Ana Tilimiz we Mawlanlar

[DUD Sozchisi]

 Qilghan sozliri bilen  oxishash xata ish qilip alemdin otken, yuzligen ademni sehnide urup, dumbalap olushige sewep bolghan muhemmet ali mawlan teripidin maxtilip uyghurlargha teqdim qilinmaqta. Kimlikini yoqatqan alim, doktur, kuchtunggur, dini-itiqat simwulliri uyghurlargha tingilmaqta. Mawlanning "muhammad ali, paris qurultiyi we uyghurlar" namliq maqaleni uaa torbitining elip tashlighanliqi ghelite bir ish bolsimu emma toghra qilghan. Uaa meulliri xata ish tapalmighanda bezide toghra ish qilip tashlaydu.
______

Mawlan! uaa da tekrar ilan qilghan "martin luther king", "duchu" ...Liring bilen uyghurlarning diqqitini bashqa yaqqa burawatisen.

"Duq"chilarning xiyanet, oghurluq, satqunluq jinayetlirini bu arqiliq yoshuruwatisen. Ana tilimiz uyghurchini qopalliq bilen buzup cheylewatisen. Yeziwatqanliring "biz uyghurlar musteqilliq telep qilmaymiz"degen munapiq satqun rabiyeni aqlash uchun boliwatidu. Sen ozung uningdin ote satqun ikenlikingni bildurup kiliwatisen.

Uning ustige barghansiri ana tilimiz uyghurchini paxal qiliwatisen.  Bu qaysi milletning til-yeziqi? Her ikki ishing uchun wetende bolsa achchighi yaman uyghurlar sizni saq qoymaydu.Chetellerdiki uyghurlarning kopining achchighi yaman emes - "achchighi yaxshi"lar.  Mezingni atsa tezing chiqiwatidu. Yazghanliringiz uyghur ana tilimizgha ighir buzghunchuluq.  Bularni oqughan chala-sawat qerindashlirimiz ana tilimizni teximu nachar ozleshturidu.

Maqalengde mawjushi we lushun degen xitaylarning, xitay shairliridin neqil kelturup, sozlirini yadlap yurupsen. Xitayning chachi-pachi tili, ashu amirikilqlarning in'gilischisi peqet ana tili ajiz sendek ana tilini bilmeydighan miyiplarning zoqlinidighan tilidur. Satqunluq moshu munapiqliq moshu ajizliqtin bashlinidu. Xitayning poqidin bir az emes xelila yep ketiptikensiz. Uyghurlar sining bu shaltaqliringgha muhtaj emes. Bu maqalengde  180xata barliqini kordum. Uning  biri: "buni oylisam put bedinimni bir xil soghaq qar ter basidu"- - bu sen mawlanning sozi!  

"Put bedinim" dep ilan qiliwatisen - bu bir palaketchilik. Deslep  buni bir kilishmeslik dep,  put beden mawlan'gha ichin'ghan idim. Kiyin kop kuldum, ajayip beden bar iken sende - "put beden"!  bedinide yette qoli bar gheyri torelgenbir bicharini intirnette " qol bedenlik bala" dep tonushturuptu. Biliq quyruqluq bolup tughulghan qizchaqni tetqiqatchilar "biliq quyruqluq qiz"dep ataptu, mehellisidikiler  "biliq qiz"deydiken, heyran qalmidim, sinipimizda "biliq qiz" isimlik bir qiz sawaqdishim bolidighan... Heyran qalghinim "put bedenlik mawlan".

Yashap ket "put beden" aka mawlanjan! nime uchun bundaq deysen? Chushenmidim...  Wujudingdiki put, ayaq,, tukluk paqalchaq, yota, kasa, shermi-hayaliq taryerliringiz, qosaq, qol, boyun, burun, bash, opke, yanpash, dumbe, jiger, tashliq, achchiq uchey, baghirsaq, son'gech, meyde, ashqazan, qulaq tuwing, kikirtek ... Liringning hemmisi qoshulup uyghur tilida "beden"dep supetlinidu.Atilidu. Bediningni "put"bilen supetlep "putbedinim"dep atapsen. U halda beden ezaliringnimu "put bash, put yurek, put qosaq, put kasa, ...Ozengni bolsa"put mawlan" dep atamsen? Men bezi mohim emes ezaliringning uyghurche atilishini yizip qoydum, uguniwal. Bolmisa koriwatqiningdek bediningde palaketchilik yuz biridu.
______

