Biz Bilmeydighan Tarix بىز بىلمەيدىغان تارىخ

[DUD Sozchisi]

Bash Soz Yollighuchidin:

• Mezkur Tarixi Eslime Axirqi Jumhuriyetni meghlup qilghan " Arimizdiki Xitaydinmu better Satqun Isa Yusup, Meut Sabirilar..." we bu Satqunlarni Ilan qilghan Uluq Ata Uyghur Exmetjan Qasimi Dewridiki komulgen Tarixtur.
epsuski bu Tarix 60 yildin kiyin Yoruqluqqa chiqti. Hergiz Heyran qalmang- bu Tarixni emdila oquwatqan Uyghurlar del Ashu Tarix Tekrarliniwatqan Dewirde Yashimaqta.

_________

" Biz Bilmeydighan Tarix "
Awtori : Xewir Tomur

Maqale Axirqi Jumhuriyetni meghlup qilghan " Arimizdiki Xitaydinmu better Satqun Isa Yusup, Meut Sabirilar..." we bu Satqunlarni Ilan qilghan Uluq Ata Uyghur Exmetjan Qasimi Dewridiki komulgen Tarixtur. epsuski bu Tarix 60 yildin kiyin Yoruqluqqa chiqti. Hergiz Heyran qalmang- bu Tarixni emdila oquwatqan Uyghurlar del Ashu Tarix Tekrarliniwatqan Dewirde Yashimaqta.
______

Dölet qurulghan we bu Döletning Armiysi Manas Deryasi buyighiche qistap kilip Ürümchini tehditke alghan waqitta , Herbi jehettin amalsiz qalghan Gomindang hökümitining qullanghan siyasi tedbiri ikki jehettin bulghan . Biri amrikining maslishishi we hemkarlighida suwit itipaqi bilen sulhi qilip ,shu arqiliq suwitni'ing quli bilen bu tehdid(Dölet)ni yuq qlidighan tashqi siyaset tedbiri. Yene biri qurulghan bu Döletni (Gomindang ishxaliytidiki rayunlardiki)xeliqning itirap qilishigha irishtürmeslik yaki xeliqni bu Dölettin iddiye jehettin Tezdürüsh üchün qullanghan ichki siyaset tedbiridur .Yazmida Tashqi siyaset tedbir toghirsida toxtalmaymiz .

Bu yerdiki ichki siyaset tedbiride Rol alghan adem Isa yüsüptur. Xiwir tümürning eslimisde yizilishiche Isa yüsüp Satqun qeshqer yingsar hakimining (Xitay hakim) öyide uning balliri bilen uynap chong bulghan we shu jeryanda Xitayche ögengen . Kiyn yamulda terjiman bolghan . Kiyin bu hakim gomindangning tashkenitte turushluq konsuli bulup teyinlengende uning bilen bille egiship tashkenitke barghan .1930-yllarning aldi keynide «alahide xizmet »ihtiyaji üchün Nenjingge ewetilip mexsus terbiylengen . Bolshiwiklarning jungxwa mingu ziminida junggu kumpartiysini qullap ,qurallandurup « parakendichilik slish»lirigha qarshi'i tedbir söpitide ,jiyangjishi rehberligidiki gomindang hökümitimu Sowetr Rusiyesining ottura asiyada hulini kulash üchün tashkenitte achqan konsuli arqiliq , yerlik milletler arsidin Pantükizimchilarni bolshiwiklargha qarshi küshkertish pa'aliyetliri ilip barghan idi . Bu yerde Isa yüsüp qilmaqchi bulghan «alahide xizmet»mana mushu idi . Bu jeryanda u Pantürkizim iddiysi tughirsida xili ubdan bilimge we siyasi xizmet tejirbisige ige bolghan idi.

Isa yüsüp kiyin gomindangning erep we musulman Döletlirige ewetken bir ömekning mu'awin bashlighi bulup teyinlinip bir qisim musulman Döletlerge ziyaretke ewetilgen .bu ziyaret jeryanida afghanistanda 7 yilningyaqi tetqiqat we siyasi pa'aliyetler bilen shughulliniwatqan ,shinjang meslisni yapunyening kabuldiki bash elchi'isi wastisi bilen ,yapunye qatarliq Döletlerning qul tiqidighan xelqara mesilige aylanduRush yulida herket qiliwatqan Memtimin bughra bilen alayten körüshüp ,uni «jungxwa minguning qelbide turup köresh qilish»qa qiziqturghan . Torkiyede ziyaret jeryanida Sowetr Rusiyesige qarshi ammiwi pikir berpa qilish üchün bezi pa'aliyetlerni qanat yaydurghan . Kallisi Rus we kuminizim öchmenligi bilen tulghan mesut sebirining ehwalidin mushu yerde xewerdar bulghan bulshi mumkin .

Isa yüsüp ning bu ziyaretining bikargha ketmigenligi eksiche nahayti mol husulluq bir ziyaret pa'aliyti bulghanlighi kiyin melum bulghan .Memtimin bughraning «mining siyasi köreshlirim »de yizilishiche ,Isa yüsüp bilen uchirship uzaq ötmey , Memtimin Boghra Isa yüsüpning digenlirining tughra ikenligini ,shingshiseyni yülep turghan Ruslargha qarshi yene shu jungxiwa mingudin paydilinshining aqilane buldighanlighni his qilip yetken we uning tekliwini qubul qilighanlighini bayan qlip Isa yüsüpke we jiyangjishige xet yizip ,shingshiseyning shinjang xelqige salghan zulimidin, Sowetrperesligidin shikayet qilghan we üzining shinjang xelqige wekil bulup merkizi hökümette ishleshni xalaydighanlghi heqqide iltimas qilghan .
Bizde «öydiki hisap talagha tughra kelmeptu» digen bir maqal bar . Memtimin bughraning öydiki hisabi qandaq qilip talagha tughra kelmigenligini kiynki weqelerning tereqqiyati ispatlighan .

