Belbagh

[Elqut]

Belbagh


Medeniyet insanlarning uzaq we egri – toqay tarixiy emeliyiti dawamidiki maddiy we meniwi hasilatlirining bibaha yighindisi bolsimu, Lëkin hëch nerse menggülük bolmaydighan bu dunyada, Bir mezgil quyashtek parlighan medeniyetmu dewrlerning ötüshi bilen xuddi asta – asta pëtiwatqan quyashtek közdin ghayib bolidu. eqil – parasetlik ejdadlirimiz yaratqan köp xil medeniyet arisidiki kiyim – këchek medeniyitige mensup bolghan belbagh tëxi yoqilip ketmigen bolsimu, Lëkin yoqilishqa yüzlen'gen türlerning biri bolup qaldi.

belbaghning peyda bolush tarixini ejdadlirimiz yawayiliq dewri bilen xoshliship, Addiy kiyim – këcheklerni qolda tikip kiyishke bashlighan iptidaiy jemiyettin izdeshke toghra këlidu. aptonom rayonimizdin tëpilghan asar etiqiler arisidiki kiyim – këchekke dair tëpilmilardin qarighanda, Ejdadlirimiz eng deslep qoy yungidin ishlen'gen addiy kiyim – këcheklerni, Jümlidin nëpizlitilgen kigizdin qalpaq, Këpinek ton, Kigiz ishtan, Kigiz ayagh kiyim qatarliqlarni tikip kiygen. u zamandiki kiyim – këchekler këlengsiz, Tikilishi qopal bolghanning üstige, Tügme qadash tëxi barliqqa kelmigechke, Tonlarning aldini ëtishte tebiiy yosunda belbagh ishlitish zörüriyiti tughulghan.

belbagh baghlashning sewebi heqqide xelq arisida keng tarqalghan riwayette belbaghning peyda bolushi insanlar apiride bolghan zamanlar bilen tutashturulup mundaq dëyilgen: yaratquchi alemni 18 ming, Asmanni yette qat qilip yaritiptu. herbir qat asmandiki kishilerning belbagh baghlash aditi oxshashmaydighan bolup, Biz yette qat asmanning otturisida bolghachqa, Belbaghni bëlimizge baghlaydikenmiz. üstimizdikiler belbaghni qoltuqidin baghlisa, Astimizdikiler tëqimidin baghlaydiken...

riwayet gerche rëalliq bolmisimu, Lëkin yazma tarixlargha pütülmigen eng iptidaiy rëalliqlardin melum derijide uchur bërish xususiyitige igiliki hemmige ayan. yuqiriqi riwayettimu belbaghning insanlarning iptidaiy zamanliridila peyda bolghanliqidin bësharet bërilgen.

ejdadlirimiz yaratqan parlaq medeniyetlerning yazma xatirisi bolghan ikki büyük qamus ‹‹ türkiy tillar diwani ›› bilen ‹‹ qutadghubilig ›› lerdimu belbagh heqqide melumatlar bërilgen bolup, Xan jemetidikilerning altun, Kümüsh toquluq belbagh (kemer) largha yaqut, Merwayittin köz quyulidighanliqi qeyt qilin'ghan. bolupmu ‹‹ türkiy tillar diwani ›› da: ‹‹ këmsen ›› dëgen ibarige ‹‹ zinnet üchün doppa we potigha (belbaghqa) oxshashlargha taqilidighan altun qadaq ›› dep izahat bërilgen. bulardin belbaghning bir türi bolghan potighimu altun qatarliq qimmetlik buyumlarning zinnet üchün ishlitilidighanliqinimu körüwëlish mumkin.

belbaghning xam matëriyali we türliri mundaq: belbagh inchike igirilgen yung yip yaki boz yiplarni xam eshya qilip toqulidighan bolup, Kengliki 30 santimëtirdin 50 santimëtirghiche, Uzunluqi 1.5 mëtirdin ikki mëtirghiche qilip toqulghan. herxil renglerde boyalghan örüsh – arqaqlardin gül hasil qilin'ghan. ikki uchigha chucha chiqirilghan. bezide chuchilargha kichik rengdar marjanlar ësilip, Körkemliki ashurulghan. belbagh (pota) toqush usuli we renglik gül nus'hilirigha qarap ‹‹ sür taranliq pota ›› , ‹‹ tüz pota ›› , ‹‹ xalta pota ›› dëgendek türlerge bölün'gen. uning yung yaki boz yiplarni örüsh arqiliq toqulidighan addiy bir türi bolup, U, Adette, ‹‹ qur ›› dep atalghan. qurning uzunluqi bashqa belbaghlar bilen teng bolsimu, Kengliki alte santimëtirla bolghachqa, Umu këyinki künlerde belbaghliq rolini yoqitip, Ishtanbaghqa aylan'ghan.

