Abdushükür Muhemmet Iminning muhebbet kechmishliri

[Aziz Isa Elkun]

Izgülük mala’ikisi (abdushükür muhemmet’iminning muhebbet kechmishliri)


Ilawe: uyghur xelqining meshhur alimi, talantliq edibi, töhpikar baghwini, mol méwilik proféssori abdushükür muhemmet’imin 1933  yili 9  ayning 28  küni atushning meshhedke tutash bagh’ériq kentidiki oqumushluq a’ilide dunyagha kelgen bolup 1995  yili 2  ayning 27  küni alemdin ötken. U hayatida «farabi we uning pelsepe sistémisi», «uyghur pelsepe tarixi», «gherbiy yurt tashkémir sen’iti», «qutadghubilik xezinisi»,«uyghur muqam xezinisi», «qarliq tagh shejerisi», «qedimki merkiziy asiya», «sewdaliq te’ejjüpnamisi», «yipek yolidiki toqquz hékmet», «uyghurlarda islam medeniyiti», «a’ile» ... Qatarliq bibaha eserlerni yazghan bolup, «izgülük mala’ikisi» namliq bu esirimu alimning yene bir katta esiri bolup hésablinidu. Bu eser alimning eslime xaraktérlik ikki esirining birsi bolup, uningda alim ayali rena mexsut bilen tonushush we a’ile qurush, shu jeryanda bir  birige hemdem bolup ortaq izdinish, xelqning meniwi bayliqini qézish jeryanidiki semimiy qollashlarni eng tipik misallar arqiliq bayan qilghan bolup, u bu eserni yézish sewebi heqqide toxtilip mundaq yazidu:
«men, méningdin yette yash kichik we manga 37 yildin béri eng söyümlük kishi bolup kéliwatqan ajayip ayal jins üstide yéshim 60 qa kirgendin kéyinla bir qisse yézish qararigha keldim. Derweqe, men uning nurane gül hösnini deslep körginimdin kéyinla u heqte lirikilar, hörmet xatiriliri, kéyinche ruba’iylar we épizotluq eslimiler yazghanidim. 20 yashtin kéyinki otluq yashliq lirikiliri, uningdin kéyinki hékmetlik ottura yashliq ruba’iyliri bilen bu qisse yiltizdash bolsimu, emma yéshim 60 qa kirgendin kéyinki bu qisse öz meniwi xezinisining tawlan’ghanliqi bilen ayrilip tursa kérek. Kishiler hemishe qandaqtur 18  20 yash bilen 30 yashtin ilgiriki mezgillerni ishiq  muhebbet dewri déyiship kön’gen, emeliyette yashan’ghandin kéyinki yillardiki muhebbetke uni tengleshtürgili bolmaydu. ‹qapqara qunduz chachlar› bilen ‹etir bergidek yumran yüzler› ornigha aqarghan chach we ejir qoruqliri chüshken yüz almashqan. Emma, bu aqarghan chach we qoruq chüshken yüz insan qelbi, xaraktéri, ejri we qimmitining bir ömürlük baha namisi bilen tamghilan’ghan. Men ‹ izgülük mala’ikisi›ni yézishqa tutundum. Bu men üchün öz  özümni téximu yaxshi chüshen’ginim, özümning insanni chüshinish, izgülük jawahiratliq bilen tolghan xezine qelb, ülgilik ayal jinsni téximu yaxshi chüshen’ginimning uchquni bolush bilen bille, u yene méning bu qisside teswirligen aliyjanab rohiyet namayendisige bolghan insaniy minnetdarliq, mejburiyet  burchumning bir az bolsimu ipadilinishidin yan’ghan yalqun!
Derweqe, u perzentlirimning, esirler dawamida alemge köz achidighan newre  chewrilirim we ularning chewre  ewrilirining pak nesebtin ilhamlinip, pak nesebtin pexirlinip, pak nesebni dawamlashturushi üchün eng yaxshi miras!»
Alimning öz béshidin kechürgen hayat sergüzeshtliri gerche nurghun bolsimu, lékin u haman ümidwar yashighan. Chünki, uninggha medet  ilham bérip turghan pak qelb igisi, balilirining anisi, özining ömürlük hemrahi bolghan rena mexsut hayatqa, muhebbetke bolghan ishenchisini künsayin ashurup barghan.
Qaysidur bir edib «muweppeqiyet qazan’ghan her bir erning keynide uni qollap kéliwatqan japakesh ayali bolidu» dégeniken. Derweqe, alimning «izgülük mala’ikisi» dégen bu esiridin körünüp turuptiki, uning qisqighina ijadiyet hayatida nurghunlighan tetqiqat netijilirini royapqa chiqiralishi bir tereptin, özining tirishchanliqi bilen munasiwetlik bolsa; Yene bir tereptin, ayalining qollishidin, emeliy shara’it yaritip bérishidin ayrip qarighili bolmaydu.