1933-Yili quralliq köresh qilip xeliqning himayisige irishken bu mujahidni yinida tutup turushning siyasi ehmiytining nahayti chong buldighanlighini his qilghan jiyang jiyshi derhal jawap xet yizip uni teklip qilghan . Teklipke bina'en Memtimin Boghra deslep kabuldin hindistangha kelgen .bu yerde engiliye da'irliri terpidin qolgha ilinip türmige tashlanghan .shuning bilen Memtimin Boghraning ayali jiyang jiyshige xet yizip ,ehwalni melum qilighan we jiyang jiyshining yardem qilip irini qutquzishini iltija qilghan . Jiyang jiyshi bu waqitta «shepqetchi»söpitide otturgha chiqip ,engiliye we hindistan hökümitige xizmet ishlep uni türmidin« qutquzup chiqqan» we ayrupilan biliti ewetip (bir riwayette alahide ayrupilan ewetip) uni Nenjinggha aldurup kelgen . Bu waqitlarda engiliye ,amrika ,jungxwa mingu lar Sowetr kuminizimigha qarshi tili bir aghiniler bulup , Memtimin Boghraning turmige tashlinishi we «qiyn künde bishini silighan »buliwilip uni qutquzup chiqshlarning hemmisi bolsa Memtimin bughraning könglini üzige qaritishni meqset qilghan bir uyun idi. Dimek bir qatar uyun we neyrengler arqiliq «yulwasni aldap taghdin chüshürüsh hilsi» bilen Memtimin bughra kabuldin qayturup kilinp qepezge solanghan idi.Memtimin bughraning Nenjingge kilshi bilen kabolda ilip barghan shinjang mesilisini xelqaralashturushning aldi élindi we nahayti muhim bir siyasi desmaye qulgha kelgen idi . Memtimin bughraning Nenjingge kilishi mahiyet jehettin tümür xelpe we xujinyaz hajining örümchige birishigha tamamen uxshayitti peqet siyasi oyunning sewiyesi jehettin ,burubqilardin xilila yuqiri sewipede idi . Öz waqtidiki li shufu we Sowetr künsuli aprisuwning ornida bu qitim Isa yüsüp bar idi .

Memtimin Boghra Nenjingge kelgendin kiyin Isa yüsüpning diginidek Gomindang palata ezasi qilip teyinlendi we tigishlik bulghan shan -shöhret ,yuqiri ma'ash -teminattin behirmen qilnidi .

Mesut sebirining hikayisimu shu Memtimin Boghraningkige oxshapraq kitidighan bir jeryan diyshke bulidu ,peqet uning siyasi nerqi Memtimin Boghradin erzanraq ,söpiti sel tüwenrek idi xalas .

Gholjida qurulghan Döletning arqisida kominzim idologiysi bilen kitiwatqan Sowetr itipaqining arqa tirek bulup turghanlighidin ibaret bu heqiqet gomindang hökümiti üchün tiship kirishke buldighan bir yuchuq noqta idi. Chünki shinjang xelqi islam dinigha ishidighan ,dinsiz dehrilikni yaman kürdighan bir xeliq ikenligini Gomindang hökümiti ubdan biletti . Bu tupraqining bir puchiqida Dölet qurulup bolghan ehwal astida , bu xeliqni peqet herbi we saqchi küchlirigila tayinip tizginlep turush esla mümkin bolmayitti. Yene kilp bu waqitlar yapunye bilen bulghan uRush jiddi dawam qliwatqan bir waqit idi . Yapunyening teslim bulshi tixi kütertiptimu hetta yoq idi .dimek shinjangni idare qilip tutup turushta Döletning herbi we iqtisadi küchi yitishmeyitti .birdin bir yol ularning iddiysini tizginlesh , qurulup bulghan Döletke bulghan teshnalighini bisiqturush, musteqilliqqa bulghan arzusigha amal qilish kirek idi.

Del shu waqitta , Nenjing we chungchingda biqiwatqan «qepezdiki yulwaslar»ning ishqa yaraydighanlighi otturgha chiqti. Bular resmi salahiyet jehette ,Gomindang hökümiti ichidiki emeldarlar bulshigha qarimay ,yene shinjang xelqining jungxwa milletliri terkiwide emesligi'ini jar silip ,merkezdiki rehberlerning künglini yérim qilip turatti. Elwette , bu peqet sözlesh huquqi da'irsidiki pa'aliyet bulup , shinjangdin 4ming kilumitir yiraq bir yerde turghanlighi üchün emili herket qlish imkaniyti yoq idi emma yenila Isa yüsüp bu ikkeylen bilen meydani birdek qiyapetke kirwilip hemmegep-söz we herkitidin merkizi hökümetni xewerdar qilip turatti . Shu arqiliq merkez rehberlirimu bulardin anche endishe qilmaydighan bolghan idi.

Gholjida Dölet qurulup ,örümchi tehdit astida qalghan waqitta , gerche wujungshin bu «Pantürkizimchilar»ning shinjanggha kelse esla bolmaydighanlighini , bolmisa «qepezdiki yolwasni ormangha quyup bergen »bilen oxshash ish buldighanliq chüshenchisini küchep teshebbush qilsimu , likin jiyang jiyshi siyasi jehettin tiximu yiraqni köreleydighan jang jijungning tekliwini toghra tipip ,qiyin we halqiliq waqitta ularni shinjanggha ewetip Pantürkizim iqimi bilen gholchidiki Döletke qarshi epsun uqup shamal chiqirishqa quyup bergen boldi.

