Bu Weqe Qeshqer Welayetlik Jamaet Xewpsizlik Bashqarmisi - Ichide Bolghan

[DUD Teshkilati Sozchisi]

Bu weqe - Qilin we Igiz Sipil bilen Qorshalghan, " Qeshqer welayetlik Jamaet Xewpsizlik Bashqarmisi“ ichide bolghan idi.

Anam mini turtup oyghatti we :
- " Balam kozongni ach, ogzide adem bar. Uyghaq yat, uyqigha ketme, talagha chiqma " - didi.
 Dadam : - "qarap baqsun" didi.
 
Kiyinip ishikni achtim, hoyligha chiqip etrapqa qulaq saldim. Ayding emes kiche idi. Bir yerlerde herketlik bardek, etrap jim-jitchiliq idi. Gulluktin aylinip otup sol tereptiki  ishiktin sirtqa qaridim.  Saqchi kiyimlik  ikki adem hezim islam akining oyi udulidiki toxu katikini qol chiraq bilen yorutup qarap bolghandin kiyin oyge kirip kitishti. Menmu hoyla ishikini ichip sirtqa chiqtim. Xoshnimiz Eysaxanlar guldur-qaqastin oyghanmighan bolsa kirek, oyning ichi qarangghu idi. Ekremlarning oyigiche keldim. Deriziidin ichkiri baqtim. Dalan oydiki karwat ustide mendin bir ghulach yiraqta olturghan Ekrem men terepke qarap, miyghida kulumsirigen piti idi. Tala qarangghu-mini kormeyti.

Oy ichide on'gha yiqin adem bardek idi, bir nersilerni axturuwatqanliqini kordum, Ekremning anisi nurunsaxan hedemning dalan oyning qaysi bir teripide Ore turghanliqi xatiremde yoq. Qomushta yipilghan ogzidin gharas-ghurus qilghan ayaq tawushliri anglinish bilen oyge qaytip kirip korgenlirimni dep berdim.  Serasim Ichide  chushunuksiz suallar bilen hepiliship uyqugha kettim...  

Bu weqe Awtunum Rayun teweside "siyasi jinayetchi"ler qamilidighan "Yumulaq sheher" depmu atilidighan Sipil - " Qeshqer welayetlik Jamaet Xewpsizlik Bashqarmisi "
Ichide bolghan idi. Uzun yilliq sitajgha ige siyasi bolum bashliqi hezim islamning oghli Ekrem  we abduqadir baqining oghli baqijanlar  Sipil ichide we sipil tishida bolup onnechche Uyghur osmurler tunugun kiche qolgha ilin'ghanliq xewiri qeshqer shehrige  pur ketken idi.
"Chiraq tuwi qarangghu" bu- qaratmiliqi kuchluk mentiqiliq temsil. Biz dayim chiraq yorutqan yiraqinila korimiz. Yorutalmighan tuwini korelmeymiz. Chunki u yer qarangghu.
Biz kunduznila korimiz, kichini korelmeymiz. Bu weqe u kiche 15 mitir igizlikte turme we sipil ichini yorutup turidighan chiraq astida bolghan idi. Bu weqe - xitay mustemlike tuzumining diktaturluq wastisigha aylan'ghan "sipil" ichidiki "saqchi bashqarmisi"ning ichidiki Uyghur mehelliside bolghan idi.

Her yili bolup turidighan bu tip weqeler sipil tishidikilerge ishench bighishlap keldi.

1990-Yili men chetelge chiqip ketken'ge qeder sipil ichide jemi 20 ge yiqin Uyghur bashliq(qorchaq chujang)almashti. Ularning eng burunqisi sadiquw bolsa kirek.
U kishi sowétke "qachqan"iken. Abdurishit "chujang" oz idarisining turmisigha kirdi. Osmanjan (chujang) Axunuplar bilen birge  Qara julde xitaylar bilen soqushup u Dunyagha ketti. Abduriyim Eyup turmigha kirdi....( Tepsili ilan qilmaqchimen.). Adettiki kadirlardin turmigha kirgen, "koldurma" islip idaridin qoyup birilgen, olumge hokum qilin'ghan Uyghurlar hem kop.  Bu sepke emdi ularning bala-waqiliri, oghulliri hetta qizliri, newrilirigiche qoshulushqa bashlidi. Xitaygha qarshiliq heriketlerning , qozghulang-isyanlarning Rehberliri kopinche moshu saqchi, edliye, qanun organliridin chiqip Uyghur xelqining musteqilliq ishenchisige yenimu ishench qoshup keldi. Wetinimizning her-qaysi wilayet, sheherliride  Ehwal butunley oxshash !