«izgülük mala’ikisi»de alimning muhebbet sergüzeshtisi nahayiti pasahetlik bilen bayan qilin’ghan. Uningdin alimning turmushtiki muhebbet  nikah ishlirigha bolghan qarishini biliwélish imkaniyitige érishish bilen bille muhebbet seweblik yaritilghan ilmiy emgeklerning qimmitige bolghan tonushimizni chongqurlashturalaymiz. Alim muhebbet seweblik chong tallashqa, yeni bu yerde qélip yaxshi körgen adimi bilen turmush qurush we bu yerning japalirini tartish; Yene biri anisi bilen chet elge chiqip kétip bayashatliq turmush kechürüshtin ibaret tallashqa duch kélidu. Ene shundaq tallash aldida alim anisining teklipini qobul qilip xatirjem hayat yolini tallimastin, özining insaniy tuyghusini qedirleshni hemmidin ela bilip, «küsen qizi» rena mexsut bilen toy qilish meqsitide ürümchide qélishni qarar qilidu. Anisi ilajsiz 1962  yili 4  ayda bu «ensiz yillardiki ashiq  meshuqlar»ning toyini qilip qoyup, dunyaliqtiki yalghuz oghlini teqdirge tapshurup, bishekke qaytip kétidu we oghli bilen izchil xet alaqisi qilip turidu ... Kim bilsun, alimning ashu tallishi axirqi hésabta bu ikki ashiq  meshuq üchünla emes, eng muhimi pütün xelq üchün eng paydiliq boldi. Mubada alim abdushükür muhemmet’iminning rena mexsutqa bolghan muhebbitining ornini chet elge chiqishqa bolghan hérismenlik igilep ketken bolsa, yuqirida tilgha élin’ghan qimmetlik eserler yézilmighan, yézilsimu hazirqidek chongqurluqqa érishelmigen bolatti. Shuning üchün, biz alim abdushükür muhemmet’iminni öz muhebbiti arqiliq ana wetende ching tutup qalalighan rena mexsutqimu qayil, elwette!


Qéni «izgülük mala’ikisi» namliq bu eserni oqup baqqaysiler.



Izgülük mala’ikisi
Abdushükür muhemmet’imin


Izgü muhebbet

Emel shöhret déseng qashingda hazir,
Bayashat rozighar bashingda nazir.
Yéshing on yettide, tutma qolumni,
Emes shahzade men, külpetlik tahir.


1  bab. Teqdir

Qaysi quyashning nuri u,
Qelbimge bexsh etken bahar.
Qaysi baharning güli u,
Tökken muhebbettin ipar.