Bular shinjanggha kelgendin kiyin , bularning deslepki pa'aliyti Pantürkizimni tunushturush we kominizimgha ,dinsizliqqa qarshi turush ,tilmizni saplashturush ...dep ilp birilghan idi . Bularning pa'aliyti shinjangdiki Xitay rehberlerni qattiq bi'aram qilghan bulsimu likn weziyetning ihtiyaji tüpeylidin oyniliwatqan bu siyasi oyunda ,merkizi hökümet yerlik rehberlerning shikayetlirige nispeten süküt qilish pozitsiyeside turuwaldi . Emilyette bu bir «igizde turup yolwas suqashturush» hilisi bulup hem yerlik emeldarlar(Xitaylar)ning «Pantürkizimchilar»gha bulghan nepritini oyghitalayitti hem shinjang xelqini merkizi hökümettin memnun qilalayitti. Emma heqiqi meqset bu emes idi. Esli meqsidi bolsa Uyghuristan xelqi Iddiysning Ghuljidiki Döletke bolghan mayillighini tusup qilish idi. Gizit -jurnallar neshir qilnip dunya weziyti we yerlik weqeler bisilip turulghanlighi sewebidin shinjang xelqi tebi'i halda gholjidiki hökümetning arqisida dinsiz küminzim döliti barlighini bilwalghan idi ,tiximu tughirsi meqsetlik bildürülgen idi. Bu «Pantürkizimchilar» bir tereptin Panturkizimni teshwiq qilsa yene bir tereptin merkiri hökümetning shinjang xelqige «chin turkistani»qurup birdighanliq wedisi barlighini hich bulmisa ali muxtariyat birdighanlighi , peqet yapunqa qarshi uRush axirlashqanda bu ishlarni tebi'i rewishte hel buldighanlighni (ajiz waqtida bermigen musteqilliq we muxtariyatni hökümetning bishi saqayghan ,Dölet köchlengen waqitta birettimu dep hichkim Oylap baqimghan -de)sözlep ,xeliq ichidiki musteqil Dölet(ghuljidiki )ke maslship élip birliwatqan mexpi teshkilatlinishning we yer asti herketlerning aldini alghan yaki teshkillinish yulnishini özgertip üzining sipige qushuwilish arqiliq shinjang xelqining siyasi iradisni parchilap, kürünerlik ünümge irishken idi. Yene kilip hichqandaq iqtisad serip qilinmighan idi. Bu pa'aliyetlerning hemmisi yerlik weqip we jemiyetlerni quRush arqiliq yerlik xeliqtin i'ane pul yighish yuli bilen ilip birildi. Rastinla bir mezgil shijang yashliri bularning sözlirige ishendi we pul -mallirini bulargha tükti. Chünki bu «Pantürkizimchilar»ning bishida üz xelqining musteqillqighi üchün qan kichip jihad qilghan Memtimin Boghradek ezimetlermu bar idi.eger Memtimin Boghra bolmighan bulsa ,uningdin bashqilargha bulupmu Isa yüsüpke hichkim ishenmeyitti.

Bu köresh deslepte , Tekellup we hile -neyrengler bilen dawam qilghan bolsa , kiyin Gizit -jurnallarda uchuq ashkar tillap -haqaretlesh bilen buldighan boldi. Hetta bu «Pantürkizimchilar» ghüljidiki Döletning rehberlirini «Ruslarning küchigi» ,« kominizimning qorchaqliri» ,«sitalinning gumashtiliri»... Dep aghzini buzup tillap teshwiq qilidighan boldi . Peqet Memtimin Boghraningla ghuljidiki hökümet rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlar bilen munasiwiti yaxshi idi ,bashqilar bulsa xuddi it -müshüktek bir-birige hörpiyip yürüshetti .bu weziyette shinjang xelqi üzül- kisl qaymuqti . Bu qaymuqush ta „shin jang tinch azat bolup“ gomindang eskerliri tawsiyuning rehberligide teslim bolup „heqiqetke qayitqan“, bu «Pantürkizimchilar» bolsa ji ang ji shining yingilginige ten bermey tüzüp chiqqan «chong quruqluqni qayturup ilish pilani»ning ichidiki «Shinjang pilani»ni urunlashning ihtiyaji we hayatini saqlap qilishning arzusida 1000 gha yiqin kishi birlikte chetelge qachqangha qeder dawamlashti . Atalmish «chigradin qayitip kelgen »mesut Sabir we chinggizxan Damullamlar yene shu Isa yüsüpning keynige kirip , yene shu eksiyetchi ji yang ji shi hökümitining pilanigha yemchük bulup yürüshning erzimeydighanlighini , bu atalmish «Hijret»ning Weten xelqi üchün emes Xitay Gomindang partiysi üchün ikenligini , böridin qutulsimu yene yolwasqa tutulup yüriydighanlghini chüshinip yetkenligi üchün qaytip kelgen idi .

(Axiri Bar)
__________

Inkaslar:

• Mezkur Tarixi Eslime Axirqi Jumhuriyetni meghlup qilghan " Arimizdiki Xitaydinmu better Satqun Isa Yusup, Meut Sabirilar..." we bu Satqunlarni Ilan qilghan Uluq Ata Uyghur Exmetjan Qasimi Dewridiki komulgen Tarixtur.
epsuski bu Tarix 60 yildin kiyin Yoruqluqqa chiqti. Hergiz Heyran qalmang- bu Tarixni emdila oquwatqan Uyghurlar del Ashu Tarix Tekrarliniwatqan Dewirde Yashimaqta.
• Bir Millet Hakimyetsiz Qalghandin kiyin, bara-bara, bir kiqik Balining Tebietige Qaytip
ketidiken. Ak kongul we Beghrez bolidiken, Yahshi-Shirin Gepke Asan Aldiniduken.
Chunki Öy-ochaqliq bolup bir bulungdin tutun chiqiridh bilen bolup Ketken Qul Ata-
Anilar Qul Ewlat Tepip Otup-ketish bilen Aware Bolidiken…

• bu maqalinig ahiri bolsa yollap qoisigiz boptikan. Burunla sezgen idim, emma Ras
Tariximizni Emdila bilwatimen. aldim.