Uyghur tili intayin bay, anglashqa yiqimliq, sozleshke qulay, lirikiliq, toghra, guzel we ajayip bir til ikenki - uni bilgenlerning put-qoli, bedini yayrap ketidu. Bilmigenler, ana tilimizni buzup-cheylep yurgenler"putbeden"bolup qiliwiridu. Ana tilimizni bilmeydighan, orkesh, dilshat, élshat, s. Osman we sining kebi ana tili ajiz miyiplarning uyghurlar arisida nime ishi bar? Xitaylar bilen nime qilip, nime diyishiwatisiler? Nime uchun silerni xitay duq gha, radiogha, uaa gha toldurdi ?!

Uyghurlargha maxmut mohiti, exmetjan qasimi, abduraxman azat, ximit qurbanlar, "etigenlek bazar"gha wujum qilghan qehrimanlarla kirek! amirikidiki "king-ping"liring kim u?

"Biz uyghurlar musteqilliq telep qilmaymiz"dep ilan qilghan isa begchi rabiye we erkinlerni uyghurlargha tingip, maxtighan sendekler uyghurlarning dushmini - munapiq satqunning ozidur. Bediningdiki mohim ezadin birini lazim bolar dep bashta yazmighan idim. Emdi uning lazimi bolup qaldi- uni qisip yur!. Shuning ornigha ana tiling uyghurche ugen!. Adminlar eger til ajizliqingdin yazghanliringizni iliwetken bolsa yaxshi qiptu. Men sanga uyghur tilidin azraq ders birey:

Mawlan ! sen esli"buni oylap wujudumni soghoq ter basiti"dep yazmaqchi bolsang kirek?!
"Wujut"sozi kopunche rohi haletni  ipadileshte qollunulidu, ter chiqidighan tirini korsetmeydu.  Mesilen: "sining qilmishliringni oylisam,  wujudumda nepret oti orlep ketti". "Uning yazghanliri wujudumizda ishench we umut peyda qilidu".

"Beden"sozi bolsa kopunche tiridiki ozeurushlerni ipadileshte qollunulidu.  Mesilen:"bezgekning bedini titireshke bashlidi". "Bedinige qattiqbirnerse tigip aghritiwetti", "bedinidiki yarisi qichiship jim turalmaydu",  "bedini lighildaydighan bolup qaptu, beden chiniqturmaydiken-de?"...

_____

 "... Bedinimni  soghaq qar ter basidu".  Mawlanning bu jumliside ish-heriketni bilduridighan "basmaq"digen pilning kilichek zamani korsitilgen. Mawlanning tixi hayat ikenlikini bilimiz. Emma uyalghan gep qilmaqta.  Tonglap qatqan bedennila qar basalaydu. Oluk bedendin ter chiqmaydu. Kiyim ustige qar yaghsa beden'ge otmeydu. Dimek bu yerde yalingach bedenni basqan biraw " qar" ornida kelgen bolup, awtor oxshutush qollunup, jinsi lirika ipadilimekchi bolghan bolsimu,  jumle girammatikigha uyghun emes.Qandaq qilsaq bolar, sini ?

"Buni oylisam put bedinimni bir xil soghaq qar ter basidu" digen bujumleng mentiqisiz, uyghur tilida hichnersini ipadilimeydu- mawlan!