Teqdir karamitini bashlashtin burun bésharitini yetküzse kérek. 1955  yili yigirme ikki yashqa tolghanliqimni xatire süretke chüshüsh bilen ötküzüsh üchün shi’en shehirining ghol restisi «sherqiy chong bazar» (dung dajé)diki bir süretxanigha kirdim. Kim bilsun, chaplap qoyulghan nusxa süretler arisida méning tunji qétim bu sheherge 1950  yili on yette yéshimda gherbiy shimal besh ölke oqughuchilar qurultiyigha kelgen chéghimda chüshken süritim közümge chüshti. Süretke men qeshqerning sipta ishlen’gen badam doppisini kiyip chüshkenidim. Közüm méning süritimge yanmuyan qilip qoyulghan bir qizning süritige chüshti. Bu on üch yashlardiki uyghur qizining süriti idi. Men bu chaghda gherbiy shimal uniwérsitétining pelsepe aspiranti bolup, oqushni tamamlashqa bir qanche ayla qalghanidi. Béshigha shepke kiyip, boynigha pi’onér galstuki taqighan bu nareside qizning kimlikini, qeyerdilikini, bu süretke qachan chüshkenlikini süretxanidikilerdin sorash epsiz idi. Qiziqi, shunche köp menziriler arisida her ikkimiz sozuq romba shekillik dérize menzirisi aldida süretke chüshkenikenmiz.
Shu yili men oqushni tamamlap, ana mektipim shinjang uniwérsitétigha (u chaghda «shinjang instituti» dep atilatti) qayttim.
Ajayip teqdir möjizilik bésharitini yene körsetti. 1955  yilining küz pesli. ürümchining jenubiy étikidiki baraqsan ulanbay sayliqi sherqiy töpilikke jaylashqan «qizil turna»(xungyenchi) kölide chömülüwatattim. Birdin bir qizning puti tartiship qaldimu, éhtimal, ilgiriki erkin su üzüsh iqtidarini yoqitip, sugha bir chöküp, bir leylep azabliniwatqanliqini körüp qaldim. Uni mendin burun qirghaqtiki bir qanche yigit körgen we sugha sekreshkenidi. Men ulardin bu qizgha xélila yéqin ariliqta bolghanliqim üchün uni qutuldurup, qirghaqqa élip chiqtim. U üstige ghuzhmek  ghuzhmek qilip türüp tikilgen qizil ayalche su üzüsh kiyimi kiygen, chéchini arqisigha chilgidek tügüwalghan bolsimu, xeterlik jiddiylikte chéchi at yaylidek chuwulup ketken uyghur qizi idi. U téxi sugha chöküp tunjuqup qalmighachqa tézla hoshini yighip, némidindur qorunup, tézla quchiqimdin turup:
 Sizge rehmet, aware qildim,  depla yiraqlap kétip qaldi. Men uni bir yerde körgendek qildim. U kimdur, ürümchige yéqinda kelgendek qilghanliqigha qarighanda, men uni qeyerde uchrattim, dep oylidim. U körün’güdek ariliqta kiyimlirini kiyip sheher terepke qarap yürüp ketti. Men uning yiraqtiki sholisini u közümdin ghayip bolghuche közitip turdum. U ghayip bolghanda, uni shi’endiki süretxanida méning süritim yénida ghayibane süret arqiliq körgenlikim birdinla ésimge chüshti. Tizimgha bir shapilaq urdum: «etteng, némishqa men sizni körgen» démigendimen! derweqe, arqisidin sokuldap bérishning orni yoq idi. Yénimdikiler manga oliship yashlarda bolidighan chaqchaqlirini qilishti.
Aridin ikki yil ötti. Dölet weziyitide muhim özgirish yüz berdi. 1957  yili yazliq tetildin yighilghandin kéyin mektipimizde hemme idare  karxanilargha oxshash «istil tüzesh» namida atalghan «ongchilliqqa qarshi turush herikiti» bashlandi. heriketning deslepki basquchida «matériyal öginish» élip barduq. Fakultétlar bir qanche türkümlerge bölün’genidi. Qaysidur xasiyetlik bir kün teqdir özining bésharitini yene bir qétim körsetti. Bizning guruppimizgha yéngidin béyjing ussul instituti aspirantlar sinipini tamamlap kelgen yash mu’ellimeni tonushturup öginish bashquridighan kadir kirip keldi.
Némisini éytay: dunyada güzellik ajayip temtiretküchi jezibe we shertsiz teslim qilghuchi qudret  he! emma, güzellikler ichide yene güzellik bolidu. U xuddi aldimdin didar perdisini siyrip chiqqan mushu sahibjamaldek kishini eqliy muhakime we zéhniy közitish hoquqidin birdinla mehrum qilidu. Bu yash mu’ellime qolumda yer yérilip, zembirekler étilip ketkendimu chüshmes jahil qelemni ixtiyarsiz chüshürüwetti. Men uning, uning jamalida tawlinip turghan yaratquchi ijadiyitining eng kamal hüner maharitige sinchilap qarashqa charisizla qaldim. Uninggha qarash mumkin emes, peqet bir qétimla we birinchi qétimdila tuyuqsiz qarap, güzellik séxiyliqining uningdiki epsunkar gülshinidin heyranliq we bi’aramliqqa chömüshtin bashqa yolum yoq idi ...
U béshigha alma uruqi rengdar duxawigha aq sériq zer basqan doppa kiygen, üstige toq kershiniway kastum  yopka kiygen, putigha qara ara pashniliq topley kiygen, ikki örüm uzun qunduz chéchi oshuqigha chüshken, gül yüz, ahu köz, özini tutqan, xush pichim qiz idi. Men u ishiktin kirip bir hazadin kéyinla uni tonuwaldim. Uning oyulup turghan oynaq qara qumchaq közide uningmu méni bashqilargha qarighanda perq qilghanliqini ipadileydighan sadda, emma rastchil tuyghu tebessum jilwisidin bilinip turatti. Uning arimizgha kirishi bilen institutimizning sen’et fakultéti ussul kafédrasi pütün terkibiy bilen bizge qoshulup ketti.
Men shu küni peqet uning ismining rena ikenlikini we uning béyjing ussul mektipidin ilgiri shi’ende gherbiy shimal sen’et mektipini tamamlighanliqini bildim. U shi’endiki süriti bilen ikki yildin ilgiriki köl boyidiki halitidin tolghan bolup, yéshi on yettige kirgenidi.
Uzun qilip, qatar qoyulghan üstelde u men bilen udul olturup toxtimay xet yazatti. Bu chaghda u üstidiki kastumini yéshiwetken bolup, bedinini neqishlen’gen halreng kopta yépip turatti.
Teqdir yene chaqchiqini qildi. Dem élish waqti shunche qisqa bolsimu, yénimdiki kesipdashlirim uni chöridiwaldi. Qazaq yigiti baytursun uning béshidiki zer basqan doppisini élip méning béshimgha kiydürüp qoydi. Qiya  chiya kötürüldi. Men néme déyishni bilmey qaldim. Renaning kesipdashliri bilen méning dostlirim:
 Yarashti!
 Sangila layiq iken!
 Séningla iken!  déyiship kétishti. Beziliri doppini béshimdin élip kiyip baqmaqchi bolushqinida, renaning zeynep isimlik yash oqutquchisi, hazirqi hede démetlik kesipdishi:
 Layiqi tépildi, herkim kiyiwerse bolmaydu,  dep béshimdiki doppini élip renaning öskileng qunduz chéchi üstige qondurup qoydi.

