsuski Xitay hakimiyiti bu yolluq teleplerge qulaq slghini yoq, shawguen weqesi yüz bergen 6 - Ayning 26 - Künidin buyan, shawguendiki uyghurlarning qayturulushi uyaqta tursun, eksiche yene 100 mingdin artuq uyghur déhqan xitay ölkilirige mejburiy ishlemchilikke yolgha sélinghan.

 

Undaqta shawguendiki toqquzaqliqlarning aqiwitichu ?

 xitaydiki " jenobiy diyar géziti "ning xewer qilishichimu, xitay hakimiyiti shawguende irqchi xitaylarning hujumida ölgen toqquzaqliq bir qanche uyghurning ölükidin bashqa, tirik qalghan héchbirini yurtigha qayturghini yoq, eksiche ularni xuddi mehbuslardek qattiq nazaret astigha élip, sheher sirtida ular üchün ayrim ishlepchiqirish sixlirini qurup, 7 - Ayning 7 - Künidin étibaren ularni yene mejburiy ishlitishke bashlighan we ularni mexsus nazaret qilish üchün sherqiy türkistandin saqchi we kadirlar yötkep kelgen.

Shawguen soti 10 - Ayning 10 -Küni höküm élan qilish yighini chaqirip, xitaylardin tayaq - Toqmaq yiyishtin bashqa gunahi bolmighan 3 neper uyghur déhqanni 5 yildin 6 yilghiche qamaq jazasigha höküm qilghan idi.

Shaoguan weqesi hergizmu Xitay hakimiyitining bayan qilghinidek, adettiki bir ijtimayi majra emes, unung chongqur siyasi arqa körünüshi bar, Shaoguan weqesi, Xitay hakimiyitining uzun yillardin buyan Uyghurlargha qaritip kelgen irqiy ayrimichiliq we irqiy kemsitish siyasitining biwaste mehsuli.

Junghua heliq jumhuriyitining asasi qanunida, barliq gerejdanlarning qanuniy heq – hoqoqlarda barawer ikenliki tekitlengen, eger hitayning asasiy qanuni boyiche bolghanda, uyghurlar  peqet sherqiy türkistandila emes, belki  pütün hitay teritoriyeside huddi hitay puhralirigha ohshash erkin yashishi, halighan yerge berip kelelishi, arzu qilghan  ölke yaki sheherde  hechbir cheklimige uchrimay  yashap turalishi kerek idi, emma hazirqi menzirige qaraydighan bolsaq, uyghurlarning yashash we normal paaliyet qilish dayirisi  peqet sherqiy türkistan bilenla cheklep qoyulghan, yeni hitay hökümiti sherqiy türkistan rayonini  uyghurlarni nezerbent qilidighan üsti ochuq türmige aylanduriwalghan, bu üsti ochuq türmidin halqip hitayning ichkiri ölkilirige berip qalghan uyghurlar hem hitay hökümiti, hem hitay puhraliri teripidin  huddi bir jinayetchidek  muamilige uchrawatidu, hazir hitayning pütün ölkiliri we sheherliri  sherqiy türkistandin kelgen uyghurlarni  qoghlandi qilishni, ulargha yataq bermeslikni, öy yaki dukan kiralimasliqni, ularni halighanche urup – soqup bozek qilishni, hechbir qanuniy asasqa tayanmastinla ularning mal – mülkini musadire qiliwelishni, we hetta halighanche tutup – solap qiynashni omomiy yüzlük bir adetke aylanduriwaldi.

