Biz rastinla naxsha-usul millitimu?

[Aziz Isa Elkun]

Biz rastinla naxsha-usul millitimu?

Yalqun rozi

1980-yillarning bashlirida oyghurlarning tarixi, medeniyiti we ijtima’iy ehwali heqqide yézilghan maqale-eserlerde uyghurlar omumen «batur, emgekchan, eqil parasetlik millet» dep teriplinetti.
Yéqinqi yillardin buyan yézilghan shu xildiki maqale-eserlerde bolsa «uyghurlar naxsha-ussulgha mahir millet» dep teriplindighan boldi.

Yéqinda shinjang pidagogika unwérsititining proféisori, pelsepe dokturi yawwiy xanimning bir yéngi kitabini körüp qaldim.

2005-yili shinjang xelq neshiriyati xenzu tilida neshir qilghan bu kitabning nami «shinjangdiki az sanliq milletlerning ijtima’iy pisxikiliq haliti we milliy rayunlarning tereqqiyati üstide tetqiqat» bolup, mawzusining özila méni nahayiti qiziqturdi.

Doktur yawwiy xanim 1-babning béshidila «jungxua milletliri chong ailiside, oyghurlar «naxsha-ussul milliti» dep teriplinidu. Bu, bashqa milletlerning oyghurlargha bergen bahasi we ular heqqidiki tonushi» dep yazghan idi.

Men bu jümlini oqup bir haza oylinip turup kettim.

«pisxikiliq halet» dégen kishilerning siyaset, iqtisad, medeniyet we turmush qatarliq jehetlerdiki pozitsiyisi, qimmet qarishi we intilishini öz ichige alidighan uqum. Bir milletning pisxikiliq halitidiki bu xil amillar yeni pozitsiye, qimmet qarash we intilish öz nöwitide shu milletning ijtima’iy we iqtisadiy tereqqiyatning ichki amili we qozghatquchisi bolup hel qilghuch rol oynaydu.

Naxsha-usul, neghme-nawani chong bilidighan pozitsiyimiz, qimmet qarishimiz we intilishimiz jemiy’etning we iqtisadning tereqqiyatida qanchiliq qozghatquchluq rol oyniyalishi mumkin?! «iqtisadiy tereqqiyatni asas» dep tonuliwatqan bügünki dunyada bizning bu xil pozitsiyimiz, qimmet qarishimiz we intilishimiz milletning riqabetke tolghan dunyada mewjüt bolup turishigha, bilim igilikini belge qilghan jem’iyette tigishlik izzet-hörmitini tépishigha aktip tesir körsitermu yaki passip tesir körsitermu?

Yawwéy xanim kitabida 467 neper oyghurni obikt qilip, ularning «öz millitini qandaq alahidilikke ige dep tonuydighanlqi»ni tekshürgen.

Tekshürülgüchilerning qatlimi kadir, oqutquchi, déhqan, ishchi we oqughuchilardin terkib tapqan: bashlan’ghuch mekteptin aliy mektepkiche bolghan her derijilik mekteplerning oqutquchi we oqughuchiliri qatnashqan.

Tekshürülgüchilerdin tüwendiki 14 tür boyiche öz millitining alahidilikini körsitip biqish telep qilin’ghan.

1. Dostluqqa ehmiyet béridu:
2. Naxsha-ussulgha mahir;
3. Yumurluq;
4. Ümidwar;
5. Bikinme;
6. Ochuq-yoruq;
7. Ümidsiz;
8. Eqilliq;
9. Estayidil;
10. Ich-mijez;
11. Ishchan;
12. Tüzköngül;
13. Batur;
14. Merd.

Tekshürüshni qobul qilghan 467 neper kishining 369 nepiri «oyghurlar naxsha-usulgha mahir» dep körsitip, bu jehette birinchi orunda turghan.