Bésharet bergüsi teqdiri  qismet,
Uni bunyad qilur himmet  jasaret.
Muhebbet tengrisi atqay sadaq  oq,
Izidin ghunche bop kökler muhebbet.


2  bab. Rena  aq etirgül

Atang künmu, anang aymu,
Yaratqan ghunche jismingni.
Qoyuptu usta qur’andaz,
Atap «rena» i ismingni.

Yol basqanséri échilidu we kéngiyidu. Söygü yolimu xuddi shundaq. Rena bir qanche kün ichide bitab bolup yétip qaldi. Bilmeymen, néme üchündur uni ikki kündin béri körelmigenlikimge bi’aramliq hés qilidighan bolup qaldim. Axir arimizdiki yéshi chongraq guruppa bashliqi abdulhélim akini élip renaning öyige uning késilini yoqlighili barduq. U atisi qawul axun, anisi toxtixan acha bilen bir a’ilide turatti.
Qawul axun ata öre boy, kélishken, aq köngül, besh waq namaz kishi bolup, kéyinki yillarda renaning éytip bérishiche, u kichikide «shötang» dep atilidighan mektepte oqughan bolup, kéyinche sowét  shinjang soda shirkiti «saw  sin torik»de birinchi ewlad tére  moy ishchisi bolghan we moyka qurulghanda priyumchik bolup ishligen. salapetlik, shepqetchan, merd bu kishi renaning oqumushluq bolup yétilishi üchün tolimu köngül bölgen. Toxtixan acha qawul axun atidin xélila yash bolup, illiq chiray, xush pichim, méhmandost we méhriban ayalliqi bir qarashtila kishini söyündüretti. Ular sirtqi öyde, kang  supa üstide olturghan yerliridin qozghilip bizni kütüwélishti. Biz bir az paranglashqandin kéyin, abdulhélim akining ishariti bilen men ilgirirek ichkiriki öyge kirip kettim. Bu renaning xas öyi bolup, ata  anisi boyigha yétip qalghan bu yégane perzentige bu öyni chirayliq gilem we jahazilar bilen yasidaqlap bergen. Öyge tizip qoyulghan chirayliq qizil qonchaqlar bilen balilar télfuni, gül séwiti qatarliq oyunchuqlar renaning téxi ösmürlük rohiyitidin ayrilip ketmigenlikini körsitip turatti. Shérin uyqugha ketken renaning kariwiti yénigha keldim. U bedinini qizil durdun yotqanda yapqan halette kariwatta yatatti. Bitapliqta biseremjan yatqan kishilerdin tüptin perqliq bolghan bu xush chirayliq yétish manga uning öz  özini qedirlesh tuyghusini chüshendürdi. Uning yénida zukam doriliri turatti. Rena közini échip ornidin qozghalmaqchi bolghanidi, men unimidim. Ikki éghiz hal sorash gépini tolimu ongaysizliqta éyttim  de, sirtqi öyge chiqtim.
 Démidimmu uyquda, dep,  dédi abdulhélim aka.
 Men oyghitay,  dep qozghaldi toxtixan acha.
Biz unimiduq we xoshliship chiqip kettuq.
Rena tézla saqiyip ketti. Men uni ularning ussul dersxanisidin taptim. dersxana «qizil bina»ning gherb teripidiki birinchi qewette idi. Udul tam pütünley eynek bilen sholilandurulghan, asti taxtayliq bu sinipta rena özi yalghuz xet yéziwatatti. Ishiktin kirishim bilen u tunji qétim dostane iltimas qildi:
 Qérindash qelem sunup ketti, uchliyalmidim,  dédi. Men uning qolidiki qelemni qelemtirach bilen uchlap berdim.
 Ejeb yaxshi eynek iken bu, qéni bille «süretke» chüshüwalayli,  dédim men, uning bilen bille eynekte körünüsh üchün. U üstige népiz aq nawatreng könglek kiygen, béshigha eyni yillarning aditi boyiche aq chimen doppa kiygenidi. méning üstümde aq könglek, kershiniway shim, özüm yalang bash idim. Rastchil eynek ikkimizni ikkimizge eynen körsitip turatti. Uning boyi mendin zilwa we yigirme santimétirche pakarraq bolup, ikkimiz ghayidikidek yigit  qiz iduq.
 Ömrümde mundaq chong, mundaq köngüllük we untulghusiz süretni körmigenidim,  dédim men. u:
 Shughinisi bu süretni süretxanidin élip ketkili bolmaydu,  dédi.
Men uning yénida uzun turushni bizenglik dep hésablidim éhtimalim, uningdin ayrilish aldida:
 Undaqta bu süretxanigha pat  pat kélip süretke chüshüp tursam bolghudek, dédim.
 Merhemet!  dédi u sinip ishiki bosughisida méni uzitip.

