Bugun 30-Sintebir. Satqunlar Jeninglar Siqirashqa Bashlawatamdu-Qandaq?!

[DUD Sozchisi]

    Satqunluq (Munapiqliq)ni Her-qandaq Sewep bilen Aqlighili Bolmaydu !

    I Qisim Uyghur Tilimizdiki "Satqun" Sozining Sapliqini qoghdayli

    Uyghurlarning Kozi Echilmaqta. Bu Ishtikilerning biri Arxitektur Sidiqhaji.Metmusa. u "65 Yildin Beri Toplanghan Pullar, Setiwilinghan Öyler Qeni ?!" Namliq Maqalisi arqiliq Yerim esirlik Uyghur Tarixidiki Iqtisadi Bulangchilarni, Siyasi Hayankeshlerni, "Arimizdiki xitaydinmu better satqun Isa Yusup" we uning Waris Qatillirini Uyghurlarning Ochuq Sot Meydanigha Yaqisidin tutup Elip Chiqti.

    Mezkur Maqale Hayat Tarixchilirimiz, Shahitlirimiz Teripidin yenimu toluqlanghusi. Satqunlarning Jinayetliri Pakitliri bilen Ilan qilinip 30- Sintebirgiche Tizimliki bilen Ilan Qilinish Aldida Turmaqta..

    Uyghurlar yoshrulghan Heqiqi Tarixini Xiwir Temirning "Biz bilmeydighan Tarix"Namliq Eslimisini oqup 60 yildin Kiyin Andin bilishke bashlidi. Ademning Ishengusi kelmeydighan bu Realliqqa Koz Aldimizdiki ghepletke qarap ishenmey turalmaymiz. eyni Zamandiki Uyghurlarmu hazirqidek bir tereptin qirghin qilinip yene bir tereptin Aldanghanliqini His qilmay turalmaymiz.

    1949-yildin burun bolghanlar Uyghurlarning Mingisidin yuyup tashlanghanliqi ayan bolmaqta. biz bugun Bilidighan Tariximizni yene 60 Yildin kiyin emes- bugun Bilishke Qarar qilDUQ ! Ulauq Ata Uyghur Exmetjan Qasimining "Arimizdiki xitaydinmu better satqun Isa Yusup" degen Nutqidiki "Satqun" Sozi heqqide Arxitekturning Ilmi Tetqiqat Maqalisini Diqqetinglargha Sunimiz:
    ________

    Ana Tilimizdiki “Satqun” Sozining Sapliqini Qoghdayli.

    “Satmaq” Sozining Menasi (Yeshimi):

    * Bir yerdin, birer Kimdin Paydilanmaq, Kuch almaq,
    * Ige bolghan Nersini Bashqilargha Otkuzup bermek,
    * Melum bir Nersini Satmaq.
    * Bazargha chiqarmaq. Misal: “SherqiTurkistan Tijaritini Xelqara Bazargha Chiqarmaq”.
    * Öz ilkide, Qolida we Yeqinida bolghan bir Nersini bashqisigha Irishturmek,
    * Oghurluqche yaki ashkare Bermek, Tutmaq,

    “Setilmaq” Sozining Menasi (Yeshimi):

    * Pul yaki Menpet Menpet uchun Qarshi terepke yoshrunche xizmet qilmaq,
    * Bir Nesilerni Yollimaq,

    “Xain” Sozining Menasi (Yeshimi):

    * “Xain” Parische Soz. Xiyanet (Oghurluq) demektur
    * Oz Millitini Ziyangha uchrutushtin, Azaplashtin yaki Yamanliq qelishtin Zoqlanghuchi-
    Xain dep Atilidu. Misal: "Sen Ghalip chiqqanliqing uchun Jesur emma Xain Korinisen“.
    * Yaman Niyetlik Adem. Misal: "Xain! Biz sen bilen moshundaq deyishkenmiDUQ?“.
    “Ghalcha” Sozining Menasi (Yeshimi):

    “Ghalcha” Uyghurche soz emes.

    * “GHALCHA” yaki “GHARCHA” - Amu Daeryasining bashlanghan Taghliq Wadeliridiki Bezi Qebillerning Nami. Uyghur, Uzbek qatarliq Turki Tilliq Milletler ularni”Ghalcha”dep atighanliqi bilinmekte. (1)Yatlargha qaritilghan bu Atalghuning köchme Menasi bashqilargha xizmet qilghuchi, Qopal, Sheher kormigen, Taghliqlar... degenni bilduridu.
    “Ghalcha”, “Gharcha”.... “Gharjistan” Gharlar, Taghliq rayunlarning “Gharjistan”dep Atalghanliqimu uchrimaqta.

    * “Ghalchiliq qilma”- bashqilargha tayinip qalma-degennila bilduridu. Uyghurlarning Qolida Armiyesi bar Dowletni Xitaygha Sala-Sulhi Bilen Otkuzup bergen Isa yusupler arimizdiki xitaydinmu better Xainlar idi. Ular 1948-yili Exmetjan Qasimi teripidin “Arimizdiki xitaydinmu better satqun Isa Yusup, Mesut Sabirilar...” dep ilan qilghan. Bu Soz bugungiche kuchke ige bolup kelmekte.

    * Arimizdiki xitaydinmu better satqun dushmenni “Ghalcha” Sozi bilen Ipade qilghanlarning bir Qismi Uyghur Timizni Puxta bilmeydighanlar, yene bir Qismi Özlirining Satqunluq Derijisini Qesten yoshurghanlar.

    * “Ghalchiliq Qilma” degen bilen “Satqunluq Qilma” arisida Asman-Zimin Perq Bar.
    „Satqun„ning Soz Tomuri - Satmaq. Satqun –Satmaqtin kelgen. “Ghalcha”ning Uyghurchida Soz Tomuri yoq. “Ghalcha” – Amu Deryasidin kelgen.

    Ana Tilimizdiki “Satqun” Sozining Sapliqini Qoghdayli.
    ________

    Ghalchimu yaki Satqunmu?