merkizi hitay hökümitining 90 – yillarning beshida sherqiy türkistangha qarita tüzüp chiqqan siyasitide, meyli hökümetke qarshi milliy heriketler bolsun, naraziliq heriketliri bolsun yaki yerlik heliq bilen hitay milliti otturisidiki zidiyet we ihtilaplar bolsun, omomen  hemmisila harektir jehettin < milliy bölgünchilik > katigoriyesige kirgüzülgen bolup, < milliy bölgünchi > digen gep hitay hökümitining we hitay puhralirining neziride < düshmen > digenla gep. hitay merkizi hökümiti, sherqiy türkistan helqini nazaret qilinidighan we ehtiyat qilinidighan  heretlik  insanlar qilip bekitiwalghan, hitay hökümitining bu jehettiki ghayet zor teshwiqatliri tüpeylidin, buhil idiye sherqiy türkistandiki hökümet tarmaqliri we hitay puhraliridin halqip, peydin – pey hitayning ichkiri ölkilirigimu yeyilishqa bashlighan, yeni, uyghurlar mesiliside hitay merkizi hökümiti bilen herqaysi ölkiler we sheherler otturisida pikir we heriket jehette birdeklik we ohshashliq bar, uning üstige hitay hökümiti özining teshwiqatlirida sherqiy türkistan helqining türlük shekildiki naraziliq heriketlirining harektirini eghir derijide burmilap, bu heriketlerge qatnashqan uyghurlarning hemmisini < oghri, qaraqchi, bulangchi we zorawan küch > qilip  körsütüp, bulishigha teshwiq qilip, uyghurlarning hitay milliti ichidiki obrazini hünükleshtürüp, herqaysi ölkilerdiki hökümet tarmaqlirini we adettiki hitay puhralirini uyghurlardin ehtiyatchan bolushqa ashkare ündep keldi, bolupmu  amerikidiki < 11 – sintebir weqesidin keyin, hitayning pütün teshwiqat wastiliri uyghurlarning milliy zulumgha  we adaletsizlikke qarshi qarshi elip beriwatqan milliy herikitining hemmisini < teroristik heriket > dep qarilap, hitayning ichki ölkiliride huddi uyghurlarning hemmisila teroristek bir hawani yeyishqa bashlidi, hitayning asasliq teshwiqat wastilirigha qaraydighan bolsingiz, uyghurlar heqqide aylap, yillap birer ijabiy hewer – maqale körelmeysiz, hemmisila digüdek siyasi jehettin qarilash tüsini alghan selbi hewerler, yeni < urush, cheqish we bulash herikiti bilen shughullanghan milliy bölgünchiler, terorislar, zorawan küchler > digenge ohshighan kelimiler bilen tolup ketken.

Dimek, Shaoguandiki Xitaylarning bu sheherge Uyghur ishchilar yötkep kelingen kündim etibaren ulargha nepret we öchmenlik tuyghusi bilen muamile qilishi, pütün Xitay miqyasida Uyghurlargha qarshi shekillendürülgen düshmenlik tuyghusining biwaste netijisidin ibaret !