Dostlirim bilen renaning dostliri bizge xeyrxahliq qilidighan bolushup qaldi. ulardin bir qanchisi yigit  qiz bolushup men bilen renani élip eyni yillardiki bük  baraqsan ulanbay ormanliqigha seylige chiqtuq. U chaghlarda ün’alghu (magéntafon) bolmighachqa, tembur éliwalduq. Yéterlik samsa, ichimlik we dalada pishurush üchün kawapqa lazimliq nersiler we foto apparat éliwalghaniduq. Seylimiz sayiliq derexler tégide, chimliq arisidiki süzük bulaq boyida köngüllük bolatti. men bilen rena tughma aditimiz boyiche ochuq, emma kem söz iduq. Men yigitlikimge élip tolimu échilip  yéyilip kétishni, gep bilen maxtinip sorunni igiliwélishni, köz aldimda turghan maxtap köklerge uchurushni we birer ilmek yaki meniside ishqiy ibariler yoshurun’ghan tekellup geplirini qilishni erlik qedir  qimmiti we kishilik pezilitige layiq bolmighan chakiniliq dep qarayttim. u chaghlarda «yamantagh» baghrida téxi tömür yol yoq idi. Biz tagh baghrigha chiqtuq, tashlar arisida möküshmek oynashtuq. Bir chaghlarda bi’ologiye fakultétida oquwatqan chaghlirimda pali’antologiyilik tekshürüsh üchün bizni proféssor ju bu taghliqqa élip chiqqanidi. Men arilap qiyaq, adrasimanlar ösken bu tashliq taghdin ötüwétip, renani töwendin tartiwaldim we qolumni tash tiliwetti. Rena «wiyey» dep eyminip ketti we kichik ap’aq qolyaghliqida qanap qalghan qolumni ching téngip qoydi. Bu «kichikkine qurbanliq» bilen «kichikkine pidakarliq» özining tunji ipadiside qan bilen bashlandi we pakliq belgisi bolghan ap’aq qolyaghliqi bilen tamghilandi. Shunisi xatire qimmitige ige, renaning aq yaghliqida, u bixewer bir rishte  uning qunduzdek bir tal chéchi manga ömürlük hediye bolup qalghanidi.
Ulanbaydin qaytishida udul yol bilen kétishni oylap yolgha chiqtuq. U chaghlarda ürümchi deryasi téxi saqlan’ghan bolup, adette u yer  bu yerde tarqaq sular aqatti, kelkün kelgende hetta mashina, at  harwilarmu ötelmey, köwrüklerni su yalap, qatnash qiyinchiliqi hasil bolatti. Qish künliri hazirqi jenubiy shinxua yoli we ürümchi deryasi boyi muz bilen qaplinatti, mektep udulida muz üstide kanki téyilip chong köwrükkiche muz téyilip oynayttim. Shé’irlirim arisida shinjang uniwérsitéti köli üstide qishta kanki oynawatqan balilar we yashlarni körüp, yashliq chaghlirimda kanki oynighanliqimni eslep yazghan bir shé’irim barliqi ésimde.
Biz tarilip éqiwatqan ürümchi deryasidin ötkende oghullar qizlarni yüdüshke toghra keldi. Néme üchündur hemmisi ikkimizni tashlap qoyup sugha kirip kétishti. Men shimimni égiz türüp, renani hapash qilip ötüshümge toghra kelgenidi. Emma, rena öz ghururigha élip men bilen yanmuyan su kéchip ötti. Néme üchündur, qirghaqtiki dostlirimiz sugha tash étip, yürüshimizni qiyinlashturatti. Men sugha yiqilip chüshmeslikke heriketlinettim. Axir qirghaqqa chiqtuq, biraq balilar bizni shu halette ikki gülxan arisidin ötmigiche qoyup bérishmidi.



3  bab. Tunji muhebbet deptiri

Wisal gülini körsetti teqdir,
Tinch qelbimge yéqip muhebbet.
Hijran yolini u achti axir,
Söygü otini kücheytip heywet.