    "Ghalcha" Uyghur Tilida Esheddi dushmenni iniq korsitip biridighan soz emes. Unche bek nepretke layiq supet emes.Mesilen nadan, sewiyesiz, eqli -hushi jayida emes kishiler tirikchilik uchun hal-oqiti yaxshi kishilerge yallinip ishleydu . Ularni angliq we angsiz halda pirinsipsiz qoghdashnila oylaydu. Uyghurchida buxil ademlerni "ghalcha"dep atash adetke aylan'ghan. Baliliq, Yashliq dewrimizde mushtimi-zor, qaidisiz lukcheklik bilen gukirep yuruydighanlargha, bay yaki bashliqning bala-chaqilirigha bek way (Pashinis) dep kitidighanlarnimu "hey ghalcha" deydighan iduq. Xitaydinmu better arimizdiki dushmenni korsitidighan eng muwapiq soz Satqun ikenliki Ghulam Osman Zulpiqarning bu Sozi arqiliq tekitlinidu:

    " ئاخىرى ئۈزۈلمىگەن سىياسىي ھەركەتلەردە يەنە نۇرغۇن سەرخىل كىشىلىرىمىزدىن ئايرىلدۇق. بۇنداق پاجىئەلەردىنمۇ كۆزىنى ئاچمىغان، ئاخىرقى ھاياتىغىچە غالچىلىق، قۇلچىلىق قلغانلارمۇ ساتقۇن ئەمەسمۇ؟ "
    Abduxaliq Uyghur shunche qilipmu bugun'giche oyghotalmighan Uyghurlarmu ghalcha dep hisaplansimi emma satqun hisaplanmaydu.

    Halbuki hal-oqiti yaxshi kishilerning ichide heqiqiten etiwarlashqa layiq Uyghur yolbashchiliri kop chiqqan. "Ghalcha" ozgiridu. U bir kishige dayim chapliship turidighan supet emes. Xitayning mustemlike tuzumidin Qutulushigha tosalghu bolghanlarni hergiz "ghalcha" dep atashqa bolmaydu. Ularni nime dep atashni uluq AtaUyghur exmetjan Qasimi 1948-yili mundaq dep korsetken: "arimizdiki xitaydinmu better satqun eysa yusup , mesut sabirilar...".

    "Ghalcha" dep atashqa amraqlarning derdi ichide ! ozlirini satqun - diyish ularning kespini ashkarilap qoyidu. Rohini qodangshitidu. Ep kelmeydu, azaplaydu. Rohi-halet, pisxika penliride doktur unwani alghanlar bizde yoq. Bolsimu hemmisi digidek kespini
    Aqidighan tijaretke almashturiwaldi. Emma oqurmenlerning rohi unwani yoq bolsimu sezgurlukini bashqa nersilerge almasturmidi! “. Menbe:

    http://london-uyghur-ansambil-munbir...td4024777.html

    Awtor: DUD Sozchisi
    Sidiqhaji.Metmusa
    (Diplom Arxitektur)
    [e-mail]
    __________

    Izahat we Neqil

    (1)- “Ghalcha” – Sozi uchun bu Izahat Birilmekte:
    “ Gharcha Ghalcha - wakhan, tribes and languagesgluedideas.com/...10...1.../Gharcha-Ghalcha.html
    GHALCHA, GHARCHA, a name applied by the Turki slpeaking population to the group of tribes about the sources of the Oxus and the mountainous regions near them. These fall into three parts: (I) Yhdghah, held by the Yidakh tribes, south of the Dorah Pass over the Hindu Kush, in the British sphere of influ ... “.

    Menbe: http://www.allempires.com/forum/foru....asp?TID=27753
    _________

    Xelqara Xewer :

    Aldinqi kuni Pelestinde "Xamas" 11 Pelestinlikni Israiliyege Jasusluq qilghanliqi uchun Namazdin Yanghanlarning Koz Aldida- Ammiwi Meydanda Etip Olturup Jazalanghan. Menbe:
    http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/ga...si-idam-edildi

    http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/gost...rih=2014-08-22
    ________

    Olturulgenlerning hich-biri „Biz Pelestinlikler Musteqilliq Telep qilmaymiz“,
    „Men Pelestinliklerge wakaliten Israiliye bilen birliship ketishni qobul qilimen"dep Ilan qilip baqmighan.
    „Gazze“de Berlin Temi Peyda boldi“dep Baqmighan. Shundaqtimu Jume Namazidin Yanghanlarning koz aldida Etip tashlanghan.
    _______

    „Men Uyghurlargha wakaliten xitay bilen birliship ketishni qobul qilimen"dep-1994-yili Turkiye Gizitide Ilan qilghan DUQ ning qurghuchisi Satqun Erkin Isadur.

    „5-Iyul weqesidin kiyin Urumchide Berlin Temi Peyda boldi“degen 24 yilliq qelemkesh Kim?

    Xitayning, (1993-yil beshighiche)
    Isa yusupning (1993-yili Istambulda Miyixingha kelguche)
    Erkin Isaning (1993-yildin ta-hazirghiche)
    Jelil qarimning,
    DUQ ning, Rabiye Qadirning,
    Xitay Dimokratchiliri … ning Ortaq Qelemkishi Perhat Yorungqash(Altidenbir, M.Sarami, Muhemidi…) Ependimdur.
    _________

    DUKE Unwersiteside,
    Frankfurt Kitap Yermenkiside,
    Amerika Awazi (VOA)da,
    DUQ ning Miyunxindiki Ishxanisida,
    u Ishaxanigha 5 xitayni chaqirip kelip Uyghurlarni Qatil dep Ispatlatquzup ghelbe qilghanda,
    u Ishaxanigha DUQ rehberlirining Axbarat Ilan qilish yeghinida,
    „Xa shang baw“ Gezitide we 13 Qetim Xelqara Siyasi Sehnilerde:
    „Biz Uyghurlar Musteqilliq telep qilmaymiz“ dep ilan qilghan Satqunlar, bu ilangha Maqul bolup sukut qilip turup bergenler kimler?