Kommmunist Xitay hakimiyiti, Uyghurlarni atsimilatsiye qilip yoqutush qedimini tezlitish meqsidide, 2003 – yilidin etibaren Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan Jenobi rayonliridiki yüzminglighan Uyghur dehqan qiz – yigitlirini pilanliq halda Xitayning ichki ölkiliridiki zawut we kan – karxanilargha mejburi halda ishlemchilikke ewetip kelmekte. Gerche Xitay hakimiyitining bu siyasiti weten ichi we sirtidiki uyghurlarning küchlük naraziliqigha uchrap keliwatqan bolsimu, Xitay hakimiyiti Uyghurlargha qaratqan irqiy tazilash herikitining mohim bir parchisi hisaplanghan bu rezil siyasitidin esla waz kechkini yoq, eksiche siyasi we qanuni jehettin besim ishlitish, ijtimayi jehettin chetke qeqish, iqtisadi jehettin jazalash qatarliq gheyri insani wastilarni qollunup, Uyghur dehqanlirini yer – zimin we yurt – makanlirini tashlap Xitayning ichki ölkilirige berip Xitay xojayinlirigha erzan emgek küchi süpitide yallinip ishleshke mejbur qilmaqta. Nöwette, Xitayning ichki ölkiliride hökümet tarmaqliri we hetta adettiki Xitay puxralarningmu Uyghurlarni irqiy jehette qattiq kemsitish we xorlash herikiti yuquri pellige kötürülgen bolup, bolupmu Sherqiy Türkistandin xitayda ishlemchilikke mejburlanghan Uyghur ishchilar iqtisadi jehettin qaqti – soqti qilinish, siyasi jehettin tehdit sélinish bilen birge, xuddi jinayetchiler kebi qattiq nazaret astigha elinip, sépi özidin bir jaza lagiri yaki türme hayatini béshidin köchürmekte. Sherqiy türkistan Xitayning eng asasliq nefiz, gaz, kömür qatarliq enirgiye mehsulatlirini ishlepchiqirish bazisigha we Xitay sanaitining jan tomurigha bolishigha qarimay, bu rayonning heqiyqi igiliri bolghan Uyghurlar iqtisadi kirim we turmush sewiyesi jehette pütün Xitay boyiche eng axirqi orunda turup kelmekte, milyonlighan uyghurlar yurt – makanliridin heydilip, Xitayning ichki ölkiliride ottura esirdiki qullar kebi echinishliq hayat kechürüshke mejbur bolmaqta. Bu qétimqi weqening jawapkari;  Uyghur qiz – yigitlirini ichki ölkilerdiki Xitay xojayinlirigha mejburi qulluqqa tutup bergen we ularni eghir ezishke, xorluqhem kemsitishke mehkum qilghan, ularni söyümlük yurt – makanliridin ayrilishqa mejbur qilghan Xitay hakimiyitining neq özidin ibaret !

3 – bölüm: 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqi

 

Shao huan weqesi yüzbergendin keyin, 10 minglighan irqichi Xitayning Uyghur ishchilargha rehimsizlerche hujum qiliwatqanliqigha dayir körünüshler dunyagha elan qilindi, bu wehshi körünüshlerge insan chidap turush mumkin emes idi, bu weqe ashkarilanghandin keyin, weten ichi we sirtidiki Uyghurlar arisida intayin küchlük naraziliq peyda qildi.

Netijide, 2009 – yili 7 – ayning 5 – küni Ürümqide minglighan Uyghurlar kochigha chiqip tenichliq sheklide naraziliq namayish ötküzüp, Xitay hakimiyitidin Shao guande bigunah Uyghurlarni wehshilerch öltürgen we yarilandurghan irqichi Xitaylarni qanun boyiche jazalashni we Xitayning ichki ölkiliride mejburi  ishlemchilikke seliniwatqan Uyghurlarni derhal Sherqiy türkistangha qayturup kelishni, shundaqla  Uyghur xelqining insane we milliy heqlirige hörmet qilishni telep qilishti.

Epsuski Uyghur xelqining bu tenichliq sheklidiki namayihi, mustebit Xitay hakimiyiti teripidin tarixta hech misli körülüp baqmighan derijide rehimsizlerche qanliq basturuldi.

5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqi, Sherqiy türkistan Xitay kommmunistlirining ishghaligha uchrighan 1949 – yilidin buyan bu rayonda yüzbergen eng zor tiradigiyelerning biri idi.

Kommunist Xitay hakimiyitining we bu hakimiyetning zeherlishige uchrighan fashist Xitay köchmenlirining 5 – iyoldin etibaren Ürümqide Uyghurlar üstidin elip beriwatqan keng kölemlik irqiy qirghinchiliqi pütün dunyani zil – zilige saldi.

Gerche hazirgha qeder bu qetimqi qirghinchiliqta ölgen we yarilanghanlarning heqiyqi sani  melum bolmisimu, emma Xitay hökümiti teripidin elan qilinghan deslepki melumatlarning özida xelqara jamaetchilikni qattiq chöchütüshte yetip ashatti.

Xitay metbuatlirida körsütülishiche, Uyghurlarning tenichliq namayishi bashlanghan 5 – iyol küni Bei jing waqti 18:00 din, 6 – iyol küni sehergiche bolghan mezgil ichide öltürülgenlerning omomi sani 197 neper bolup, yarilanghanlarning sani 1860 neper, qolgha elinghanlarning sani 2672 neper.