Tangdiki tuman we yaki seher uyquluqidiki shérin chüshtek wisal künliri uzun bolmidi. «istil tüzesh» dep atalghan heriket dolquni bilen tengla shinjang yézilirida töwen kopiratiplarni omumyüzlük aliy kopiratiplargha kötürüsh herikiti bashlandi. Méni ma’arip nazariti aptonom rayonluq istil tüzeshke rehberlik qilish guruppisining mektipimizdiki «nuqtigha chüshken wekili» salahiyiti bilen jenubiy shinjang yézilirigha bérishimni uqturdi. U manga méning yéza xizmiti tejribemning yoqluqi, bu muhim chéniqish pursiti ikenlikini alahide jékilidi. Shundaq qilip méni dostlirim qeshqerge uzatti. Ularning «yolluq sowgha»liri arisida renaning üstige xenzuche «chingniyen»(yashliq) dégen xet yézilghan qélin xatire deptiri bar idi. Men bu sowghidin héchqandaq gheyriy mene tapalmidim. Tapqinim, peqet renaning pakliqi we dostane héssiyati idi, xalas. Bu danaliq idi!
Yolgha chiqtuq. Eyni yillardiki jenubiy shinjang tashyoli tolisi topiliq yol idi. Men qara yük mashinisi  zis aptomobilining eng arqisidiki bulungdin orun aldim. Bu quyuntaz ichide püklinip olturush dégenlik idi. Bügürning «kembegheller mehellisi» dégen yéridiki dengde birinchi qétim partiye  ittipaq ezaliri yighini échildi. Hemmimiz qayta tizimlanduq. Qeshqerge barghandin kéyin tagham abdukérim ibrahimning janan kochisidiki targhine öyige kirip, aran bir kün qonalidim. Ata  anilirim sowét ittipaqining frunzi (béshkek) shehirige chiqqanda meslihet boyiche qoyup ketken bir kishilik pasport taghamda idi. Men bir qanche kishi bilen maralbéshigha teqsim qilindim. U yerdin mexmutjan aka isimlik kishi bashchiliqida men, qurban memtéli, ikki xenzu kadir jem’iy beshimiz sériqbuya rayonigha teqsim qilinduq. Ish ornimiz shakal awat bazar  kenti boldi. Anche uzun ötmey mexmutjan aka késel sewebidin ürümchige qaytip, yéshim bashqilardin kichik bolsimu, bu xizmet guruppisigha méni mes’ul qilip qoydi. men chéchimni chüshürüwétip pütünley qeshqer  dolan yéziliridiki yerlik uyghur yigiti qiyapitige kirip ishqa kiriship kettim. Bu ishlar öz yolida. Qolumgha her küni renaning xatire sowghisini  yashliq deptirini alattim. Tunji illiq bésharetler tizmisi, yiraqliq we waqit, hijran azabi, séghinish tuyghuliri méning téxi héchqandaq söygü  muhebbettin su ichmigen boz qelbimge küchlük lezzet sélishqa bashlidi. Közümge qizlarning qolyaghliqqa chigilgen ghoriliri, örükliri, chokanlarning qizil boyap dérizige qoyup qoyghan tuxumliri körünmeytti. Bezide atliq ormanliq  toghraqliq yeken wadisida, bezide shor topiliq yolda, bezide cheksiz ketken buyizarliqta, qisqisi adem yoq janggalda «rena!» dep warqiraydighan, mejlis üstili üstide bolsa salapetlik muhakime yürgüzidighan boldum. Derweqe, méni mana mushundaq ikki parchigha tilip tashlighanliqini renaning özimu bilmeytti.
Renaning xatire deptirige téxi resmiy muhebbet iz’har qilmighan halettiki qelbimni yézishqa kirishtim. Xatire depterning birinchi bétide renaning zeynep sabit bilen chüshken süriti chaplan’ghanidi. Men üchün bu da’imiy wisal péshaywini we nigar jahannamisi idi. Men bu ajayip meptunkar süretke qarap qanchilap epsunkar tilekler bilen renagha salametlik we bext tiligenlikimni untalmaymen. Men xatire depterning ikkinchi bétige bir dane aq etirgülni we renaning men uning bilen yamantagh étikige