    Ular DUQ Reisi Rabiye Qadir, Perhat Yorungqash, Omer Qanat, Alim Seyt, Seyt tumturk, Dilshat-Elshat Xitay Bayanatchiliri, Enwer-Esqer Aka-Uka satqunlar, Ablikim Baqi we bashqa RFA, UAA, DUQ larning Achimaq Teshkilat mesulliridur.
    _________

    ular Ozlirini Ozliri Dunyada, Uyghurlarning Aldida: biz Isa yusupning Warisliri biz dep ilan qilip keldi. Xitaydinmu better Satqunlar biz dep Ilan qilip keldi. Buni eng burun Ilan qilghan Kishi Kim?

    - Bu Kishi 1948-yili "Arimizdiki xitaydinmu better satqun Isa Yusup, Mesut sabirilar..." dep ilan qilghan Axirqi Jumhuriyet Reisi Uluq Ata Uyghur Exmetjan Qasimidur.

    Bu Sozning Uyghuchida bashqa menasi yoq. Isa Yusup, Erkin Isa we ularning qurghan Teshkilati DUQ Reislikini we bulardin chek-chigra ayrimay ulargha egiship Uyghurlarni setip keliwatqan yalaqchilarni Uyghur Tilida “Ghalcha“dep Atalmaydu. belki - Satqun Dep Atilidu.Bugun bundaq Dep Atash Intayin Toghra we Teximu Zorur.

    Qanche Miliyun Uyghurlar Musteqilliq dep Qan tokken Jan Bergen turuqluq, Uluq Uyghur Liderliri Abduraxman, Azatjanlar Achqan Daghdam Yol turup “Xitay birliki bolimiz”, „Biz Uyghurlar Musteqilliq telep qilmaymi”dep ila qilghan DUQ gha egeshkuchilerning Hemmisi Uyghur Janliq Tilida we Edibi Tilida peqet Satqun dep Atilidu.

    bu Sozning Tartishilidighan, Munazireliishidghan Bashqa Bir Teripi yoq!.
    Satqunluqni Her-Qandaq Banayi Sewep bilen Aqlash Mumkin Emes!

    „DUQ“ning 3-Qurultayida Xitaygha Biwaste Jasusluq Qilghan Babur Peqet Turmigha Tashlandi. DUQ ning 3-Qurultayida Xitay we Erkin Isaning qumandanliqi astida Perhat Yorungqashning tuzup chiqqan „Awtonumiye Programmisi“ni Wekillerge Zorlap Testiqlitiwilip Bijingdiki “Sohbet” ke aldirap Palaxshighanlar Texi qolgha elinmidi. Wekillerning „Awtonumiye Programmisi“ni Ret qilishi Xitayni „Sohbet“tin waz kechturdi. Baburnibng turmigha tashlinishi, Rabiye qadirning „Awtonumiye Programmisi“gha qoyghan imzasining Shiwetsiye Sot Mehkimisi teripidin tekshrulup Imzaning Rabiyege Ait ikenliki Ispatlinishi bilen bu bir top satqunlar ning Ozlirining Xitay bilen Qandaq Chember-Ches Baghlinip ketkenlikini Ashkariliwetti. Bu Qilmishlarning Ismi Uyghur Tilida Satqunluq dep Atilidu.
    ________

    Xitay Arimizdiki Özidinmu better Satqun Isa yusup we Uning Zamanimizdiki Warislirining Yardimi arqiliq Pelestinliklerdin kop Uyghurni Olturup boldi. Bizde “ Xamas”yoq. “PKK”yoq. “UCK”Yoq. “Xitaydin Musteqilliq emes, Dini-Itiqat telep qilidighan, Satqunlargha Jennet Petiwasi chiqirip biridighan Dini Zatlar,Dinchi Mollamlar bar.
    _______

    Yengi Xewer:
    Bir nechche Kundin biri yengi xewerlerge qarighanda Pelestinlikler bilen Israiliye arisida urush toxtush Kilishimi teyyarliqi.
    bashlighan. Pelestinliklerning Gorege eliwilalghan Israiliye eskerlirini qoyup berish Hisawigha Israiliye uchun Jasusluq qilghan Pelestinliklerning Tizimlikini Berish telep qilinghan.

    Irak Şam İslam Devleti (IŞİD) qurulup bugungiche Iraqni Asasen kontirol qilghandin kiyin Suriyege kirip Jehat qilmaqta. ularmu Pelastinliklerge oxshash Qarshi terepning Eskerlirini tuwelip gorege almaqta, bir Xewerde:

    "Golen igizlikidiki Birleshken doletler teshkilati (BDT)ning 43 Eskeri El Nusra teripidin tutup ketildi"deyilgen.
    bular BDT din Neme telep qelidu?. BDT Ulardin neme telep qelidu? biz Uyghurlar buni bilmeymiz. men her-qachan : Xitaydin bashqa Her-qandaq Dushmen tereplerning Jenge-Jidellirige Uyghurlarning Qeti arilashmasliqi heqqide Kop Toxtalghan idim. BIz UyghurlarHindilargha qarshi urushqa Mikmaxun siziqi Jan berduq. Afghanistan, Chichenistangha chiqip ketip qalDUQ. Iraqqa, Suriyege , Gazzagha Ketiip qalghanlirimiz bar.

