"Arimizdiki Xitaydinmu Better Satqun"-Isa Yusup Kim?

[Malik]

 
Isabeg (Isa Yusup AlpTekin) Kim ?
Iklil KURBAN
(Turkchidin Terjime)

İSA Yusuf (Alptekin) olgenlikining 16-yilliqini xatirlep otkuzulgen  Istambuldiki bezi yighilishlarda Isa Beg ”Dogu Türkistanning kona Lideri”dep tilgha ilinghan. Bu seweptin, ”Sherqi Türkistanning heqiqi Lideri Kim?” digen sualgha jawap birish zoruriyitini tuyup, ichimdin bu maqalini yazghim keldi.

”Sherqi Türkistanning heqiqi Lideri Kim?” –digen bu Temigha kirishtin burun maqalemning tiximu ongay oquyalishingiz uchun tarixning chungqur yerlerge komulgen yeridin chiqip qalghan we bir-birini ashkarilaydighan ikki alahide hadiseni xatirlatmaqchimen:
 
Qul qilinghan milletlerning azatliq uchun bolghan urushi Öz Tarixini yaxshi bilmey turup ghelbe qazinalmaydu. Mustemlikichiler Jinayetlirini yoshrush uchun her-dayim Tarix bilen Oynushidu -
Uni burmilaydu, yoqqa chiqiridu.


Türkiye`de Isa Yusuf Alptekin dep atalghan bu kishi Sherqi Türkistanda Isabeg yaki Isa Ependi (Efendi) dep atalghan. 1949-yil 6-7 aylar Komünist xitaylargha yingilgen Gomindang xitaylirining qolida mensep tutqanlar olturulushtin qorqup her terepke qachqan. Turkiyege kilip yerleshken Isabeg tiximu rahet yashash uchu sherqi Türkistan heqqide melumatqa ige emes, Tetqiqat adetliri hem bolmighan yerliktiki diniy sawatsizliqtin paydilinip  Ozini shrqi Türkistanning lideri, ve xitaygha qarshi Musteqilliq uchun koresh qilghuchi qehriman dep tonushturup Ghalip tekin  (ALPTEKİN)dep at qoyiwalghan. Urush yoq meydanda bir siyasion bolup otturigha chiqqan.

Uzun omride hich-bir waqit dushmen bilen urushqan bir saet waqti bolmay turup , urush meydanida tughulghan bir Ghalip (Alp)tek rolda oynighan.

Xitay Gomindangi (Milliyetçi Çin) ning Isabekke Bergen Mensepliri qaysilar?


xitaygha xizmet qilghan kona beglrning ewladi bolghan Yusupbegning oghli - Isabeg deslep xitayning Tashkent konsoloslxanisida ishleydu.

Sherqi turkistanda musteqilliq, erkinlik pikir we qarshiliq koreshlerning ewj ilishi bilen xitay uni bu heriketlerge qarshi qollunush uchun Paytext Nenjinge apirip “Xelq Wekili” mesipige teyinleydu.

Isabeg bu mensepning ihtiyaji tupeyli xitayning “shinjang zhung goning ayrilmas bir qismi” shuarini teshwiq qilidu.

1933-yili Kaşgar`da Şarki Türkistan Cumhuriyeti kurulushi bilen xitay Isabegni ottura-sherq Doletlirige iwetip bu Jumhuriyetke karşı, bu Jumhuriyetning Lideroi bolghan Maxmut Muhitigha karşı Teshwiqat (propaganda) ishini qilidu.

1944-yili  Guljida Şarqi Türkistan Jumhuriyeti kurulushi bilen xitay Isabegni Ürümge iwetip Gomindang Hokumetide Katipliq mensipige teyinleydu.

Isabeg bu mensepning ihtiyaji tupeyli  yengi qurulghan Jumhuriyetke qarshi, bu Jumhuriyetning Lideri Exmetjan Qasimigha qarshi Xitay teshwiqatining yitekchilikini qilidu. Del bu seweptin Isabegni Turkistan musteqilchiliri “xitaykesh, birinji nomurluq weten xaini”dep Atashqan. Menbe uchun towendikilerge qarang:

“ Şarki Türkistan Meseleleri”, Yaş Türkistan, sayı&8211;106, 1938, s.5&8211;6; 4280&8211;4281);
“ Bir İsimsiz Risalenin İç Yüzü “, Yaş Türkistan, sayı&8211;116&8211;117, 1939, s.50&8211;51, 4785&8211;4786).

Isabeg xitaygha qilghan barliq siyasi paaliyetlirini xitayning ozige bergen barliq mensepliri bedilige jawap birish uchun qilghanliqini oz qelimi bilen yazghan kitawida ashkare halda iqrar qilghan:

“her-qanche bolsimu kaymakamlık wezipe otimidim. Alla manga uningdinmu yuksek mertiwiler nesip qildi. Kiyinki yillarda On Welayet, seksen kaymakam (nahiye) ni bashquridighan mertiwige irishtim”. (Isa yusup Alptekin, 1985: 49 . Turkiye)

Isa yusup xitayning Bergen mensiwini Allaning Bergen lutfi-Himmiti dep chushendurup xitaygha bolghan cheksiz minnetdarliqini ipadiligen.

Xitay eger musteqilliq uchun koresh qilghuchi uyghur xelqige qarshi qollunush uchun Isabegni mensepke teyinligen bolsa, we bu mensepni Isabeg Allahning Bergen Himmiti dep qobul qilsa u halda Uning kimliki uchun “ Xain”din bashqa izahat yoq.

Xitay sherqi turkistanni 1755 yılından beri dayim bu Apak Hoca (1626&8211;1694), Isa Beg (1901&8211;1995) lar kebi mensepperes ghojilar, satqunlar, Seyitler , begler arqiliq idare qilip kelgen (Kurban, 1995: 40).

Emdi Isabegni tiximu obdan tonutudighan bir weqeni sozlimekchimen:  (dawami kiler qitimda)

Terjime qilghuchi:
DUD Teshkilati Sozchisi
S.H. Metmusa(Diplum Arxitiktur)

Menbe:
http://haberakademi.net/2012/makaleoku.aspx?mkl=14897&yzr=525