chiqqanda qolum qanap rena téngip qoyghan qolyaghliqida qépqalghan bir tal chachni qeghezge awaylap orap chaplap qoyghanidim. Hazir oylisam, bu bir epsunkar destur bolup qalghan we uning qelbidimu men toghruluq oylanmisa bolmaydighan illiq hésdashliq tuyghusini chéliqturghan bolsam kérek. Men dostlargha béghishlap bir qanche qétim xet yazdim. Bu xette ularning namlirini, bolupmu renaning mubarek ismini atayin otluq nepeste tilgha aldim, untulmas köngüllük künlerni qeyt qildim. emma, renagha atap muhebbet xéti yézishqa yüklen’gen héssiyatim amalsiz idi ...
Men sériqbuyida ikki yil turup qaldim. Bu mezgilde renaning men uning bilen tonushushtin ilgiriki ehwallirini eske aldim.
Rena özining alte ayliq chéghida ata  anisi bilen bille kuchadin ürümchige yötkilip kelgeniken. «yangxang» mehellside ösüp chong bolghan. Bu uyghur, özbék, tatar, ruslar toplashqan medeniyetlik rayon idi. Rena ariliqta atisi kuchagha moyka tesis qilip bérish xizmitige barghanda kuchada oqush yéshigha tolup bir yil oqughan, kéyin bashlan’ghuch mektep terbiyisini ürümchide dawamlashturghan. Uningdin kéyin ürümchi qizlar mektipide oqughan. Azadliqtin kéyin, u gherbiy shimal sen’et institutining shinjang fakultétigha oqushqa tallan’ghan. Bu fakultét shinjang institutining sen’et fakultéti bolup, ürümchige yötkelgende «junggo oqughuchilar  yashlar wekiller ömiki» terkibige tallinip warshawada ötküzülgen 5  nöwetlik dunya yashlar  studéntlar féstiwaligha qatnashqan. U manjuli  amoriski arqiliq tömür yol bilen keng sibiriye ormanliq rayoni we oral taghlirining sherqiy  gherbiy qanatlirini bésip ötüp moskwa  lénin’grad sheherliride bolghan. Moskwa uniwérsitéti we junggo konsulxanilirida dölet bayrimi munasiwiti bilen ötküzülgen kechlik sen’et nomurlirida «dap ussuli»ni oynap, eyni zamandiki molotop, malinkof qatarliq sowét rehberlirining alqishigha érishken. Féstiwal tamamlinip wekiller qaytqandin kéyin, «junggo ékskursiye ömiki» terkibige li shixen (junggo sen’et akadémiyisi re’isi, publist), zeynep sabitlar bilen tallinip, daniye, islandiye döletlirini ziyaret qilghan. Andirison muzéyi, atlantik okyan, islandiye wolqan téghi, arishang bulaqlirini ziyaret qilghan. daniye padishahi, xanishi we hazirqi ayal padishah melike qizi bilen balét oyunini tamasha qilghan. U kopénhagén wadisidiki «sahibjamal béliqiz» heykili aldida bu riwayettiki pak qizning ghururluq  wijdanliq obrazidin qattiq tesirlen’gen we bu heykel aldida süretke chüshken. Kéyinche u béyjing ussul institutida, hazirqi shu mektepning mudiri, proféssori luy yishing qatarliq oqughuchilar bilen oqughan. U chet’el aspirantliri bilen bir sinipta telim alghanidi. Men uning béyjing ussul mektipige oqushqa bérish aldida uni shaptul chéchiki yung romalda yiraqtin körgen bolsammu, uning bilen u béyjing ussul mektipini tamamlap qaytqandin kéyin resmiy tonushqaniduq.
Maralbéshidin qayttuq. Pütün jenubiy shinjangdiki xizmet qoshuni derhal teltöküs terkib boyiche ürümchige kélip, öz orunlirimizgha tizimlattuq, dostlirimiz bilen uchrashtuq. Emma, némishqidur ularning rohiyetliri jiddiy, gep  sözliri éhtiyatchan idi. Men rena bilen uning öyidimu, mektep binasidimu uchrishalmidim. ehwalni mirza’exmet bilen muhemmet nizamidindin xaliy ormanda igiligenidim.