    Ikki Dushmen Oz-ara epleshkende "Pidayi "Uyghurlar Otturida tenglik ichide qalmaqtin Bashqa ish yoq. hetta ular xitaygha otkuzup berip Bizge obdan Jawap berdi... Uyghurlar arisidki Xitay uchun Jasusluq Qiliwatqan Uyghurlarning Tizimliki Heqqide Oylunuwatqanlar ishni Heykar Meschiti Aldida Jume Namazdin yanghan Jumexundin bashlidi. Weten sirtida bu ish Qandaq bolidu?. Elbette Perqliq bolidu. Jasuslarning Kopi JUme Namazigha barmas boliwalghanliqi melum.
    Satqunlar ozlirini Pash qilghanlarni olturimiz dep 22 yil boldi. emdi ozlirini-ozliri olturup "Tizimlik"ni yoq qilaqchi bolishiwatidu. Ularning qilmishlirining ozi-Tizimliktur.
    _______

    Mohim Bir Xewer:

    "Alman birinci devlet kanalı ARD, Avrupa'dan Suriye ve Irak'a giden IŞİD militanlarının İstanbul Fatih'te gayri resmi bürosunun bulunduğunu öne sürdü.
    29 Ağustos 2014".

    Bu Jiddi Munasiwet bilen Dunya Uyghurlirigha shularni Xitap qilimiz:

    Yashlar, Ata-Anilar "Dini Inqilap Bayriqi" koturup bir-Birini 8 Yil Olturup urush qilghan Iran bilen Iraqning, Mezhep urushi qilip Dindashlirini olturiwatqanlarni Beshigha kelgen Kulpetlerdin Qattiq Sawaq elishliri, Ulardin uzaq turushliri intayin zorur.

    Uyghur Qerindashlirimizni Arimizdik Dinchi-Mollamlarning bu heqtiki Aldamchi kushkurtushlirigha Ishenmeslikke , yenggillik qelip XItaydin we arimizdiki Xitaydinmu better Satqun Isa Yusup we Uning Warisliridin Bashqa Her-qandaq Goruhlarning Urushigha, Ichki Majralirigha, Mezhep urushlirigha qeti Arilashmasliqqa Chaqirimiz.

    DUD Teshkilati Sozchisi

    [e-mail]
    _________


    بىرىجى قىسىم - ئۇيغۇر تىلىمىزدىكى "ساتقۇن" سوزىنىڭ ساپلىقىنى قوغدايلى

    ئارخىتەكتۇر سىدىقھاجى.مەتمۇسا "65 يىلدىن بەرى توپلانغان پۇللار، سەتىۋىلىنغان ئۆيلەر قەنى ؟!" ناملىق ماقالىسى
    ئارقىلىق يەرىم ئەسىرلىك ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئىقتىسادى بۇلاڭچىلارنى، سىياسى ھايانكەشلەرنى، "ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ
    بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ" ۋە ئۇنىڭ ۋارىس قاتىللىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئوچۇق سوت مەيدانىغا ياقىسىدىن تۇتۇپ ئەلىپ چىقتى.

    مەزكۇر ماقالە ھايات تارىخچىلىرىمىز، شاھىتلىرىمىز تەرىپىدىن يەنىمۇ تولۇقلانغۇسى. ساتقۇنلارنىڭ جىنايەتلىرى پاكىتلىرى بىلەن ئىلان قىلىنىپ 30- سىنتەبىرگىچە تىزىملىكى بىلەن ئىلان قىلىنىش ئالدىدا تۇرماقتا.

    ئۇيغۇرلار يوشۇرۇلغان ھەقىقى تارىخىنى خىۋىر تەمىرنىڭ "بىز بىلمەيدىغان تارىخ"ناملىق ئەسلىمىسىنى ئوقۇپ 60 يىلدىن كىيىن ئاندىن بىلىشكە باشلىدى. ئادەمنىڭ ئىشەڭۇسى كەلمەيدىغان بۇ رەئاللىققا، كوز ئالدىمىزدىكى غەپلەتكە قاراپ ئىشەنمەي تۇرالمايمىز. ئاخىرقى جۇمھۇرىيەت ئۇيغۇرلىرىمۇ ئاتا ئۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىم كورسەتكەن :"ئارىمىزدىكى


    جەڭ مەيدانىدا خىتايغا تىز پۇكمىگەن ساددە باھادىرلار بىلەن مومىن جامائەت خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ، مەسۇت سابىرىلار..."نىڭ
    تەشۋىق قىلغان "چىن تۇركىستان" ئالدامچىلىقىنى "ھەقىقى تۇركىستان"دەپ چۇشەنگەنلىكى مەلۇم بولماقتا. بۇگۇنچۇ؟
    ئىسا يۇسۇپ، ئەركىن ئىسا، پەرھات يورۇڭقاشلار ئوخشاش مىتوتنى قوللۇنۇپ "خىتاي بىرلىكى" دەپ چاندۇرۇپ قويماسلىق ئۇچۇن
    99٪ ئۇيغۇرلار ئاڭلىسا چۇشەنمەيدىغان "چىن فىدراتسىيونى، جۇڭخا لەنباڭى" دىگەن ئىزىتقۇ ئاتالغۇلار بىلەن ئالداۋاتقانلىقىنى ھىس قىلماي تۇرالمايمىز.
    1949-يىلدىن بۇرۇن بولغانلار ئۇيغۇرلارنىڭ مىڭىسىدىن يۇيۇپ تاشلانغانلىقى ئايان.

    بىز بۇگۇن بىلىدىغان تارىخىمىزنى يەنە 60 يىلدىن كىيىن ئەمەس- بۇگۇن بىلىشكە قارار قىلدۇق ! ئۇلۇق ئاتا ئۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ "ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ" دەگەن نۇتقىدىكى "ساتقۇن" سوزى ھەققىدە ئارخىتەكتۇرنىڭ ئىلمى تەتقىقات ماقالىسىنى
    دىققەتىڭلارغا سۇنىمىز:
    ________

    ئانا تىلىمىزدىكى “ساتقۇن” سوزىنىڭ ساپلىقىنى قوغدايلى.