Tarixta at üstide quyundek chépip kitiwitip oqni aldigha qandaq atsa, arqisigha qaritipmu shundaq ustiliq bilen étip iskender zulqerneyindek dunyawiy ghalib istilachini heyran qaldurup «oqyachi millet» dep atalghan xelqimiz; Chinggizxan dewride türlük sahe boyiche yitilgen ixtisas igilirining köpliki bilen «meripetchi millet» dep atalghan xelqimiz qandaqlarche bügünki kün’ge kelgende «naxsha-ussul milliti» digen tajni kiyip qaldi?!

Nime üchün shu tapta özimizmu özimizni shu süpet bilen ulughlaydighan, bashqa milletlermu bizni shu süpet bilen teripleydighan boldi?
Elwette, her ishning sewebi bolidu.

Millitimizni naxsha-usul, neghme-nawagha baghlap ulughlishimiz, bashqilarningmu bizni mushu jehette teriplishining tülük konkirit hem murekkep sewebi bar.Aldi bilen turmushimizda radi’u-téléwizur ,ün’alghu-sin’alghu, w s d apparatlirining keng kölemde omumlishishi bir seweb.

Radi’u istansiliri bilen téliwiziye istansilirining bu jehettiki xizmetni eng yüksek orun’gha qoyuwilishi, etigendin kechkiche dunyada neghme- nawa, naxsha-usuldin bölek ishlar yuqtek shunila anglitishi, shunila körsitishke küchishi yene bir seweb.

Bazar igilkining naxsha -ussul, neghme-nawa sen’itige keng kölemlik bazarlishish pursiti ata qilishi yene bir seweb.Roshenki bu seweblerning hemmisi tashqi seweb.

Eng muhim seweb, yeni ichki seweb shuki, bizning «naxsha-usul milliti bolush»tek hazirqi halitimiz bilen «neghme-nawagha ziyade hérismen bolush»tek pisxikimiz ong tanasiptor.

Mushu künlerde neghme-nawa, naxsha-ussulgha mestanilerche intilish xeliqimizning omumiy keypiyatigha aylinip ketmigen bolsimu, emma eng tüp, eng yitekchi xomar-héssiyatigha aylinip boldi, diyishke bolidu.

Uyghurlar tarixtin buyan naxsha-usul, neghme-nawa jehette etrapidiki milletlerge nisbeten ezeldin üstün halette bolup kelgen.

Emma herbiy ishlardiki jenggiwarliqni naxsha-ussul, neghme-nawagha hamiy qilghan. Soda tijaretni muhim, ilim meripetni chong bilishni, hüner emgekni qoldin bermeslikni aldinqi qatardiki ish hésablighan. Aldi bilen moshu nersilerge intilgen. Aldi bilen moshu nersilerge intilmey we érishmey turup naxsha-ussul, neghme-nawagha düm chüshüshni mes’uliyetsizlik, normalsizliq, oyunqépiliq dep hésablighan.

Emelyette bir milletning ijtima’iy hayatida naxsha-ussul, neghme- nawaning ziyade üstünlük élip yamrap kitishi jemiy’etshunasliq nuqtisidin élip éyitqanda bir xil milliy chüshkünlük, dep qarilidu. Bu xil passip pisxikiliq halet «sen’etxumar millet» digen’ge oxshash her qandaq chirayliq sözler bilen süpetlinishidin qet’iy nezer, milletning omumiy qimmiti bilen maslashmaydiken, u külkilik ish bolup qalidu.

Buningdin ming yillar ilgiri uyghurlar at üstide zeper quchup, ottura asiya étekliride zor herbiy küch bolup tonulup, qudretlik xanliqlarni qurghan, medeniyet jehette qérindash milletlerge bashlamchi bolghan chaghlarda uyghurlarning naxsha-ussul, neghme-nawaliri qoshna milletlerning, sayahetchi seyyahlarning neziride ajayip zor artuqchiliq hésablan’ghan.