Bu saqchi idarisining eng uzun sitajliq siyasi bolum kadirliri hezim islam we metmusa sidiqning oghulliri peqir(sidiqhaji metmusa) we Ekrem hezimning siyasi iltija qilip
Girmaniyege kilishi we eng aktip siyasi koreshke atlinishi weten xelqimizni soyunduridighan pewquladde xewer idi. Siyasi, qanun we saqchi organliridiki keng Uyghurlargha ilham biridighan, ularni qolgha kelturup, aldan'ghanlarni parchilap keng birliksep qurush uchun kam tipilidighan purset idi.

1994-Yili Uyghurlarning yawropadiki tunji qitimliq musteqilliq namayishini biwaste men teshkillidim. Erkin eysa, Enwer-esqer, omer qataliq satqunlar bu namayishni tosumiz dep tosalmidi.  U yilliri  misir, pakistanlarda oqup weten'ge kitelmey , panaliq tilep qobul bolmay turup qalghan  ikki ghini, ablikim xoten, ikki qarim, merhabaning yoldishi qatarliqlar, dilshat ... Qatarliq butun  Balilarning panaliq teliwi arqa-arqidin qobul qilinishqa bashlap bu weziyet yawropa we amirikigha tutashti.  Bu namayish yawropadila emes, weten sirtidiki dunyada Uyghurlarning tunji qitimliq ilip Barghan musteqilliq namayishi idi. Namayishqa girmaniyening miyunxin sheher hakimi udo ependimu kilip qatniship Uyghurlargha hisdashliq qildi.  U kun xitay pirizdinti liping miyunxin'gha Kelgen, Uyghurlargha qoshulghan dagh.Dughuluq nayishhilardin urkup parlamint zalidin aldi ishiktin emes, arqa ishiktin qichishqa mejbur bolghan idi.
 
Uyghurlar namayishta koturgen lozunkilardiki shuarlar mundaq idi:

"Xitaylar Uyghuristandin chiqip ketsun"!
"Uyghurlargha mustemlike kirek emes"!
"Lopnur atom siniqi toxtutulsun"!
"Liping Uyghurlarning neslini qirghan qatil"!

Erkin eysa, Enwer-esqer, omer qanatlarning u namayishtiki satqun epti-beshirisini 94-yildiki Uyghurlarning bilmeydighini yoq. Namayishni tosush uchun qilmighanliri qalmidi.Epsuski chetellerde bundaq pursetlerni qedirleydighan birmu teshkilat yoq ikenlikini kordum. Eksinche men namayishtin kiyin Uyghurlarning bishigha chiqiwilip, Uyghurlarni  Arqa-arqidin xitaygha sitip kelgen satqun erkin eysalar teripidin amirika radiosigha "sohbet"ke teklip qilinip haqaretke uchrudum.  "Gundipay, saqchining balisi chala quyruq" Digen bu eblexler Uyghurlarni kushkurtup manga qarshi haqaret, tohmetlerni qilishti.  Ziyankeshliklirini toxtatmidi. Meqsetliri mining satqunlarni tazilap, teshkilatlarni
Tertipke silishimdin olgidek qorqqanliqliri uchun manga suyiqest we tohmet qilghan eblexler heqqide Uyghurlarning pakitliri bar. Birmu Uyghur yoq  frankfurtqa kitishke mejbur boldum. bIr-ikki ay ayriport zalida, meschitlerde yitip-qopop yurdum. Bash egmey, harmastin  koresh qilidim. Bu eblex satqun Erkin eysaning "xitaydinmu better satqun eysa yusup"tinmu Better satqun ikenlikini bugun bilmeydighan Uyghur qalmidi. Bir az puxadin chiqtim. Uning olumdin qorqup xitaygha qachidighanliqini digenler bar. Dushmenning  qachqinini yaki Olgenini korush kongulluk bir ish.

Yuzlerche "qorchaq kadirlar", "saqchining baliliri", "qorchaq reisning perzenitliri" chetelge chiqti. "Qorchaq kadirlar bizning dushminimiz"digen teshkilatlar ularni qoyup berdi. Chunki
Ularning ozliri weten'ge birip ularning ichidiki "saqchi"lar bilen korushti. Ulargha qarshi dolqun koturulup bisiqmidi. Ularning "dushmen" ikenlikini, chet'eldiki Uyghurlarning ulardin chette turmighanliriningmu "dushmen" ikenlikini ilan qilip maqalilar yizishti. "Oghrining yuriki pok-pok".  DUQ, UAA, RFA Ning qelemkeshliri weten'ge kimning Birish, kimning barmasliqi heqqide "qanun" ilan qilishti. Ilshat hesen, perhat yorungqashlarning chetelge chiqqan awtunum rayun emeldari muzepper we "qorchaq kadirlar"gha bolghan ustun Sezgurliki,  "dushmen keldi arilashmanglar, gipige ishenmenglar"dep ilan qilghan maqaliri nimini bilduridu?