• Bu tor betka Resimni qandaq yollaidu, men peqet Resim yolliyalmidim. dep bersaglar.
_______

Yollighuchi: [e-mail]

___________

Kona Yeziqche:

" بىز بىلمەيدىغان تارىخ "
ئاۋتورى : خەۋىر تومۇر

ماقالە ئاخىرقى جۇمھۇرىيەتنى مەغلۇپ قىلغان " ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ، مەئۇت سابىرىلار..." ۋە بۇ ساتقۇنلارنى ئىلان قىلغان ئۇلۇق ئاتا ئۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىمى دەۋرىدىكى كومۇلگەن تارىختۇر. ئەپسۇسكى بۇ تارىخ 60 يىلدىن كىيىن يورۇقلۇققا چىقتى. ھەرگىز ھەيران قالماڭ- بۇ تارىخنى ئەمدىلا ئوقۇۋاتقان ئۇيغۇرلار دەل ئاشۇ تارىخ تەكرارلىنىۋاتقان دەۋىردە ياشىماقتا.
______

دۆلەت قۇرۇلغان ۋە بۇ دۆلەتنىڭ ئارمىيسى ماناس دەرياسى بۇيىغىچە قىستاپ كىلىپ ئۈرۈمچىنى تەھدىتكە ئالغان ۋاقىتتا ، ھەربى جەھەتتىن ئامالسىز قالغان گومىنداڭ ھۆكۈمىتىنىڭ قۇللانغان سىياسى تەدبىرى ئىككى جەھەتتىن بۇلغان . بىرى ئامرىكىنىڭ ماسلىشىشى ۋە ھەمكارلىغىدا سۇۋىت ئىتىپاقى بىلەن سۇلھى قىلىپ ،شۇ ئارقىلىق سۇۋىتنىئىڭ قۇلى بىلەن بۇ تەھدىد(دۆلەت)نى يۇق قلىدىغان تاشقى سىياسەت تەدبىرى. يەنە بىرى قۇرۇلغان بۇ دۆلەتنى (گومىنداڭ ئىشخالىيتىدىكى رايۇنلاردىكى)خەلىقنىڭ ئىتىراپ قىلىشىغا ئىرىشتۈرمەسلىك ياكى خەلىقنى بۇ دۆلەتتىن ئىددىيە جەھەتتىن تەزدۈرۈش ئۈچۈن قۇللانغان ئىچكى سىياسەت تەدبىرىدۇر .يازمىدا تاشقى سىياسەت تەدبىر توغىرسىدا توختالمايمىز .

بۇ يەردىكى ئىچكى سىياسەت تەدبىرىدە رول ئالغان ئادەم ئىسا يۈسۈپتۇر. خىۋىر تۈمۈرنىڭ ئەسلىمىسدە يىزىلىشىچە ئىسا يۈسۈپ ساتقۇن قەشقەر يىڭسار ھاكىمىنىڭ (خىتاي ھاكىم) ئۆيىدە ئۇنىڭ باللىرى بىلەن ئۇيناپ چوڭ بۇلغان ۋە شۇ جەرياندا خىتايچە ئۆگەڭەن . كىين يامۇلدا تەرجىمان بولغان . كىيىن بۇ ھاكىم گومىنداڭنىڭ تاشكەنىتتە تۇرۇشلۇق كونسۇلى بۇلۇپ تەيىنلەڭەندە ئۇنىڭ بىلەن بىللە ئەگىشىپ تاشكەنىتكە بارغان .1930-يللارنىڭ ئالدى كەينىدە «ئالاھىدە خىزمەت »ئىھتىياجى ئۈچۈن نەنجىڭگە ئەۋەتىلىپ مەخسۇس تەربىيلەڭەن . بولشىۋىكلارنىڭ جۇڭخۋا مىڭۇ زىمىنىدا جۇڭگۇ كۇمپارتىيسىنى قۇللاپ ،قۇراللاندۇرۇپ « پاراكەندىچىلىك سلىش»لىرىغا قارشىئى تەدبىر سۆپىتىدە ،جىياڭجىشى رەھبەرلىگىدىكى گومىنداڭ ھۆكۈمىتىمۇ سوۋەتر رۇسىيەسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا ھۇلىنى كۇلاش ئۈچۈن تاشكەنىتتە ئاچقان كونسۇلى ئارقىلىق ، يەرلىك مىللەتلەر ئارسىدىن پانتۈكىزىمچىلارنى بولشىۋىكلارغا قارشى كۈشكەرتىش پائالىيەتلىرى ئىلىپ بارغان ئىدى . بۇ يەردە ئىسا يۈسۈپ قىلماقچى بۇلغان «ئالاھىدە خىزمەت»مانا مۇشۇ ئىدى . بۇ جەرياندا ئۇ پانتۈركىزىم ئىددىيسى تۇغىرسىدا خىلى ئۇبدان بىلىمگە ۋە سىياسى خىزمەت تەجىربىسىگە ئىگە بولغان ئىدى.

ئىسا يۈسۈپ كىيىن گومىنداڭنىڭ ئەرەپ ۋە مۇسۇلمان دۆلەتلىرىگە ئەۋەتكەن بىر ئۆمەكنىڭ مۇئاۋىن باشلىغى بۇلۇپ تەيىنلىنىپ بىر قىسىم مۇسۇلمان دۆلەتلەرگە زىيارەتكە ئەۋەتىلگەن .بۇ زىيارەت جەريانىدا ئافغانىستاندا 7 يىلنىڭياقى تەتقىقات ۋە سىياسى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان ،شىنجاڭ مەسلىسنى ياپۇنيەنىڭ كابۇلدىكى باش ئەلچىئىسى ۋاستىسى بىلەن ،ياپۇنيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ قۇل تىقىدىغان خەلقارا مەسىلىگە ئايلاندۇرۇش يۇلىدا ھەركەت قىلىۋاتقان مەمتىمىن بۇغرا بىلەن ئالايتەن كۆرۈشۈپ ،ئۇنى «جۇڭخۋا مىڭۇنىڭ قەلبىدە تۇرۇپ كۆرەش قىلىش»قا قىزىقتۇرغان . توركىيەدە زىيارەت جەريانىدا سوۋەتر رۇسىيەسىگە قارشى ئاممىۋى پىكىر بەرپا قىلىش ئۈچۈن بەزى پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرغان . كاللىسى رۇس ۋە كۇمىنىزىم ئۆچمەنلىگى بىلەن تۇلغان مەسۇت سەبىرىنىڭ ئەھۋالىدىن مۇشۇ يەردە خەۋەردار بۇلغان بۇلشى مۇمكىن .