Emma, buningdin yüz yillar ilgiri xelqimizning siyasiy,iqtisadiy, medeniy hayati we turmush sewiyesi tüwen haletke chüshüp qalghanda, bu jehettiki artuqchiliqimiz kishilerning közige sighmay qalghan.
Mesilen: 1906-yili qeshqerge kelgen fillandiyilik ékispiditsiyichi mannér xéyim (manner heim) özining kündilik xatiriside: «uyghurlarning tebi’iti bikar telep, keyp-sapa turmushqa adetlen’gen, teyyartap, kün-künlep laghaylap yüridu, ishley dimeydu. Bolupmu qoghun pishshiqida ular topliship olturushup, bir-ikki qoghun-tawuzni pichip dastixan’gha qoyiwilip, ettigendin tün yérimghiche neghme-nawa qilishidu» dep xatirilen’gen.

Buningdin köriwilishqa boliduki, naxsha-ussul, neghme-nawa milletning ijtimaiy ehwaligha, iqtisadiy quwwitige gahida yarishidu, gahida yarashmaydu.

Bügünki sharaitimizda naxsha-usul, neghme-nawagha ziyade hérismen bolush bizge yarishamdu-yarashmamdu? Dégen mesilige kelgende, chongqurraq oylinip béqishqa toghra kélidu.
Méningche bügünki dunyada köp jehette bashqilarning keynide qalghan, iqtisadiy quwwiti ajiz, ijtima’iy tereqqiyati nisbeten qalaq, pen-téxnikisi rawajlanmighan, ma’arip süpiti töwen, insaniyetning hazirqi we bügünki zamandiki tereqqiyat netijilirige bir ülüsh hesse qoshalmighan bir milletning oyun-tamasha hésablinidighan naxsha-ussul, neghme-nawagha xudini yoqatqan halda hérismen bolushi, shek-shöhbisizki chüshkünlük, téximu keskinrek éyitqanda, dewir bilen hamaqetlerche qarshilashqanliq.

Biz közimizni yughanraq échip bügünki dewirge qarap baqayli!
Dewir bizni nimige chaqiridu?

Bügünki dewirning mahiyiti nime? Xelq nime oyda, biz nime koyda?!
Bügünki dewr - bilim igiliki dewri, riqabet dewri!

Dewrning telipige biz naxsha-usul, neghme- nawagha telwilerche hérismen bolghan pisxikiliq halitimiz bilen qandaqmu taqabil turalaymiz?!

Köp xil iqtidar igiliri yéterlik bolghan, onwérsal sapasi hazirlan’ghan milletlerla bu xil telepke yéqinlishalaydu we teshebbuskarliq bilen bu riqabetke qatnishalaydu.

Bizge oxshash rohiyitide «sen’etxumarliq» terkibi ziyade artip ketse, tebi’iy halda eqliy terkibni cheklimige uchiritidu.

Eqliy terkibi kemtük milletler qandaqmu eqil we bilimni desmaye qilip yashashqa adetlen’gen milletler bilen riqabetlishelisun?!

Bundaq boliwerse axirqi hésabta riqabette zeper quchqan milletlerge bir chette turup alqish yaghdurushtin bashqini bilmeydighan «chawakchi millet» bolup qalmaymizmu?

Beziler «xelq nimini yaxshi körse, shu nerse qedirliq bolidu, ulugh bolidu; Xelqimiz naxsha-ussul, neghme-nawani yaxshi köridu, biz xelqimizning bu xil tallishini hörmet qilishimiz kirek» deydu.
Bu tolimu addiy qarash. Xelqning tallishi, xelqning yaxshi körishi hemme waqitta toghra boliwermeydu.

Xelqimiz éli hariqinimu ademni chöchütkidek derijide istimal qilidu. Bumu xelqimizning bir xil tallishi. Uni héchkim zorlighan emes.

Xelq heqiqeten ulugh. Xelqning ulughluq meslisi menggülük mesile. Emma, xelqning tutqan yolining toghra-xata bolishi bashqa mesile.

Ulugh alim éyinishtiyin «méning qarishim» digen maqaliiside: «awam idiye jehettin omumen qashang kélidu» dep éytqan.