    “ساتماق” سوزىنىڭ مەناسى (يەشىمى):

    ٭ بىر يەردىن، بىرەر كىمدىن پايدىلانماق، كۇچ ئالماق،
    ٭ ئىگە بولغان نەرسىنى باشقىلارغا ئوتكۇزۇپ بەرمەك،
    ٭ مەلۇم بىر نەرسىنى ساتماق.
    ٭ بازارغا چىقارماق. مىسال: “شەرقى تۇركىستان تىجارىتى"نى خەلقارا بازارغا چىقارماق.
    ٭ ئۆز ئىلكىدە، قولىدا ۋە يەقىنىدا بولغان بىر نەرسىنى باشقىسىغا ئىرىشتۇرمەك،
    ٭ ئوغۇرلۇقچە ياكى ئاشكارە بەرمەك، تۇتماق،

    “سەتىلماق” سوزىنىڭ مەناسى (يەشىمى):

    ٭ پۇل ياكى مەنپەت مەنپەت ئۇچۇن قارشى تەرەپكە يوشۇرۇنچە خىزمەت قىلماق،
    ٭ بىر نەسىلەرنى يوللىماق،

    “خائىن” سوزىنىڭ مەناسى (يەشىمى):

    ٭ “خائىن” پارىسچە سوز. خىيانەت (ئوغۇرلۇق) دەمەكتۇر
    ٭ ئوز مىللىتىنى زىيانغا ئۇچرۇتۇشتىن، ئازاپلاشتىن ياكى يامانلىق قەلىشتىن زوقلانغۇچى-خائىن دەپ ئاتىلىدۇ. مىسال: "سەن غالىپ چىققانلىقىڭ ئۇچۇن جەسۇر ئەمما خائىن كورىنىسەن“.
    ٭ يامان نىيەتلىك ئادەم. مىسال: "خائىن! بىز سەن بىلەن موشۇنداق دىيىشكەنمىDUQ؟“.

    “غالچا” سوزىنىڭ مەناسى (يەشىمى):

    “غالچا” ئۇيغۇرچە سوز ئەمەس.

    ٭ “غالچا” ياكى “غارچا” - ئامۇ دەرياسىنىڭ باشلانغان تاغلىق ۋادەلىرىدىكى بەزى قەبىللەرنىڭ نامى. ئۇيغۇر، ئۇزبەك قاتارلىق تۇركى تىللىق مىللەتلەر ئۇلارنى”غالچا”دەپ ئاتىغانلىقى بىلىنمەكتە. (1)ياتلارغا قارىتىلغان بۇ ئاتالغۇنىڭ كۆچمە مەناسى باشقىلارغا خىزمەت قىلغۇچى، قوپال، شەھەر كورمىگەن، تاغلىقلار... دەگەننى بىلدۇرىدۇ.
    “غالچا”، “غارچا”.... “غارجىستان”- غارلار، تاغلىق رايۇنلارنىڭ “غارجىستان”دەپ ئاتالغانلىقىمۇ ئۇچرىماقتا.
    “غالچا” دىكى "غال"نىڭ "غار"دىن كەلگەنلىكى. تاغ ۋە غارلاردىن چۇشكەن ساددە ئىسانلارنىڭ شەھەرلىكلەر تەرىپىدىن ئوۋلۇنۇپ ئوزىگە قۇل ياكى خىزمەت (غالچا)لىققا سىلىنغانلىقى قىلدۇرغان

    ٭ “غالچىلىق قىلما”- باشقىلارغا تايىنىپ قالما-دەگەننىلا بىلدۇرىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ قولىدا ئارمىيەسى بار دوۋلەتنى خىتايغا سالا-سۇلھى بىلەن ئوتكۇزۇپ بەرگەن ئىسا يۇسۇپلەر ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر خائىنلار ئىدى. ئۇلار 1948-يىلى ئەخمەتجان قاسىمى تەرىپىدىن “ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ، مەسۇت سابىرىلار...” دەپ ئىلان قىلغان. بۇ سوز بۇگۇنگىچە كۇچكە ئىگە بولۇپ كەلمەكتە.

    ٭ ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن دۇشمەننى “غالچا” سوزى بىلەن ئىپادە قىلغانلارنىڭ بىر قىسمى “غالچا” سوزى ھەققىدە
    پۇختا بىلمەيدىغانلار، يەنە بىر قىسمى ئۆزلىرىنىڭ ساتقۇنلۇق دەرىجىسىنى قەستەن يوشۇرغانلار.

    ٭ “غالچىلىق قىلما” دەگەن بىلەن “ساتقۇنلۇق قىلما” ئارىسىدا ئاسمان-زىمىن پەرق بار.
    „ساتقۇن„نىڭ سوز تومۇرى - ساتماق. ساتقۇن –ساتماقتىن كەلگەن. “غالچا”نىڭ ئۇيغۇرچىدا سوز تومۇرى يوق. “غالچا” – ئامۇ دەرياسىدىن كەلگەن. „ساتقۇن„ ئارىمىزدىن كەلگەن، “غالچا”نىڭ كەلگەن يىرىنى ئىستىسەك "ئامۇ دەريا ۋادىسى"غا بىرىشىمىز كىرەك.

    ئانا تىلىمىزدىكى “ساتقۇن” سوزىنىڭ ساپلىقىنى قوغدايلى.
    ________

    غالچىمۇ ياكى ساتقۇنمۇ؟

    "غالچا" ئۇيغۇر تىلىدا ئەشەددى دۇشمەننى ئىنىق كورسىتىپ بىرىدىغان سوز ئەمەس. ئۇنچە بەك نەپرەتكە لايىق سۇپەت ئەمەس.مەسىلەن نادان، سەۋىيەسىز، ئەقلى -ھۇشى جايىدا ئەمەس كىشىلەر تىرىكچىلىك ئۇچۇن ھال-ئوقىتى ياخشى كىشىلەرگە ياللىنىپ ئىشلەيدۇ . ئۇلارنى ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز ھالدا پىرىنسىپسىز قوغداشنىلا ئويلايدۇ. ئۇيغۇرچىدا بۇخىل ئادەملەرنى "غالچا"دەپ ئاتاش ئادەتكە ئايلانغان. بالىلىق، ياشلىق دەۋرىمىزدە مۇشتىمى-زور، قائىدىسىز لۇكچەكلىك بىلەن گۇكىرەپ يۇرۇيدىغانلارغا، باي ياكى باشلىقنىڭ بالا-چاقىلىرىغا بەك ۋاي (پاشىنىس) دەپ كىتىدىغانلارنىمۇ "ھەي غالچا" دەيدىغان ئىدۇق. خىتايدىنمۇ بەتتەر ئارىمىزدىكى دۇشمەننى كورسىتىدىغان ئەڭ مۇۋاپىق سوز ساتقۇن ئىكەنلىكى غۇلام ئوسمان زۇلپىقارنىڭ بۇ سوزى ئارقىلىق تەكىتلىنىدۇ:

    " ئاخىرى ئۈزۈلمىگەن سىياسىي ھەركەتلەردە يەنە نۇرغۇن سەرخىل كىشىلىرىمىزدىن ئايرىلدۇق. بۇنداق پاجىئەلەردىنمۇ كۆزىنى ئاچمىغان، ئاخىرقى ھاياتىغىچە غالچىلىق، قۇلچىلىق قىلغانلارمۇ ساتقۇن ئەمەسمۇ؟ "
    ئابدۇخالىق ئۇيغۇر شۇنچە قىلىپمۇ بۇگۇنگىچە ئويغوتالمىغان ئۇيغۇرلارمۇ غالچا دەپ ھىساپلىنىدۇ، ئەمما ساتقۇن ھىساپلانمايدۇ.

    ھالبۇكى ھال-ئوقىتى ياخشى كىشىلەرنىڭ ئىچىدە دايىم ئۇيغۇر يولباشچىلىرى كوپ چىققان. ئۇلارمۇ غالچا ئىشلىتىدۇ. "غالچا" ئوزگىرىدۇ.
    "پەش ياقا-ياقا پەش بولىدۇ"غان جاھان بۇ. ئۇ بىر كىشىگە دايىم چاپلىشىپ تۇرىدىغان سۇپەت ئەمەس. خىتاينىڭ مۇستەملىكە تۇزۇمىدىن قۇتۇلۇشىغا
    توسالغۇ بولغانلارنى ھەرگىز "غالچا" دەپ ئاتاشقا بولمايدۇ. ئۇلارنى نىمە دەپ ئاتاشنى ئۇلۇق ئاتائۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىمى 1948-يىلى مۇنداق
    دەپ كورسەتكەن: "ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئەيسا يۇسۇپ ، مەسۇت سابىرىلار...".

    "غالچا" دەپ ئاتاشقا ئامراقلارنىڭ دەردى ئىچىدە ! ئوزلىرىنى ساتقۇن - دىيىش ئۇلارنىڭ كەسپىنى ئاشكارىلاپ قويىدۇ. روھىنى قوداڭشىتىدۇ. ئەپ كەلمەيدۇ، ئازاپلايدۇ. روھى-ھالەت، پىسخىكا پەنلىرىدە دوكتۇر ئۇنۋانى ئالغانلار بىزدە يوق. بولسىمۇ ھەممىسى دىگىدەك كەسپىنى ئاقىدىغان جانباقتىلىق تىجارىتىگە ئالماشتۇرىۋالدى. ئەمما ئوقۇرمەنلەرنىڭ روھى ئۇنۋانى يوق بولسىمۇ سەزگۇرلۇكىنى باشقا نەرسىلەرگە ئالماشتۇرمىدى! . مەنبە:

    ھتتپ://لوندون-ئۇيغۇر-ئانسامبىل-مۇنبىر...تد4024777.ھتمل

    ئاۋتور: دۇد سوزچىسى
    سىدىقھاجى.مەتمۇسا
    (دىپلوم ئارخىتەكتۇر)
    مالىك-ك@ۋەب.دە
    __________

    ئىزاھات ۋە نەقىل

    (1)- “غالچا” – سوزى ئۇچۇن بۇ ئىزاھات بىرىلمەكتە:
    )مەنبە: Menbe: http://www.allempires.com/forum/foru....asp?TID=27753
    _________

    خەلقارا خەۋەر :

    ئالدىنقى كۇنى پەلەستىندە "خاماس" 11 پەلەستىنلىكنى ئىسرائىلىيەگە جاسۇسلۇق قىلغانلىقى ئۇچۇن نامازدىن يانغانلارنىڭ كوز ئالدىدا- ئاممىۋى مەيداندا ئەتىپ ئولتۇرۇپ جازالانغان. مەنبە:
    http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/ga...si-idam-edildi
    http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/gost...rih=2014-08-22
    ________

    ئولتۇرۇلگەنلەرنىڭ ھىچ-بىرى „بىز پەلەستىنلىكلەر مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمايمىز“،
    „مەن پەلەستىنلىكلەرگە ۋاكالىتەن ئىسرائىلىيە بىلەن بىرلىشىپ كەتىشنى قوبۇل قىلىمەن"دەپ ئىلان قىلىپ باقمىغان.
    „گاززەدە بەرلىن تەمى پەيدا بولدى“دەپ باقمىغان. شۇنداقتىمۇ جۇمە نامازىدىن يانغانلارنىڭ كوز ئالدىدا ئەتىپ تاشلانغان.
    _______

    „مەن ئۇيغۇرلارغا ۋاكالىتەن خىتاي بىلەن بىرلىشىپ كەتىشنى قوبۇل قىلىمەن"دەپ-1994-يىلى تۇركىيە گىزىتىدە ئىلان قىلغان دۇق نىڭ قۇرغۇچىسى ساتقۇن ئەركىن ئىسادۇر.