________

 قىلغان سوزلىرى بىلەن  ئوخىشاش خاتا ئىش قىلىپ ئالەمدىن ئوتكەن، يۇزلىگەن ئادەمنى سەھنىدە ئۇرۇپ، دۇمبالاپ ئولۇشىگە سەۋەپ بولغان مۇھەممەت ئالى ماۋلان تەرىپىدىن ماختىلىپ ئۇيغۇرلارغا تەقدىم قىلىنماقتا. كىملىكىنى يوقاتقان ئالىم، دوكتۇر، كۇچتۇڭگۇر، دىنى-ئىتىقات سىمۋۇللىرى ئۇيغۇرلارغا تىڭىلماقتا. ماۋلاننىڭ "مۇھامماد ئالى، پارىس قۇرۇلتىيى ۋە ئۇيغۇرلار" ناملىق ماقالەنى ئۇئائا توربىتىنىڭ ئەلىپ تاشلىغانلىقى غەلىتە بىر ئىش بولسىمۇ ئەمما توغرا قىلغان. ئۇئائا مەئۇللىرى خاتا ئىش تاپالمىغاندا بەزىدە توغرا ئىش قىلىپ تاشلايدۇ.
______

ماۋلان! ئۇئائا دا تەكرار ئىلان قىلغان "مارتىن لۇتھەر كىڭ"، "دۇچۇ" ...لىرىڭ بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ دىققىتىنى باشقا ياققا بۇراۋاتىسەن.

"دۇق"چىلارنىڭ خىيانەت، ئوغۇرلۇق، ساتقۇنلۇق جىنايەتلىرىنى بۇ ئارقىلىق يوشۇرۇۋاتىسەن. ئانا تىلىمىز ئۇيغۇرچىنى قوپاللىق بىلەن بۇزۇپ چەيلەۋاتىسەن. يەزىۋاتقانلىرىڭ "بىز ئۇيغۇرلار مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمايمىز"دەگەن مۇناپىق ساتقۇن رابىيەنى ئاقلاش ئۇچۇن بولىۋاتىدۇ. سەن ئوزۇڭ ئۇنىڭدىن ئوتە ساتقۇن ئىكەنلىكىڭنى بىلدۇرۇپ كىلىۋاتىسەن.

ئۇنىڭ ئۇستىگە بارغانسىرى ئانا تىلىمىز ئۇيغۇرچىنى پاخال قىلىۋاتىسەن.  بۇ قايسى مىللەتنىڭ تىل-يەزىقى؟ ھەر ئىككى ئىشىڭ ئۇچۇن ۋەتەندە بولسا ئاچچىغى يامان ئۇيغۇرلار سىزنى ساق قويمايدۇ.چەتەللەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ كوپىنىڭ ئاچچىغى يامان ئەمەس - "ئاچچىغى ياخشى"لار.  مەزىڭنى ئاتسا تەزىڭ چىقىۋاتىدۇ. يازغانلىرىڭىز ئۇيغۇر ئانا تىلىمىزغا ئىغىر بۇزغۇنچۇلۇق.  بۇلارنى ئوقۇغان چالا-ساۋات قەرىنداشلىرىمىز ئانا تىلىمىزنى تەخىمۇ ناچار ئوزلەشتۇرىدۇ.

ماقالەڭدە ماۋجۇشى ۋە لۇشۇن دەگەن خىتايلارنىڭ، خىتاي شائىرلىرىدىن نەقىل كەلتۇرۇپ، سوزلىرىنى يادلاپ يۇرۇپسەن. خىتاينىڭ چاچى-پاچى تىلى، ئاشۇ ئامىرىكىلقلارنىڭ ئىنگىلىسچىسى پەقەت ئانا تىلى ئاجىز سەندەك ئانا تىلىنى بىلمەيدىغان مىيىپلارنىڭ زوقلىنىدىغان تىلىدۇر. ساتقۇنلۇق موشۇ مۇناپىقلىق موشۇ ئاجىزلىقتىن باشلىنىدۇ. خىتاينىڭ پوقىدىن بىر ئاز ئەمەس خەلىلا يەپ كەتىپتىكەنسىز. ئۇيغۇرلار سىنىڭ بۇ شالتاقلىرىڭغا مۇھتاج ئەمەس. بۇ ماقالەڭدە  180خاتا بارلىقىنى كوردۇم. ئۇنىڭ  بىرى: "بۇنى ئويلىسام پۇت بەدىنىمنى بىر خىل سوغاق قار تەر باسىدۇ"- - بۇ سەن ماۋلان ئەپەندىنىڭ سوزى!  