ئىسا يۈسۈپ نىڭ بۇ زىيارەتىنىڭ بىكارغا كەتمىگەنلىگى ئەكسىچە ناھايتى مول ھۇسۇللۇق بىر زىيارەت پائالىيتى بۇلغانلىغى كىيىن مەلۇم بۇلغان .مەمتىمىن بۇغرانىڭ «مىنىڭ سىياسى كۆرەشلىرىم »دە يىزىلىشىچە ،ئىسا يۈسۈپ بىلەن ئۇچىرشىپ ئۇزاق ئۆتمەي ، مەمتىمىن بوغرا ئىسا يۈسۈپنىڭ دىگەنلىرىنىڭ تۇغرا ئىكەنلىگىنى ،شىڭشىسەينى يۈلەپ تۇرغان رۇسلارغا قارشى يەنە شۇ جۇڭخىۋا مىڭۇدىن پايدىلىنشىنىڭ ئاقىلانە بۇلدىغانلىغنى ھىس قىلىپ يەتكەن ۋە ئۇنىڭ تەكلىۋىنى قۇبۇل قىلىغانلىغىنى بايان قلىپ ئىسا يۈسۈپكە ۋە جىياڭجىشىگە خەت يىزىپ ،شىڭشىسەينىڭ شىنجاڭ خەلقىگە سالغان زۇلىمىدىن، سوۋەترپەرەسلىگىدىن شىكايەت قىلغان ۋە ئۈزىنىڭ شىنجاڭ خەلقىگە ۋەكىل بۇلۇپ مەركىزى ھۆكۈمەتتە ئىشلەشنى خالايدىغانلغى ھەققىدە ئىلتىماس قىلغان .
بىزدە «ئۆيدىكى ھىساپ تالاغا تۇغرا كەلمەپتۇ» دىگەن بىر ماقال بار . مەمتىمىن بۇغرانىڭ ئۆيدىكى ھىسابى قانداق قىلىپ تالاغا تۇغرا كەلمىگەنلىگىنى كىينكى ۋەقەلەرنىڭ تەرەققىياتى ئىسپاتلىغان .

1933-يىلى قۇراللىق كۆرەش قىلىپ خەلىقنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن بۇ مۇجاھىدنى يىنىدا تۇتۇپ تۇرۇشنىڭ سىياسى ئەھمىيتىنىڭ ناھايتى چوڭ بۇلدىغانلىغىنى ھىس قىلغان جىياڭ جىيشى دەرھال جاۋاپ خەت يىزىپ ئۇنى تەكلىپ قىلغان . تەكلىپكە بىنائەن مەمتىمىن بوغرا دەسلەپ كابۇلدىن ھىندىستانغا كەلگەن .بۇ يەردە ئەڭىلىيە دائىرلىرى تەرپىدىن قولغا ئىلىنىپ تۈرمىگە تاشلانغان .شۇنىڭ بىلەن مەمتىمىن بوغرانىڭ ئايالى جىياڭ جىيشىگە خەت يىزىپ ،ئەھۋالنى مەلۇم قىلىغان ۋە جىياڭ جىيشىنىڭ ياردەم قىلىپ ئىرىنى قۇتقۇزىشىنى ئىلتىجا قىلغان . جىياڭ جىيشى بۇ ۋاقىتتا «شەپقەتچى»سۆپىتىدە ئوتتۇرغا چىقىپ ،ئەڭىلىيە ۋە ھىندىستان ھۆكۈمىتىگە خىزمەت ئىشلەپ ئۇنى تۈرمىدىن« قۇتقۇزۇپ چىققان» ۋە ئايرۇپىلان بىلىتى ئەۋەتىپ (بىر رىۋايەتتە ئالاھىدە ئايرۇپىلان ئەۋەتىپ) ئۇنى نەنجىڭغا ئالدۇرۇپ كەلگەن . بۇ ۋاقىتلاردا ئەڭىلىيە ،ئامرىكا ،جۇڭخۋا مىڭۇ لار سوۋەتر كۇمىنىزىمىغا قارشى تىلى بىر ئاغىنىلەر بۇلۇپ ، مەمتىمىن بوغرانىڭ تۇرمىگە تاشلىنىشى ۋە «قىين كۈندە بىشىنى سىلىغان »بۇلىۋىلىپ ئۇنى قۇتقۇزۇپ چىقشلارنىڭ ھەممىسى بولسا مەمتىمىن بۇغرانىڭ كۆڭلىنى ئۈزىگە قارىتىشنى مەقسەت قىلغان بىر ئۇيۇن ئىدى. دىمەك بىر قاتار ئۇيۇن ۋە نەيرەڭلەر ئارقىلىق «يۇلۋاسنى ئالداپ تاغدىن چۈشۈرۈش ھىلسى» بىلەن مەمتىمىن بۇغرا كابۇلدىن قايتۇرۇپ كىلىنپ قەپەزگە سولانغان ئىدى.مەمتىمىن بۇغرانىڭ نەنجىڭگە كىلشى بىلەن كابولدا ئىلىپ بارغان شىنجاڭ مەسىلىسىنى خەلقارالاشتۇرۇشنىڭ ئالدى ئېلىندى ۋە ناھايتى مۇھىم بىر سىياسى دەسمايە قۇلغا كەلگەن ئىدى . مەمتىمىن بۇغرانىڭ نەنجىڭگە كىلىشى ماھىيەت جەھەتتىن تۈمۈر خەلپە ۋە خۇجىنياز ھاجىنىڭ ئۆرۈمچىگە بىرىشىغا تامامەن ئۇخشايىتتى پەقەت سىياسى ئويۇننىڭ سەۋىيەسى جەھەتتىن ،بۇرۇبقىلاردىن خىلىلا يۇقىرى سەۋىپەدە ئىدى . ئۆز ۋاقتىدىكى لى شۇفۇ ۋە سوۋەتر كۈنسۇلى ئاپرىسۇۋنىڭ ئورنىدا بۇ قىتىم ئىسا يۈسۈپ بار ئىدى .