Xitay metbuatlirida, 7 – ayning 5 – künidiki ürümqi namayishigha qatnashqanlarning omomi sani texminen 3000 neper, ularni basturushqa qatnashqan saqchi – eskerlerning omomi sani 1500 neper dep körsütülgen idi, dimek, 5 – iyol küni namayishqa qatnashqanlarning hemmisi digüdek bir kechide öltürülgen, yarilandurulghan yaki tutqun qilinghan.

Hazirgha qeder Xitay hakimiyiti teripidin ürümqi qirghinchiqi heqqide elan qilghan sanliq melumatlirigha dunya jamaetchiliki  guman we ishenchsizlik tuyghusi bilen qarimaqta.

bezi terepsiz menbelerde körsütülishiche, 2009 – yili 5 – iyol küni bir kechide Xitay saqchi – eskerliri teripidin qiriwetilgen uyghurlarning sani texminen mingdin ashidu, tutqun qilinghanlarning sani bolsa 10 mingdin artuq.

Dunya metbuatlirining xewer qilishichimu, 7 – ayning 6 – küni chüsh mezgilidin etibaren Ürümqi shehride nechche 10 minglighan Xitay puxraliri teshkillik halda palta – pichaq, kaltek – toxmaq, qelich – qingghiraq, hetta miltiqlar bilen qorallinip, bashlirigha eskerler teripidin tarqitip berilgen qalpaqlarni kiyiship, pütün sheher miqyasida uyghurlarni owlash herikiti bashlighan, Xitay saqchi – eskerlirining qollap masliship berishi bilen elip berilghan bu irqiy qirghinchiliq jeryanidimu köpligen bigunah uyghur wehshilerche öltürülgen we eghir yarilandurulghan.

Köpilgen chetel metbuatliridimu  Fashist Xitaylarning kocha – koylarda uchrighan Uyghurni qoghlap tutup yawuzlarche urup – chepiwatqanliqigha ayit intayin echinishliq körünüshler yer alghan bolup, mahiyette bu hadise sepi özidin bir irqiy qirghinchiliq idi.

Bu weqedin keyin Kommunist Xitay hakimiyiti, < Ürümqi weqesi gumandarlirini qoghlap tutush > digen namda pütün Sherqiy türkistan miqyasida Uyghurlargha qarita hech bir delil – ispatsiz halda keng kölenlik tutqun qilish herikitini qanat yaydurup kelmekte.

Xitayning buxil tutqun qilish we zerbe berish herikitining asasi nishani qandaqtur < Ürümqi weqesi gumandarliri > emes, belki Uyghurlar ichidiki milliy we diniy tuyghuliri bir qeder küchlük bolghan we Xitay hakimiyitining zulum we besim siyasitige qarita özlirining naraziliqlirini bildürüp keliwatqan bigunah insanlar idi.

Chünki, Xitayning özi elan qilghan sanliq melumatlirigha tayanghandimu, 2009 – yili 5 – iyoldiki naraziliq herikitige biwaste qatnashqan Uyghurlarning hemmisila ya öltürülgen yaki tutqun qilinip türmilerge tashlanghan idi.

Xitay hakimiyiti bügünge qeder Sherqiy türkistanda meydangha kelgen herqandaq shekildiki chong – kichik naraziliq yaki qarshiliq körsütüsh heriketliridin keyin, uyghurlargha qarita omomi yüzlük tutqun qilish dolquni qozghash siyasitini izchil dawamlashturup keldi.

Mesilen, Xitay hökümitining bashqurushidiki < Tianshan tori > ning 2009 – yili 1 – ayning 14 – küni elan qilghan xewiride, 2009 – yili pütün sherqiy türkistan bolyiche her derijilik teptish mehkimiliri teripidin resmi qolgha élin'ghanlarning omomi sanining 18 ming 527 neperge yetkenlikini, 22 ming 677neper kishi üstidin sotgha erizname sunulghanliqi, yene 2009 – yili bir yil ichide  her derijilik sot mehkimilirining jemi 302 ming 356 diloni qobul qilip, bunung ichide 270 ming 592 diloni sotlap ayaqlashturghanliqini bayan qilghan idi.