Xelqimiz apaq xojadek lenetgerdilerni 300 yillap ewliya bilip mazirigha tawap qilip kelgen.
Heqiqetni köp hallarda danishmen-mutepekkürlarla tonuyalaydu we ashkarliyalaydu.
Xelqning tallishi we mayilliqi hergizmu birdinbir ölchem bolalmaydu.

Eger hemme ishta, her waqit xelqning tallishi we mayilliqi ölchem qilinsa, u halda xelqni yitekleydighan, yiraqni körer yitekchi-dahiylarning, payda-ziyan, yaxshi- yamanni éniq ayrish, heqiqetni perq étish qabiliyitige ige danishmen-mutepekkürlerning zörüriyiti qalmaydu.

Xelq özila özining bilginiche yashawerse, nimini yaxshi körse qedirlewerse, nimini xalimisa chörüp tashlawerse özining tallishi. Emma, axirida halak bolidighini xelq!

Bilishimiz lazimki, insaniyet peyda bolghandin bashlap yitekchi dahiylar bilen danishmen mutepekkürlargha izchil muhtaj bolup kelgen.

Shunga, ulugh mutepekkür bowimiz yüsüp xas hajib öz dastanining 265-biyitide nahayiti éniq qilip mundaq yazghan:

«qara, ésil kishiler ikki türlük bolidu:

Biri beg, biri dana, (ular) insanlarning bashlamchisidur».
Bu yerdiki beg el bashchilirini, yeni yitekchi dahiylarni, dana digini danishmen-mutepekkürlerni körsitidu.

Ulugh bowimiz yüsüp xas hajib bizge ularni insaniyet jemiy’itidiki eng ésil kishiler, ular insanlarning bashlamchiliridur, dep körsitip bergen.

Beziler «bizge se’idiye xandanliqidin 12 muqam miras qalghan. Bügünki künde bizni 12 muqam dunyagha tonutti, biz dunyada «naxsha -usul milliti» dep étirap qilinduq. Biz ya ilim-pende, ya téxnikida tonulmiduq, shunga xeliqimizni dunyagha tonutiwatqan naxsha-ussul, neghme-nawani undaq-mundaq diyish xata!» deydu.

Toghra, biz milltimizni bashqilargha, dunyagha tonutidighan milliy bayliqlirimizni qedirleymiz, hem uning bilen pexirlinimiz. Emma bizni naxsha-ussulgha mahir bir millet süpitide dunyagha tonutushtinmu awal, biz millitimizning dunyadiki milletler qatarida uzaq mewjüt bolup turishigha kapaletlik qilidighan hayati küchke ige milliy bayliqlargha téximu muhtaj.

Oyghan’ghan milletler onwérsal milliy küchini ashurush bilen aware boliwatsa, biz naxsha-ussul, neghme-nawalirimiz millitimizni dunyagha tonutiwatidu,depla qana’et qilsaq bolmaydu,
Chünki tonulushqa qarighanda mewjütliqni saqlashqa kapaletlik qilish téximu muhim!
Dunyagha tonutushning yolliri tola, bezi hallarda u bir demlik ish.
Emma mewjütluqqa kapaletlik qilishning yolliri intayin tar we müshkül.
Shunga biz naxsha-usuldin ibaret birla ishqa bent bolup qalmayli,
Neghme-nawadin ibaret birla ishni unchiwala chong biliwalmayli,
Onwérsal milliy küchimizni hazirlashqa tirishayli.

Neghme-nawa, naxsha-ussul bizning bayliqimiz, emma barliqimiz emes!
Eger naxsha-ussul, neghme-nawa jehettiki ewzellikimiz bilenla qana’etlinip, pexirlinip, millitimizning milliy xaraktirini «sen’etxumar» digen süpetke mixliwitip, neghme-nawa, naxsha -ussulni millitimizning tüp xumari qilip yashashqa adetlinip ketsek, ömri kota, bexti qara teqdirge muptila bolmay qalmaymiz.