مەمتىمىن بوغرا نەنجىڭگە كەلگەندىن كىيىن ئىسا يۈسۈپنىڭ دىگىنىدەك گومىنداڭ پالاتا ئەزاسى قىلىپ تەيىنلەندى ۋە تىگىشلىك بۇلغان شان -شۆھرەت ،يۇقىرى مائاش -تەمىناتتىن بەھىرمەن قىلنىدى .

مەسۇت سەبىرىنىڭ ھىكايىسىمۇ شۇ مەمتىمىن بوغرانىڭكىگە ئوخشاپراق كىتىدىغان بىر جەريان دىيشكە بۇلىدۇ ،پەقەت ئۇنىڭ سىياسى نەرقى مەمتىمىن بوغرادىن ئەرزانراق ،سۆپىتى سەل تۈۋەنرەك ئىدى خالاس .

غولجىدا قۇرۇلغان دۆلەتنىڭ ئارقىسىدا كومىنزىم ئىدولوگىيسى بىلەن كىتىۋاتقان سوۋەتر ئىتىپاقىنىڭ ئارقا تىرەك بۇلۇپ تۇرغانلىغىدىن ئىبارەت بۇ ھەقىقەت گومىنداڭ ھۆكۈمىتى ئۈچۈن تىشىپ كىرىشكە بۇلدىغان بىر يۇچۇق نوقتا ئىدى. چۈنكى شىنجاڭ خەلقى ئىسلام دىنىغا ئىشىدىغان ،دىنسىز دەھرىلىكنى يامان كۈردىغان بىر خەلىق ئىكەنلىگىنى گومىنداڭ ھۆكۈمىتى ئۇبدان بىلەتتى . بۇ تۇپراقىنىڭ بىر پۇچىقىدا دۆلەت قۇرۇلۇپ بولغان ئەھۋال ئاستىدا ، بۇ خەلىقنى پەقەت ھەربى ۋە ساقچى كۈچلىرىگىلا تايىنىپ تىزگىنلەپ تۇرۇش ئەسلا مۈمكىن بولمايىتتى. يەنە كىلپ بۇ ۋاقىتلار ياپۇنيە بىلەن بۇلغان ئۇرۇش جىددى داۋام قلىۋاتقان بىر ۋاقىت ئىدى . ياپۇنيەنىڭ تەسلىم بۇلشى تىخى كۈتەرتىپتىمۇ ھەتتا يوق ئىدى .دىمەك شىنجاڭنى ئىدارە قىلىپ تۇتۇپ تۇرۇشتا دۆلەتنىڭ ھەربى ۋە ئىقتىسادى كۈچى يىتىشمەيىتتى .بىردىن بىر يول ئۇلارنىڭ ئىددىيسىنى تىزگىنلەش ، قۇرۇلۇپ بۇلغان دۆلەتكە بۇلغان تەشنالىغىنى بىسىقتۇرۇش، مۇستەقىللىققا بۇلغان ئارزۇسىغا ئامال قىلىش كىرەك ئىدى.

دەل شۇ ۋاقىتتا ، نەنجىڭ ۋە چۇڭچىڭدا بىقىۋاتقان «قەپەزدىكى يۇلۋاسلار»نىڭ ئىشقا يارايدىغانلىغى ئوتتۇرغا چىقتى. بۇلار رەسمى سالاھىيەت جەھەتتە ،گومىنداڭ ھۆكۈمىتى ئىچىدىكى ئەمەلدارلار بۇلشىغا قارىماي ،يەنە شىنجاڭ خەلقىنىڭ جۇڭخۋا مىللەتلىرى تەركىۋىدە ئەمەسلىگىئىنى جار سىلىپ ،مەركەزدىكى رەھبەرلەرنىڭ كۈڭلىنى يېرىم قىلىپ تۇراتتى. ئەلۋەتتە ، بۇ پەقەت سۆزلەش ھۇقۇقى دائىرسىدىكى پائالىيەت بۇلۇپ ، شىنجاڭدىن 4مىڭ كىلۇمىتىر يىراق بىر يەردە تۇرغانلىغى ئۈچۈن ئەمىلى ھەركەت قلىش ئىمكانىيتى يوق ئىدى ئەمما يەنىلا ئىسا يۈسۈپ بۇ ئىككەيلەن بىلەن مەيدانى بىردەك قىياپەتكە كىرۋىلىپ ھەممەگەپ-سۆز ۋە ھەركىتىدىن مەركىزى ھۆكۈمەتنى خەۋەردار قىلىپ تۇراتتى . شۇ ئارقىلىق مەركەز رەھبەرلىرىمۇ بۇلاردىن ئانچە ئەندىشە قىلمايدىغان بولغان ئىدى.