Kishini chöchütidighan bu reqemler, ötken bir yilda sherqiy türkistanning siyasi weziyitining neqeder jiddi ötkenlikini eniq körsütüp turmaqta.

< 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqi > din buyan Xitay sotliri her ay, hetta her hepte digüdek zindanlardin onlighan Uyghur mehbuslarni sörep chiqip ölümge we türlük eghir qamaq jazalirigha höküm qilmaqta.

 Xitay sotliri, 2009 – yili 10 – ayning 12 – künidin, 2010 – yili 1 – ayning 25 – künige qeder, Ürümqi weqesi munasiwiti bilen ilgiri – keyin bolup 9 qetim höküm elan qilish yighini chaqirdi.

Bu 9 qetimliq sotta hökümge elan qilinghanlarning omomi sani 83 neper bolup, bunung ichide ölümge höküm qilinghan Uyghurlarning sani 33 neper, muddetsiz we muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinghanlarning 50 neper;

Xitay sotliri teripidin ölümge höküm qilinghan Uyghurlargha, < zorawan terorist >, < milliy bölgünchi >, < 3 xil küch > digendek jinayetler artilghan bolup, emiliyette bolsa bular 2009 – yili 7 – ayning 5 – küni  Ürümqidiki  tenichliq namayishigha qatnashqan, hetta namayish jeryanida Xitayning döwlet bayriqini kötürüp chiqqan bigunah Uyghurlar bolup, ularning namayish qilishtiki meqsidimu, 2009 – yili 6 – ayning 26 – küni Xitayning Guang dong ölkisidiki Shao guan shehride Sherqiy türkistandin mejburi yötkep kelingen 1000 gha yeqin Uyghur ishchining 10 minglighan irqichi Xitayning hujumigha uchrash weqesige naraziliq bildürüsh, hökümettin 20 din artuq Uyghur ishchini wehshilerche urup öltürgen Xitay qatillarni qanun boyiche jazalash we siyasi, iqtisadi, qanuni, diniy, medini – maarip qatarliq jehetlerde uyghurlargha qaritilghan besim siyasitini derhal toxtutushni telep qilish idi.

Hazir Xitay hakimiyiti Dunya siyasi sehniliride 5 – iyol Ürümqi qirghinchiliqining sheklini we xarektirini qesten burmilap, xuddi Uyghurlar kochigha chiqipla urush, cheqish, bulash, koydurush we öltürüshtek zorawanliq herikitige kirishkendek bir saxte menzirini yaritishqa tirishmaqta we Ürümqi weqesi munasiwiti bilen qolgha elinghan Uyghurlarni jazalashtimu mushu siyasi töhmetlerge tayinip kelmekte.

Dunya metbuatlirida yer alghan < 5 – iyol Ürümqi irqiy qirghinchiliqi > gha dayir körünüshlerde Xitay köchmenlirining Uyghurlargha bolghan derijidin tashqiri öchmenliki,nepriti, düshmenliki we insan qelipidin chiqqan wehshiliki toluq namayen qilinghan idi.Bügün qaraydighan bolsaq, buxil düshmenlik we qisas tuyghusi peqet sherqiy türkistandiki Xitay köchmenliridila emes, belki pütün Xitay puxralirida, hetta chetellerdiki demokratik ellerde yashawatqan xeli köp sandiki Xitaylarda omomiy yüzlük mewjut bolup turmaqta.

DUQ merkizi orgini

Yawropa Sherqiy türkistan birliki

Germaniye Uyghur ayalliri komuteti

(menbe .....@yahoo. xxx elxetke biwaste kelgen we sh asasta bu yerge kochurup qoyuldi)