"پۇت بەدىنىم" دەپ ئىلان قىلىۋاتىسەن - بۇ بىر پالاكەتچىلىك. دەسلەپ  بۇنى بىر كىلىشمەسلىك دەپ،  پۇت بەدەن ماۋلانغا ئىچىنغان ئىدىم. كىيىن كوپ كۇلدۇم، ئاجايىپ بەدەن بار ئىكەن سەندە - "پۇت بەدەن"!  بەدىنىدە يەتتە قولى بار غەيرى تورەلگەنبىر بىچارىنى ئىنتىرنەتتە " قول بەدەنلىك بالا" دەپ تونۇشتۇرۇپتۇ. بىلىق قۇيرۇقلۇق بولۇپ تۇغۇلغان قىزچاقنى تەتقىقاتچىلار "بىلىق قۇيرۇقلۇق قىز"دەپ ئاتاپتۇ، مەھەللىسىدىكىلەر  "بىلىق قىز"دەيدىكەن، ھەيران قالمىدىم، سىنىپىمىزدا "بىلىق قىز" ئىسىملىك بىر قىز ساۋاقدىشىم بولىدىغان... ھەيران قالغىنىم "پۇت بەدەنلىك ماۋلان".

ياشاپ كەت "پۇت بەدەن" ئاكا ماۋلانجان! نىمە ئۇچۇن بۇنداق دەيسەن؟ چۇشەنمىدىم...  ۋۇجۇدىڭدىكى پۇت، ئاياق،, تۇكلۇك پاقالچاق، يوتا، كاسا، شەرمى-ھايالىق تاريەرلىرىڭىز, قوساق، قول، بويۇن، بۇرۇن، باش، ئوپكە، يانپاش، دۇمبە، جىگەر، تاشلىق، ئاچچىق ئۇچەي، باغىرساق، سونگەچ، مەيدە، ئاشقازان, قۇلاق تۇۋىڭ، كىكىرتەك ... لىرىڭنىڭ ھەممىسى قوشۇلۇپ ئۇيغۇر تىلىدا "بەدەن"دەپ سۇپەتلىنىدۇ.ئاتىلىدۇ. بەدىنىڭنى "پۇت"بىلەن سۇپەتلەپ "پۇتبەدىنىم"دەپ ئاتاپسەن. ئۇ ھالدا بەدەن ئەزالىرىڭنىمۇ "پۇت باش، پۇت يۇرەك، پۇت قوساق، پۇت كاسا, ...ئوزەڭنى بولسا"پۇت ماۋلان" دەپ ئاتامسەن؟ مەن بەزى موھىم ئەمەس ئەزالىرىڭنىڭ ئۇيغۇرچە ئاتىلىشىنى يىزىپ قويدۇم، ئۇگۇنىۋال. بولمىسا كورىۋاتقىنىڭدەك بەدىنىڭدە پالاكەتچىلىك يۇز بىرىدۇ.
______

ئۇيغۇر تىلى ئىنتايىن باي، ئاڭلاشقا يىقىملىق، سوزلەشكە قۇلاي، لىرىكىلىق، توغرا، گۇزەل ۋە ئاجايىپ بىر تىل ئىكەنكى - ئۇنى بىلگەنلەرنىڭ پۇت-قولى، بەدىنى يايراپ كەتىدۇ. بىلمىگەنلەر، ئانا تىلىمىزنى بۇزۇپ-چەيلەپ يۇرگەنلەر"پۇتبەدەن"بولۇپ قىلىۋىرىدۇ. ئانا تىلىمىزنى بىلمەيدىغان، ئوركەش، دىلشات، ئېلشات، س. ئوسمان ۋە سىنىڭ كەبى ئانا تىلى ئاجىز مىيىپلارنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا نىمە ئىشى بار؟ خىتايلار بىلەن نىمە قىلىپ، نىمە دىيىشىۋاتىسىلەر؟ نىمە ئۇچۇن سىلەرنى خىتاي دۇق غا, رادىئوغا، ئۇئائا غا تولدۇردى ؟!