غولجىدا دۆلەت قۇرۇلۇپ ،ئۆرۈمچى تەھدىت ئاستىدا قالغان ۋاقىتتا ، گەرچە ۋۇجۇڭشىن بۇ «پانتۈركىزىمچىلار»نىڭ شىنجاڭغا كەلسە ئەسلا بولمايدىغانلىغىنى ، بولمىسا «قەپەزدىكى يولۋاسنى ئورمانغا قۇيۇپ بەرگەن »بىلەن ئوخشاش ئىش بۇلدىغانلىق چۈشەنچىسىنى كۈچەپ تەشەببۇش قىلسىمۇ ، لىكىن جىياڭ جىيشى سىياسى جەھەتتىن تىخىمۇ يىراقنى كۆرەلەيدىغان جاڭ جىجۇڭنىڭ تەكلىۋىنى توغرا تىپىپ ،قىيىن ۋە ھالقىلىق ۋاقىتتا ئۇلارنى شىنجاڭغا ئەۋەتىپ پانتۈركىزىم ئىقىمى بىلەن غولچىدىكى دۆلەتكە قارشى ئەپسۇن ئۇقۇپ شامال چىقىرىشقا قۇيۇپ بەرگەن بولدى.

بۇلار شىنجاڭغا كەلگەندىن كىيىن ، بۇلارنىڭ دەسلەپكى پائالىيتى پانتۈركىزىمنى تۇنۇشتۇرۇش ۋە كومىنىزىمغا ،دىنسىزلىققا قارشى تۇرۇش ،تىلمىزنى ساپلاشتۇرۇش ...دەپ ئىلپ بىرىلغان ئىدى . بۇلارنىڭ پائالىيتى شىنجاڭدىكى خىتاي رەھبەرلەرنى قاتتىق بىئارام قىلغان بۇلسىمۇ لىكن ۋەزىيەتنىڭ ئىھتىياجى تۈپەيلىدىن ئوينىلىۋاتقان بۇ سىياسى ئويۇندا ،مەركىزى ھۆكۈمەت يەرلىك رەھبەرلەرنىڭ شىكايەتلىرىگە نىسپەتەن سۈكۈت قىلىش پوزىتسىيەسىدە تۇرۇۋالدى . ئەمىليەتتە بۇ بىر «ئىگىزدە تۇرۇپ يولۋاس سۇقاشتۇرۇش» ھىلىسى بۇلۇپ ھەم يەرلىك ئەمەلدارلار(خىتايلار)نىڭ «پانتۈركىزىمچىلار»غا بۇلغان نەپرىتىنى ئويغىتالايىتتى ھەم شىنجاڭ خەلقىنى مەركىزى ھۆكۈمەتتىن مەمنۇن قىلالايىتتى. ئەمما ھەقىقى مەقسەت بۇ ئەمەس ئىدى. ئەسلى مەقسىدى بولسا ئۇيغۇرىستان خەلقى ئىددىيسنىڭ غۇلجىدىكى دۆلەتكە بولغان مايىللىغىنى تۇسۇپ قىلىش ئىدى. گىزىت -جۇرناللار نەشىر قىلنىپ دۇنيا ۋەزىيتى ۋە يەرلىك ۋەقەلەر بىسىلىپ تۇرۇلغانلىغى سەۋەبىدىن شىنجاڭ خەلقى تەبىئى ھالدا غولجىدىكى ھۆكۈمەتنىڭ ئارقىسىدا دىنسىز كۈمىنزىم دۆلىتى بارلىغىنى بىلۋالغان ئىدى ،تىخىمۇ تۇغىرسى مەقسەتلىك بىلدۈرۈلگەن ئىدى. بۇ «پانتۈركىزىمچىلار» بىر تەرەپتىن پانتۇركىزىمنى تەشۋىق قىلسا يەنە بىر تەرەپتىن مەركىرى ھۆكۈمەتنىڭ شىنجاڭ خەلقىگە «چىن تۇركىستانى»قۇرۇپ بىردىغانلىق ۋەدىسى بارلىغىنى ھىچ بۇلمىسا ئالى مۇختارىيات بىردىغانلىغى ، پەقەت ياپۇنقا قارشى ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا بۇ ئىشلارنى تەبىئى رەۋىشتە ھەل بۇلدىغانلىغنى (ئاجىز ۋاقتىدا بەرمىگەن مۇستەقىللىق ۋە مۇختارىياتنى ھۆكۈمەتنىڭ بىشى ساقايغان ،دۆلەت كۆچلەڭەن ۋاقىتتا بىرەتتىمۇ دەپ ھىچكىم ئويلاپ باقىمغان -دە)سۆزلەپ ،خەلىق ئىچىدىكى مۇستەقىل دۆلەت(غۇلجىدىكى )كە ماسلشىپ ئېلىپ بىرلىۋاتقان مەخپى تەشكىلاتلىنىشنىڭ ۋە يەر ئاستى ھەركەتلەرنىڭ ئالدىنى ئالغان ياكى تەشكىللىنىش يۇلنىشىنى ئۆزگەرتىپ ئۈزىنىڭ سىپىگە قۇشۇۋىلىش ئارقىلىق شىنجاڭ خەلقىنىڭ سىياسى ئىرادىسنى پارچىلاپ، كۈرۈنەرلىك ئۈنۈمگە ئىرىشكەن ئىدى. يەنە كىلىپ ھىچقانداق ئىقتىساد سەرىپ قىلىنمىغان ئىدى. بۇ پائالىيەتلەرنىڭ ھەممىسى يەرلىك ۋەقىپ ۋە جەمىيەتلەرنى قۇرۇش ئارقىلىق يەرلىك خەلىقتىن ئىئانە پۇل يىغىش يۇلى بىلەن ئىلىپ بىرىلدى. راستىنلا بىر مەزگىل شىجاڭ ياشلىرى بۇلارنىڭ سۆزلىرىگە ئىشەندى ۋە پۇل -ماللىرىنى بۇلارغا تۈكتى. چۈنكى بۇ «پانتۈركىزىمچىلار»نىڭ بىشىدا ئۈز خەلقىنىڭ مۇستەقىللقىغى ئۈچۈن قان كىچىپ جىھاد قىلغان مەمتىمىن بوغرادەك ئەزىمەتلەرمۇ بار ئىدى.ئەگەر مەمتىمىن بوغرا بولمىغان بۇلسا ،ئۇنىڭدىن باشقىلارغا بۇلۇپمۇ ئىسا يۈسۈپكە ھىچكىم ئىشەنمەيىتتى.