    „5-ئىيۇل ۋەقەسىدىن كىيىن ئۇرۇمچىدە بەرلىن تەمى پەيدا بولدى“دەگەن 24 يىللىق قەلەمكەش كىم؟

    1993-يىل بەشىغىچەخىتاينىڭ
    1993-يىلىدىن كىيىن مىيىخىنغا كەلگۇچە ئىسا يۇسۇپنىڭ.
    1993-يىلدىن تا-ھازىرغىچە ئەركىن ئىسانىڭ جەلىل قارىمنىڭ، دۇق نىڭ، رابىيە قادىرنىڭ، خىتاي دىموكراتچىلىرى … نىڭ
    ئورتاق قەلەمكىشى پەرھات يورۇڭقاش(ئالتىدەنبىر، م.سارامى، مۇھەمىدى…) ئەپەندىمدۇر.
    _________

    دۇكە ئۇنۋەرسىتەسىدە،
    فرانكفۇرت كىتاپ يەرمەنكىسىدە،
    ئامەرىكا ئاۋازى (ۋوئا)دا،
    دۇق نىڭ مىيۇنخىندىكى ئىشخانىسىدا،
    ئۇ ئىشاخانىغا 5 خىتاينى چاقىرىپ كەلىپ ئۇيغۇرلارنى قاتىل دەپ ئىسپاتلاتقۇزۇپ غەلبە قىلغاندا،
    ئۇ ئىشخانىدىكى دۇق رەھبەرلىرىنىڭ ئاخبارات ئىلان قىلىش يەغىنىدا،
    „خا شاڭ باۋ“ گەزىتىدە ۋە 13 قەتىم خەلقارا سىياسى سەھنىلەردە:
    „بىز ئۇيغۇرلار مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمايمىز“ دەپ ئىلان قىلغان ساتقۇنلار، بۇ ئىلانغا ماقۇل بولۇپ سۇكۇت قىلىپ تۇرۇپ بەرگەنلەر كىملەر؟

    ئۇلار دۇق رەئىسى رابىيە قادىر، پەرھات يورۇڭقاش، ئومەر قانات، ئالىم سەيت، سەيت تۇمتۇرك، دىلشات-ئەلشات خىتاي باياناتچىلىرى، ئەنۋەر-ئەسقەر ئاكا-ئۇكا ساتقۇنلار، ئابلىكىم باقى ۋە باشقا UAA,RFA, ETIC,maarip we DUQ لارنىڭ ئاچىماق تەشكىلات مەسۇللىرىدۇر.
    _________

    ئۇلار ئوزلىرىنى ئوزلىرى دۇنيادا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئالدىدا: بىز ئىسا يۇسۇپنىڭ ۋارىسلىرى بىز دەپ ئىلان قىلىپ كەلدى. "خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇنلار بىز" دەپ ئىلان قىلىپ كەلدى. بۇنى ئەڭ بۇرۇن ئىلان قىلغان كىشى كىم؟
    - بۇ كىشى 1948-يىلى "ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ، مەسۇت سابىرىلار..." دەپ ئىلان قىلغان ئاخىرقى جۇمھۇرىيەت رەئىسى ئۇلۇق ئاتا ئۇيغۇر ئەخمەتجان قاسىمىدۇر

    بۇ سوزنىڭ ئۇيغۇرچىدا باشقا مەناسى يوق. ئىسا يۇسۇپ، ئەركىن ئىسا ۋە ئۇلارنىڭ قۇرغان تەشكىلاتى دۇق دىن ۋە بۇلاردىن چەك-چىگرا ئايرىماي ئۇلارغا ئەگىشىپ ئۇيغۇرلارنى سەتىپ كەلىۋاتقان يالاقچىلار ئۇيغۇر تىلىدا “غالچا“دەپ ئاتالمايدۇ. بەلكى - ساتقۇن دەپ ئاتىلىدۇ. بۇگۇن بۇنداق دەپ ئاتاش ئىنتايىن توغرا ۋە تەخىمۇ زورۇر

    قانچە مىلىيۇن ئۇيغۇرلار مۇستەقىللىق دەپ قان توككەن جان بەرگەن تۇرۇقلۇق، ئۇلۇق ئۇيغۇر لىدەرلىرى ئابدۇراخمان، ئازاتجانلار ئاچقان داغدام يول تۇرۇپ “خىتاي بىرلىكى بولىمىز”، „بىز ئۇيغۇرلار مۇستەقىللىق تەلەپ قىلمايمىز”دەپ ئىلان قىلغان دۇق غا ئەگەشكۇچىلەرنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇر جانلىق تىلىدا ۋە ئەدىبى تىلىدا پەقەت ساتقۇن دەپ ئاتىلىدۇ.

    بۇ سوزنىڭ تارتىشىلىدىغان، مۇنازىرەلىشىدىغان باشقا بىر تەرىپى يوق!.
    ساتقۇنلۇقنى ھەر-قانداق بانايى سەۋەپ بىلەن ئاقلاش مۇمكىن ئەمەس!

    „دۇق“نىڭ 3-قۇرۇلتايىدا خىتايغا بىۋاستە جاسۇسلۇق قىلغان بابۇر پەقەت تۇرمىغا تاشلاندى. دۇق نىڭ 3-قۇرۇلتايىدا خىتاي ۋە ئەركىن ئىسانىڭ قۇماندانلىقى ئاستىدا پەرھات يورۇڭقاشنىڭ تۇزۇپ چىققان „ئاۋتونۇمىيە پروگراممىسى“نى ۋەكىللەرگە زورلاپ تەستىقلىتىۋىلىپ بىجىڭدىكى “سوھبەت” كە ئالدىراپ پالاخشىغانلار تەخى قولغا ئەلىنمىدى. ۋەكىللەرنىڭ „ئاۋتونۇمىيە
    پروگراممىسى“نى رەت قىلىشى خىتاينى „سوھبەت“تىن ۋاز كەچتۇردى. بابۇرنىڭ تۇرمىغا تاشلىنىشى، رابىيە قادىرنىڭ „ئاۋتونۇمىيە پروگراممىسى“غا قويغان ئىمزاسىنىڭ شىۋەتسىيە سوت مەھكىمىسى تەرىپىدىن تەكشۇرۇلۇپ ئىمزانىڭ رابىيەگە ئائىت ئىكەنلىكى ئىسپاتلىنىشى بىلەن بۇ بىر توپ ساتقۇنلار ئوزلىرىنىڭ خىتاي بىلەن قانداق چەمبەر-چەس باغلىنىپ كەتكەنلىكىنى ئاشكارىلىۋەتتى. بۇ قىلمىشلارنىڭ ئىسمى ئۇيغۇر تىلىدا ساتقۇنلۇق دەپ ئاتىلىدۇ.
    ________