Weten sirtida "xitaydinmu beter satqun eysa yusup,... " We uningdinmu better satqun oghli erkin eysalarni Uyghurlarning "lideri" dep koturup kelgen bir top yalaqchilar  60 yildin biri
Sehnidin chushmey, xitay tirorliqi yurguzup keldi. Ularning sani kop, qanliri buzuq bolup  "olturimiz, ikki putini bir otekke tiqip bijinggha iwetip birimiz" diyeleydighan derijide Jasaretlik emma xain korinidu. Xitayning turkiyediki elchixana bashliqi memetniyazdin bashqa "qorchaq saqchi" yaki nahiye derijilik Uyghur kadirdin birimu wetendin chiqip siyasi Panaliq tilep baqmighanliqi nimini bilduridu? Men u sipilning ichidin birersi chiqsa dep 20 yil kuttum. Chiqmidi. Men u idaride ishlimigenlikimdin mining bilidighanlirim bek cheklik. Biraq korgen, bilgenlirim we anglighanlirim bar- elwette.  "Qorchaq reisler", "siyasi qanun xadimliri we perzentliri", "saqchi idarisi", "partikom  we wali mehkime qorusi" qatarliq Atalghulargha nisbiten xili bir qisim Uyghurlarda "xatalashqanning boshukidiki newrisigiche rehim qilmasliq"tin ibaret xitayche eblex mentiqining tesiri mawjut. Bu xitay we satqunlarning  Qolidiki metbuat ustunliki we teshwiqatidin peyda bolmaqta. Wetimizning saqchi-edliye, sot organlirida xizmet qilghanlar ichide sabiq "olkilik saqchi mektep"mudiri merhum Turghun almasning oqutqan oqughuchiliri kop. Mesilen Mamutjan( atushluq. Mamut isimlik 4 chujang bolghan)Sultann Mamut( amirikidiki Enwer qadirning akisi) qatarliq kop sandiki kadirlarni Awtonum rayunluq saqchi mektiwining sabiq mudiri merhum turghun almas oqutqan. Ular ichide  " qeshqer wilayetlik saqchi bashqarmisi" diki uzun chujang bolghan Mamutjan (Atushluqi, yene 4 Mamut atliq chujang bar). Sultann Mamut( Amirikidiki Enwer Qadirning Akisi qatarliqlarmu bar. Sipil ichide ishligenlerning qilidighini mozduzluq, yaghachchiliq emes-elbette. Tarixi hadisilerge,  shexsilerge zaman, aldi-kiyin we ijtimayi sharayit noqtisidin qarap tehlil qilish , baha birish kirek.

Bu sipil ichide baliliq, yashliq 30 yilliq dewrim otti. Bir tohmetchi eblex satqunning qilchimu asas we pakiti  bolmighan haqaret we tohmiti "hezer eyleng"digen „sen diguche men diwalay“ digen Maqalesi bu torda ilan qilindi.  Aylarche ilip tashlanmidi. Ekrem hezimning qisqiche terjime halini birge qoshup ilan qilghan idim. Etisi ilip tashlandi. Belki ozi itiraz qilghan bolushi mumkin. Xata qilghan bolushum mumkin. Hurmetlik admindin we ´ikremdin chushenje bermisimu epu soraymen. Oz-ara bek jahil biri emesmen -Ekremning terjime halini ilan qilishtin Waz kechtim. Dawam qilidighan maqalemde bashqilarning terjime hali bar. Merhum osmanjan heqqide, "gundipay, saqchi, ishpiyun"dadam  heqqide anglaysiz. Sipil ichidiki bombilarning partilashliri, Tapancha, miltiq we pilimotlardin itilghan oq awazliri .... We "qorchaq chujang"ayallirining , bala-chaqilirining yigha-zarlirini anglaysiz.   (Dawami II qisimda)

 ( * ) Bu Turmida yatqan Sak Ependining Izahati:
 
 < Men bilidighan Qeshqer Turmiliri

 1. Qeshqer wilayetlik Jamaet xewipsizlik bashqarmisi turmisi.

Bu turmigha asasen siyasiy mehbuslar qamilidu. Jinayiti pewquladde éghir bolghan ijtimaiy yaki iqtisadiy jinayetchilermu anda - sanda kirip qalidu. Lékin asasi jehettin , qeshqer wilayiti we jenuptiki bashqa wilayetlerdiki siyasiy mehbuslar mushu turmigha qamilidu. Bu turmining mudapiyesi küchlük, Turma yénidila xitay eskiri bazisi bar. 300 din artuq esker bu turmini qoghdaydu. Turmining üch teripi égiz sépil bilen qorshalghan. Peqet aldi terepla tam bilen tosulghan. Turmining aldi terep témining igizliki 12 Mitir kélidu. Turma ögziside qoralliq Post bar. Eger bu Turmigha hujum qilmaqchi bolsingiz, méni chaqiriwéling. Men bu yerning elmi - telmini yaxshi bilimen. Chünki, bu Turmida xéli uzun yatqan.>

Sidqhaji MetMusa