ئۇيغۇرلارغا ماخمۇت موھىتى، ئەخمەتجان قاسىمى، ئابدۇراخمان ئازات، خىمىت قۇربانلار، "ئەتىگەنلەك بازار"غا ۋۇجۇم قىلغان قەھرىمانلارلا كىرەك! ئامىرىكىدىكى "كىڭ-پىڭ"لىرىڭ كىم ئۇ؟

"بىز ئۇيغۇرلار مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمايمىز"دەپ ئىلان قىلغان ئىسا بەگچى رابىيە ۋە ئەركىنلەرنى ئۇيغۇرلارغا تىڭىپ، ماختىغان سەندەكلەر ئۇيغۇرلارنىڭ دۇشمىنى - مۇناپىق ساتقۇننىڭ ئوزىدۇر. بەدىنىڭدىكى موھىم ئەزادىن بىرىنى لازىم بولار دەپ باشتا يازمىغان ئىدىم. ئەمدى ئۇنىڭ لازىمى بولۇپ قالدى- ئۇنى قىسىپ يۇر!. شۇنىڭ ئورنىغا ئانا تىلىڭ ئۇيغۇرچە ئۇگەن!. ئادمىنلار ئەگەر تىل ئاجىزلىقىڭدىن يازغانلىرىڭىزنى ئىلىۋەتكەن بولسا ياخشى قىپتۇ. مەن ساڭا ئۇيغۇر تىلىدىن ئازراق دەرس بىرەي:

ماۋلان ! سەن ئەسلى"بۇنى ئويلاپ ۋۇجۇدۇمنى سوغوق تەر باسىتى"دەپ يازماقچى بولساڭ كىرەك؟!
"ۋۇجۇت"سوزى كوپۇنچە روھى ھالەتنى  ئىپادىلەشتە قوللۇنۇلىدۇ، تەر چىقىدىغان تىرىنى كورسەتمەيدۇ.  مەسىلەن: "سىنىڭ قىلمىشلىرىڭنى ئويلىسام،  ۋۇجۇدۇمدا نەپرەت ئوتى ئورلەپ كەتتى". "ئۇنىڭ يازغانلىرى ۋۇجۇدۇمىزدا ئىشەنچ ۋە ئۇمۇت پەيدا قىلىدۇ".

"بەدەن"سوزى بولسا كوپۇنچە تىرىدىكى ئوزەئۇرۇشلەرنى ئىپادىلەشتە قوللۇنۇلىدۇ.  مەسىلەن:"بەزگەكنىڭ بەدىنى تىتىرەشكە باشلىدى". "بەدىنىگە قاتتىقبىرنەرسە تىگىپ ئاغرىتىۋەتتى"، "بەدىنىدىكى يارىسى قىچىشىپ جىم تۇرالمايدۇ"،  "بەدىنى لىغىلدايدىغان بولۇپ قاپتۇ، بەدەن چىنىقتۇرمايدىكەن-دە؟"...

_____

 "... بەدىنىمنى  سوغاق قار تەر باسىدۇ".  ماۋلاننىڭ بۇ جۇملىسىدە ئىش-ھەرىكەتنى بىلدۇرىدىغان "باسماق"دىگەن پىلنىڭ كىلىچەك زامانى كورسىتىلگەن. ماۋلاننىڭ تىخى ھايات ئىكەنلىكىنى بىلىمىز. ئەمما ئۇيالغان گەپ قىلماقتا.  توڭلاپ قاتقان بەدەننىلا قار باسالايدۇ. ئولۇك بەدەندىن تەر چىقمايدۇ. كىيىم ئۇستىگە قار ياغسا بەدەنگە ئوتمەيدۇ. دىمەك بۇ يەردە يالىڭاچ بەدەننى باسقان بىراۋ " قار" ئورنىدا كەلگەن بولۇپ، ئاۋتور ئوخشۇتۇش قوللۇنۇپ، جىنسى لىرىكا ئىپادىلىمەكچى بولغان بولسىمۇ،  جۇملە گىرامماتىكىغا ئۇيغۇن ئەمەس.قانداق قىلساق بولار، سىنى ؟

"بۇنى ئويلىسام پۇت بەدىنىمنى بىر خىل سوغاق قار تەر باسىدۇ" دىگەن بۇجۇملەڭ مەنتىقىسىز، ئۇيغۇر تىلىدا ھىچنەرسىنى ئىپادىلىمەيدۇ- ماۋلان!

 [e-mail]