yipek yaghliq ejdadlirimiz sheherleshkendin këyin peyda bolghan belbagh bolup, Shayi yaki chekmenlerge keshte tikish we yaki tamghu bilen gül bësish arqiliq ishlepchiqirilghan. yipek yaghliq belbaghning bashqa türliridin qisqiraq bolup, Adette, Kengliki 80 santimëtir, Uzunluqi bir mëtir etrapida tizginlinip, Qirghaqlirining hemmisige chucha chiqirilghan. bundaq yaghliqmu, Adette, Belbagh ornida belge baghlansimu, Lëkin u bashqa belbaghlargha oxshash köp xil rolgha ige bolmastin, Asasen salapet üchünla ishlitilgen. shunga uni belge baghlighanda üch bulung shekil chiqirip qatlinip, Ikki uchi qorsaq üstige keltürülüp chigilish bilen bille, Üch bulung chiqirilghan teripi beldin kasigha sanggilitip qoyulghan. uni hazir bundaq baghlaydighanlar anche köp bolmisimu, Lëkin sehnilerde pat – pat uchrap turidu.

yuqiriqilardin bashqa, Teyyar rext yaki tawarlardin enlep teyyarlinidighan belbaghmu bolup, Uning kengliki teyyar rextning en kengliki bilen oxshash, Uzunluqi emeliy ëhtiyajigha qarap 1.80 mëtirdin üch mëtirghiche bolidu. gerche sheherlishish süritining tëzlishishige egiship, Belbagh baghlash barghansëri suslishiwatsimu, Lëkin jenubiy shinjangning yëza – qishlaqliridiki dëhqan – charwichilarning köpi belbaghdin ibaret eng addiy, Emma jan'gha eng esqatidighan bu buyumdin hazirmu ünümlük paydilinip kelmekte. hetta toy – tökünlerde toyi bolghan yigitke gül taqash ornigha belbagh sowgha qilish hëlihem dawamlashmaqta.

bu yerde tilgha ëlip ötüshke tëgishliki shuki, Buningdin 15 yillar muqeddem mekit, Maralbëshi, Yeken we yopugha qatarliq nahiyelerdiki mutleq köp jayda toy – tökün bolsa, Qiz terep toy küni küyüoghulning bëlige eng ësil tawar – durdun belbagh baghlaytti. arqidin yigitning dostliri öz haligha we zoqigha yarisha teyyarlighan herxil rengdiki belbaghlarni bir – birlep baghlap, Toyi bolghan yigitni belbaghqa kömüwëtetti. ehli mehelle, Qolum – qoshnilarmu bashqa sowghatlar bilen bille, ‹‹ mëningmu bir belbagh sowghitim barken ›› dep belbagh teqdim qilatti. bir toyda az bolghanda 30 – 40, Köp bolghanda yüz nechche belbagh teqdim qilinatti. këyin bundaq adetmu tedrijiy özgirip, Belbagh ornigha pul yaki bashqa maddiy buyumlarni sowgha qilish dessitilgen bolsimu, Lëkin qiz terep küyüoghulgha ësil belbagh baghlash aditi hazirmu dawam qilmaqta.

belbaghning kündilik turmushtiki roligha kelsek, Uning bar – yoqi ikki mëtir addiy rext bolsimu, Emeliy ishlitilishi jehette kiyim – këcheklerning bashqa türliride bolmighan nurghun ewzelliklerge ige. bularni töwendikilerge yighinchaqlash mumkin:

1 . belbagh belni issiq saqlash roligha ige bolup, Börekning soghuqtin zeiplishishning aldini alidu; .2 ëghir nersilerni kötürgende belning chim bolup këtishining, Yeni omurtqa texsisi qozghilip këtishning aldini alidu; .3 sëmizlik sewebidin qorsaq sanggilap këtishning aldini alidu.(gerche semirip këtishning aldini alalmisimu, Lëkin belbagh baghlashni adet qilghan sëmizler qorsiqining körünerlik sanggilap këtishidin xaliy bolalaydu); .4 ëghir jismaniy emgek sewebidin pey – tarmuchlarni zeximlinishtin saqlaydu; .5 seperlerde somkiliq rolini oynaydu. nan qatarliq muhim lazimetliklerni belbaghqa chigiwalsa, Qol somka kötürüshtin azad bolidu; .6 seper yaki emgek orunida dastixanliq rolini oynaydu (destixanning xelqimizning kündilik turmushida qanchilik muhim orun tutidighanliqi, Jümlidin, Adette, Destixansiz ghiza yëyilmeydighanliqi hemmige ayan); .7 tana – arghamcha lazim bolghan, Emma tëpilmighanda belbaghni arghamcha ornida ishlitip, Nerse – kërek tëngishqa bolidu; .8 ayallar tughuttin këyin bëlini uningda baghliwalsa, Qorsaq muskullirining, Salametlikining tëzrek eslige këlishige paydiliq; .9 namazxanlar seperde belbaghni jaynamaz ornida ishliteleydu; .10 yüz – qolni yuyghanda yaki terlep ketkende belbaghni löngge ornida ishlitishke bolidu; .11 toyi bolghan yigitke belbagh baghlinidu. bu simwolluq menege ige bolup, Halal jüpti bilen qedem basqan hayatliq sepiride hergiz bel qoyuwetmeslikke teqqaslinidu; .12 xelqimiz yaxshi köridighan eneniwi tenheriket türi bolghan chëlishishlar belbaghsiz ötküzülmeydu; .13 dolan meshrepliride belbaghdin derre yasilip oynilidu. wahalenki, Derre dolan meshrepliridiki oyunlarning eng omumlashqan bir türi bolup, Derre oynalmighan dolan meshripini mukemmel meshrep, Dëgili bolmaydu.

belbaghning roli, Bolupmu uning saqliqni saqlashtiki roli heqqide xëli köp tëbabet kitablirida tepsiliy toxtililghan bolup, ‹‹ eshyalar xasiyiti, Wisal lezziti ›› dëgen kitabning 9 – babida mundaq qurlar uchraydu: ‹‹ ey eziz insan, Bilginki, Bu babta erenlikke quwwet bëridighan belbagh we kemerler bayan qilinidu. zeper renglik yipektin toqulghan belbagh eng yaxshi bolup, Bu belbagh börekning issiq, Uruqning saghlam bolushini kapaletlendüridu, Sëriq belbagh aq belbaghdin yaxshiraq. eger töge yungidin toqulghan belbagh bolsa, Tëximu yaxshi... ››

yuqiriqilardin bashqa, Belbagh tarixtin buyan xelqimizning arisida iradining simowoli bolup kelgechke, Hazirqi rëalliqta belbagh baghlaydighanlar barghansëri aziyiwatsimu, Lëkin til istëmalimizda birer muddia yaki ish – heriketni wujudqa chiqirishqa qetiy irade tiklesh menesidiki ‹‹ belni ching baghlash ›› tek turaqliq ibariler hëlihem ishlitilmekte. rehberlerning debdebilik nutuqliridin tartip, Nopuzluq axbarat organlirining yëteklesh xaraktëridiki bash maqalilirigiche, Shundaqla maqal – temsillerdin xelq naxshilirighiche ‹‹ bel baghlash ›› dëgen ibariler künde dëgüdek uchrap turidu. xelq naxshilirining biridiki:

‹‹ men bëlimni baghlidim

belbëghimda pem bilen;

sen bëlingni baghlisang,

ömrüm öter sen bilen ››

dëgen qoshaqni yuqiriqi pikrimizning delili, Dëyishke bolidu.

yighinchaqlighanda, Kiyim – këchek medeniyitimizdiki eng addiy tür belbagh ashu addiyliqi bilen zamaniwilishish, Sheherlishish dolqunida ëtibarsiz qëliwatqan bolsimu, Umu xuddi xelqimizning ghiza medeniyitidiki eng addiy tür bolghan nan'gha oxshashla kündilik turmushta jan'gha eng esqatidighan qedinas buyumdur.