Mutepekkür alimimiz abdüshükür muhemmet’imin özining «yipek yolida qayta oylinish» namliq chongqur mulahizilik maqaliside, qaraxanlar xanliqi we idiqut uyghur xanliqi dewridiki onwérsal ewzellikimiz, eqliy tepekkürge ehmiyet biridighan, emelyetchil, hayatiy küchke ige jushqun milliy xaraktirimiz heqqide söyünüsh bilen qelem tewritip kélip, 1400 yillardin kiyinki milliy hayatimiz heqqide ökünüsh bilen mundaq qurlarni yazghan:

«ulughbeg paji’esidin kéyin edib-sha’irliqtin bashqa bizde közge körün’gidek alemshumul alimlirimiz chiqmidi. Meniwiy medeniyet xezinimiz héssiy sen’et we edebiyatni birdin-bir iptixar pellisi qilishqa mejbur boldi. Qolimizning yetkini ussul, démimizning yetkini naxsha boldi! biz «étnologiyilik millet» katiguriyisidiki naxsha-ussul milliti bolup qéliwerduq, buyaqchidin artuq ximik, tömürchidin artuq fiziklirimiz bolmidi ... Sen’ette dangq chiqarghan, sen’etke yölinip tirikchilik qilidighan siganlarning aqiwette yurt-makansiz jahan kizip, tilep-térip yashashqa chüshkenliki bilen yehudiylarning nezeriyewiy tepekkür we ötkür penlerge bolghan yüksek étibaridin «alimlar milliti», qudretlik, zamaniwiy millet kamalitige yetkenlikini nimishqa köz aldimizgha keltürmeymiz?!»
(abdüshkür muhemmet’imin: «yipek yolida qayta oylinish».«shinjang medeniyiti» zhornili 1995-yil(5-6-qoshma san); «yipek yolidiki toqquz hékmet» shinjang xelq neshiriyati 2000-yil neshiri)

Insaniyet yéngi esirge qedem qoyghan mushu sharaitta, dunyadiki barliq chong-kichik milletler özlirining nime qilishi zörürlikini künsayin chongqur tonup yitiwatidu. Ular hergizmu naxsha-ussul, neghme-nawani özlirining eng aliy xumari, eng aliy xoshalliqi qilishining koyida izdenmeywatidu. Belki, medeniyetning hemme amillirigha ortaq köngül bölüp, birlemchi amillar bilen ikkilemchi amillarning muhimliq derijisini, maharet tipliq kishiler bilen paraset tipliq kishilerning qimmet tertipini éniq perqlendürüp muamile qiliwatidu.

Qazaqistanda neshir qilin’ghan «qazaqistan, özbikistan, qirghizistanlarda 20-esirde tonulghan meshhur uyghurlar» dégen bir qimmetlik kitab yéqinda qolumgha chüshüp qaldi.
Shu kitabning munderijisige qarisaqla, esli nimige bekrek köngül bölüsh, qaysi xildiki kishilerni köp yitildürüshke kücheshning zörürlikini hés qilip yetkili bolidu.
Bu kitabning munderije tertipi mundaq:

1. Hakimiyet üstide bolghanlar:
2. Iqtisadiy sahede bash kötürgenler;
3. Armiyide dangq chiqarghanlar;
4. Teshkilatchilar;
5. Alimlar-akadimiklar;
6. Doxturlar;
7. Ma’aripchilar;
8. Edibler;
9. Axbaratchilar;
10. Arxitiktorlar;
11. Ressam-heykeltarashlar;
12. Tiyatir, muzika, kinu, usul sahesidikiler;
13. Tenherketchiler.

Hazir bizde bolsa ehwal bashqiche:

Ikki közimiz neghme-nawa, naxsha usulchilarghila tikiklik;
Rohimiz naxsha-usul, neghme-nawalarghila köngül bölüklük.
Eng aliy hewisimiz, eng yoqiri intilishimiz, eng omumiy xoshalliqimiz peqetla neghme-nawa, naxsha-usul!

Milliy iptixarimizmu shuninggha merkezlishiklik. Shöhbisizki, bu bir ghelite qismet.