4  bab. Xisletlik ékran we xasiyetlik karikatura

Söygü yolida bir chéchek,
Jennet misali bezide.
Amet qushi külgen chéghi,
Göher aqar köz yashide.

Kech küzge yéqinlisimu, hawa issiq teptidin yanmighanidi. Men chüshtin kéyin rus kulubi (hazirqi dostluq doxturxanisi)diki kino élanigha yéqinlap keldim. yézida kino körmiginimge yérim yildin ashqanidi. Tenha bélet sétiwaldim  de, zalning arqa teripidiki orunduqta olturdum. Etrapimda adem taza zich bolmighachqa, aldinqi qatarda, ottura qatarlarda bosh orun yoq déyerlik idi. U zamanlarda a’ile téléwizorliri bolmighachqa ademler kinoxanigha bas  bas kirishetti.
Bir chaghda yénimgha renaning tursunxan dégen dosti kélip:
 Sizni chaqiridu, yénida bir kishilik orun bosh,  dédi.
Men derhal sezdim. Kim chaqiridu, déyishning orni yoq idi. Tursunxan’gha egiship ottura qatarning ong teripidiki orunda olturghan renagha közüm chüshti. U üstige qara tor, kalte yeng ésil kopta kiygen bolup, chéchini keynige yérim halqa qilip oruwalghanidi. Adem liq tolghan bu héyiqishliq meydanda u men bilen qisqa, emma mezmunluq didarlashti.
 Mushu yerde uchrishidighan bolduq  de, hemmisidin xewer taptim,  dédi u. Men uning uni izdep izdep yürginimni uqqanliqini bildim. Derhal sehne qarangghuliship, kino bashlinip ketkechke artuq paranglishishqa bolmidi.
U méning ong teripimde, tursunxan sol teripimde idi. Men ilaji bar, uning népiz kiyimliri, yalingach yumran bileklirige tégip ketmeslik üchün özümni uningdin yiraqlashturushqa tirishattim. U qandaqtur nazuk uchqur tuyghu ritimigha qarshi exlaqiy ang herikiti idi. U méning nezirimde özini xélila erkin, meghrur, salapetlik tutatti. U arilap  arilap mendin kinodiki bezibir weqelikke izahat, naxshilargha izahat soraytti. Tesirlinip ketkende bilikini qimirlitip, öz héssiyatlirini ipadileytti. Bu hindistanning «sergerdan» namliq meshhur kino filimi bolup, uning kéyinki éytip bérishige qarighanda, u bu filimni on nechche qétim körgen. U, bu kinodiki lazining yamghurluq kochida tughulghini, neseb jehettiki qandashliq qarashliri asaritidin bolghan paji’eler, ijtima’iy xarliq  haqaret qatarliq körünüshlerdin yighlaytti. Men renaning muhebbet kinolirini ijtima’iy turmush nuqtisidin közitidighanliqini bildim.
Ürümchige qaytip kelginimdin kéyin, bu sheherde siyasiy hawa pütünley jiddiyliship ketkenlikini hés qildim. Anche uzun ötmey atalmish «chong xetlik gézit»(dazibaw) dégen «keshpiyat» meydan’gha chiqti. Ismi  jismi namelum «aptomat», «bigiz», «kirpe» dégendek qelem igiliri özi xalighan ademler üstidin dazibaw, karikaturilarni sizip chaplighili turdi. Rena bilen ikkimiz atayin chétishturulup yézilghan bir parche chong qizil qeghez bina ishiki aldigha chaplandi. Bu méni körelmigenler bilen renagha köz tashlap yürgenlerge bolup berdi. dostlirim üstidimu dazibawlar chiqti.
Men renaning bu chaplanmini körüpla yighlap öyige qaytqanliqini anglap, ichim étildurghan qomachtek bolup ketti. Ixtiyarsiz uning qorusigha bérip qalghanidim. u chaghda u shinjang uniwérsitéti köli ayighidiki bir qewetlik a’ile qorusida turatti. Men uning öyige kirishke jür’et qilalmidim we uni shu qorudiki bashqa bir oqutquchining öyige chaqirttim. U méni körüshi bilenla öz dostini körgendekla yighlap ketti. Uni orunduqta olturghuzup, uning yénida öre turup, chong pakit sözlep uni tinjitmaqchi boldum. U béshini töwen sélip, tinimsiz köz yéshi töküp yighlaytti. Uning qunduz chachliri siyliq taralghan, qattiq örülüp, dolisigha éship tügüncheklen’gechke, uningdin on sekkiz yashliq bu ajayip sahibjamalning xush puriqi güpüldep dimaghqa urulup turatti. Yaltiraq chachlar öz séhriy bilen könglümni ghidiqlaytti. Emma, men öz tuyghulirimni, u hetta otluq gülxan harariti hasil qilghandimu, bolmighur ushshaq heriketler bilen pesleshtürüshni nomus körettim.
Men qanche chong pakitlar sözliginim bilen renaning qizliq mesume tuyghuliridin yamrap chiqqan tunji haqaretlinishke qaratqan pighanliq köz yashlirini toxtitalmaytti. Bu, aq etirgülning tunji yamghur  yéshin’gha yoluqushi, uning qara qumchaq köz göherlirining tunji elem yashlirida chayqilishi idi. Gerche bu qétimliq köz yéshi we uninggha sewebchi bolghan haqaretname ikkimizning téxi sheretleshmigen söygü héssiyatlirimizni kücheytken we uni jama’et aldida élan qilish rolini ötigen bolsimu, men hazirghiche bu menziridin lerzige kélip titreymen.
Hazir oylighinimda, men renaning köz yéshi bilen bille, uninggha hemra bolup yéshim atmishqa kirgüche köp qétim külüp turghan, chekchiyip turghan qiyapette achchiq  achchiq hesretlinip yighlidim. «erlik yighisi  shirning nalisi, körünmeydu yash tamchisi, saqaymaydu uning yarisi» dégen söz bar. Emma, manga nisbeten rena téximu köp yighlidi. U, men üchün hemmidin köp, hemmidin achchiq, hemmidin köyünüp lexte  lexte yighlidi. Men kuhiqap aghzida yaki jehennem ishiki aldida tash yürek boluwalsammu, renaning köz yéshi aldida tériqtek titrep, simabtek quyulimen! méni haqaretlik sözler, héchqandaq küch ikkilendürelmes idi. Emma, renaning yighisi méni teslim qilduridu. Men özümni yigha  zarsiz muhitqa érishtürelmidim. Eks halda, men renagha kishilik köz yashlirining normisidin halqip ajayip éghir köz yashliri élip keldim! men uning köz yashliri aldida topan süyide tengridin inayet tiligen nohtek, uningdin kechürüm soraymen. Heyder xarazimi:

«néchündur izgülükning,
Közliri nem yaralghandur».

Dep yazghanidi. Pakliq, wijdan, ghurur tüpeyli «izgü mala’ike»ning qelbi heqqaniyet we ar  nomus jewherliri bilen chayqalghan köz yashlirigha peywes idi.
Bu qétimliq haqaretnamige ulinip renaning namigha dazibaw yaki karikatura chiqmidi. méning üstümde anda  sanda chiqqan dazibawlar barghanséri pütün mektep boylap, mexsus manga qaritilghan bir yürüsh dazibawlar tizmisigha aylinishqa bashlidi. Men renalarning öginish guruppisidin ayrilip «mesilisi barlar» guruppisida öginidighan boldum.

Men renani her küni uning öyige, méning ashxanigha qatnaydighan yolimizdiki sémont istolba yénida uchritattim. Uningmu del shu peytke toghrilap yolgha chiqishini bilmeymen. Emma, men ichimge bir ochum chümüle séliwalghandekla, ornumda turalmayttim. alemning malem bolushi manga muhim emestek qilatti. Muhimi, uni her küni bir qétim körüp, xush tebessum salamlishish idi ...



Menbe: http://www.uyghur-oqughuchilar.biz/yazmilar-f10/izguluk-mala-ikisi-abdushukur-muhemmediminning-muhebbet-kechmishliri-t231.htm