بۇ كۆرەش دەسلەپتە ، تەكەللۇپ ۋە ھىلە -نەيرەڭلەر بىلەن داۋام قىلغان بولسا ، كىيىن گىزىت -جۇرناللاردا ئۇچۇق ئاشكار تىللاپ -ھاقارەتلەش بىلەن بۇلدىغان بولدى. ھەتتا بۇ «پانتۈركىزىمچىلار» غۈلجىدىكى دۆلەتنىڭ رەھبەرلىرىنى «رۇسلارنىڭ كۈچىگى» ،« كومىنىزىمنىڭ قورچاقلىرى» ،«سىتالىننىڭ گۇماشتىلىرى»... دەپ ئاغزىنى بۇزۇپ تىللاپ تەشۋىق قىلىدىغان بولدى . پەقەت مەمتىمىن بوغرانىڭلا غۇلجىدىكى ھۆكۈمەت رەھبەرلىرىدىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار بىلەن مۇناسىۋىتى ياخشى ئىدى ،باشقىلار بۇلسا خۇددى ئىت -مۈشۈكتەك بىر-بىرىگە ھۆرپىيىپ يۈرۈشەتتى .بۇ ۋەزىيەتتە شىنجاڭ خەلقى ئۈزۈل- كىسل قايمۇقتى . بۇ قايمۇقۇش تا „شىن جاڭ تىنچ ئازات بولۇپ“ گومىنداڭ ئەسكەرلىرى تاۋسىيۇنىڭ رەھبەرلىگىدە تەسلىم بولۇپ „ھەقىقەتكە قايىتقان“، بۇ «پانتۈركىزىمچىلار» بولسا جى ئاڭ جى شىنىڭ يىڭىلگىنىگە تەن بەرمەي تۈزۈپ چىققان «چوڭ قۇرۇقلۇقنى قايتۇرۇپ ئىلىش پىلانى»نىڭ ئىچىدىكى «شىنجاڭ پىلانى»نى ئۇرۇنلاشنىڭ ئىھتىياجى ۋە ھاياتىنى ساقلاپ قىلىشنىڭ ئارزۇسىدا 1000 غا يىقىن كىشى بىرلىكتە چەتەلگە قاچقانغا قەدەر داۋاملاشتى . ئاتالمىش «چىگرادىن قايىتىپ كەلگەن »مەسۇت سابىر ۋە چىڭگىزخان دامۇللاملار يەنە شۇ ئىسا يۈسۈپنىڭ كەينىگە كىرىپ ، يەنە شۇ ئەكسىيەتچى جى ياڭ جى شى ھۆكۈمىتىنىڭ پىلانىغا يەمچۈك بۇلۇپ يۈرۈشنىڭ ئەرزىمەيدىغانلىغىنى ، بۇ ئاتالمىش «ھىجرەت»نىڭ ۋەتەن خەلقى ئۈچۈن ئەمەس خىتاي گومىنداڭ پارتىيسى ئۈچۈن ئىكەنلىگىنى ، بۆرىدىن قۇتۇلسىمۇ يەنە يولۋاسقا تۇتۇلۇپ يۈرىيدىغانلغىنى چۈشىنىپ يەتكەنلىگى ئۈچۈن قايتىپ كەلگەن ئىدى .

(ئاخىرى بار)
__________

ئىنكاسلار:

• مەزكۇر تارىخى ئەسلىمە ئاخىرقى جۇمھۇرىيەتنى مەغلۇپ قىلغان " ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ، مەئۇت سابىرىلار..." ۋە بۇ ساتقۇنلارنى ئىلان قىلغان ئۇلۇق ئاتا ئۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىمى دەۋرىدىكى كومۇلگەن تارىختۇر.
ئەپسۇسكى بۇ تارىخ 60 يىلدىن كىيىن يورۇقلۇققا چىقتى. ھەرگىز ھەيران قالماڭ- بۇ تارىخنى ئەمدىلا ئوقۇۋاتقان ئۇيغۇرلار دەل ئاشۇ تارىخ تەكرارلىنىۋاتقان دەۋىردە ياشىماقتا.
• بىر مىللەت ھاكىميەتسىز قالغاندىن كىيىن، بارا-بارا، بىر كىقىك بالىنىڭ تەبىئەتىگە قايتىپ
كەتىدىكەن. ئاك كوڭۇل ۋە بەغرەز بولىدىكەن، ياھشى-شىرىن گەپكە ئاسان ئالدىنىدۇكەن.
چۇنكى ئۆي-ئوچاقلىق بولۇپ بىر بۇلۇڭدىن تۇتۇن چىقىرىدھ بىلەن بولۇپ كەتكەن قۇل ئاتا-
ئانىلار قۇل ئەۋلات تەپىپ ئوتۇپ-كەتىش بىلەن ئاۋارە بولىدىكەن…

• بۇ ماقالىنىگ ئاھىرى بولسا يوللاپ قوئىسىگىز بوپتىكان. بۇرۇنلا سەزگەن ئىدىم، ئەمما راس
تارىخىمىزنى ئەمدىلا بىلۋاتىمەن. ئالدىم.

• بۇ تور بەتكا رەسىمنى قانداق يوللائىدۇ، مەن پەقەت رەسىم يوللىيالمىدىم. دەپ بەرساگلار.
_______

يوللىغۇچى: [e-mail]