    خىتاي ئارىمىزدىكى ئۆزىدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ ۋە ئۇنىڭ زامانىمىزدىكى ۋارىسلىرىنىڭ ياردىمى ئارقىلىق پەلەستىنلىكلەردىن كوپ ئۇيغۇرنى ئولتۇرۇپ بولدى. بىزدە “ خاماس”يوق. “PKK”يوق. “UCK”يوق. بۇلارنىڭ ۋۇجۇتقا كىلىشىنى
    چەكلەپ كىلىۋاتقان ، خىتايدىن مۇستەقىللىق ئەمەس، ئاپتۇنۇمىيە، دىنى-ئىتىقات تەلەپ قىلىدىغان، ساتقۇنلارغا جەننەت پەتىۋاسى
    چىقىرىپ بىرىدىغان دىنى زاتلار،دىنچى موللاملار بار.
    _______

    يەڭى خەۋەر:

    بىر نەچچە كۇندىن بىرى يەڭى خەۋەرلەرگە قارىغاندا پەلەستىنلىكلەر بىلەن ئىسرائىلىيە ئارىسىدا ئۇرۇش توختۇش كىلىشىمى تەييارلىقى باشلانغان. پەلەستىنلىكلەرنىڭ گورەگە ئەلىۋىلالغان ئىسرائىلىيە ئەسكەرلىرىنى قويۇپ بەرىش ھىساۋىغا ئىسرائىلىيە ئۇچۇن جاسۇسلۇق قىلغان پەلەستىنلىكلەرنىڭ تىزىملىكى تەلەپ قىلىنغان.

    ئىراك شام İسلام دەۋلەتى (ئىشİد) قۇرۇلۇپ بۇگۇڭىچە ئىراقنى ئاساسەن كونتىرول قىلغاندىن كىيىن سۇرىيەگە كىرىپ جەھات قىلماقتا. ئۇلارمۇ پەلاستىنلىكلەرگە ئوخشاش قارشى تەرەپنىڭ ئەسكەرلىرىنى تۇتۇۋىلىپ گورەگە ئالماقتا، بىر خەۋەردە:

    "گولەن ئىگىزلىكىدىكى بىرلەشكەن دولەتلەر تەشكىلاتى (بدت)نىڭ 43 ئەسكەرى ئەل نۇسرا تەرىپىدىن تۇتۇپ كەتىلدى"دەيىلگەن.
    بۇلار BDT دىن نەمە تەلەپ قەلىدۇ؟. BDT ئۇلاردىن نەمە تەلەپ قەلىدۇ؟ بىز ئۇيغۇرلار بۇنى بىلمەيمىز. مەن ھەر-قاچان : خىتايدىن باشقا ھەر-قانداق دۇشمەن تەرەپلەرنىڭ جەڭGە-جىدەللىرىگە ئۇيغۇرلارنىڭ قەتى ئارىلاشماسلىقى ھەققىدە كوپ توختالغان ئىدىم. بىز ئۇيغۇرلار خىتاي ئۇچۇن ھىندىلارغا قارشى ئۇرۇشقا مىكماخۇن سىزىقىدا جان بەردۇق. ئافغانىستان، چىچەنىستانغا چىقىپ كەتىپ قالدۇق. ئىراققا، سۇرىيەگە ، گاززاغا كەتىپ قالغانلىرىمىز بار.

    ئىككى دۇشمەن ئوز-ئارا ئەپلەشكەندە "پىدايى "ئۇيغۇرلار ئوتتۇرىدا تەڭلىك ئىچىدە قالماقتىن باشقا ئىش يوق. ھەتتا ئۇلار خىتايغا ئوتكۇزۇپ بەرىپ بىزگە ئوبدان جاۋاپ بەردى... ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى خىتاي ئۇچۇن جاسۇسلۇق قىلىۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ تىزىملىكى ھەققىدە ئويلۇنۇۋاتقانلار ئىشنى ھەيكار مەسچىتى ئالدىدا جۇمە نامازدىن يانغان جۇمەخۇندىن باشلىدى. ۋەتەن سىرتىدا بۇ ئىش قانداق بولىدۇ؟.بىلمەيمىز. ئۇگىنىمىز. جاسۇسلارنىڭ كوپى جۇمە نامازىغا بارماس بولىۋالغانلىقى مەلۇم.
    ساتقۇنلار ئوزلىرىنى پاش قىلغانلارنى ئولتۇرىمىز دەپ 22 يىل بولدى. ئەمدى ئوزلىرىنى-ئوزلىرى ئولتۇرۇپ "تىزىملىك"نى يوق قىلمقچى بولىشىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ قىلمىشلىرىنىڭ ئوزى-تىزىملىكتۇر.
    _______

    موھىم بىر خەۋەر:

    "ئالمان بىرىنچى دەۋلەت كانالı ARD، ئاۋرۇپادان سۇرىيە ۋە ئىراكئا گىدەن ئىشİد مىلىتانلارıنıن İستانبۇل فاتىھتە گايرى رەسمى بۈروسۇنۇن بۇلۇندۇغۇنۇ ئۆنە سۈردۈ.29 ئاغۇستوس 2014". بۇ جىددى مۇناسىۋەت بىلەن دۇنيا ئۇيغۇرلىرىغا شۇلارنى خىتاپ قىلىمىز:

    ياشلار، ئاتا-ئانىلار "دىنى ئىنقىلاپ بايرىقى" كوتۇرۇپ بىر-بىرىنى 8 يىل ئولتۇرۇپ ئۇرۇش قىلغان ئىران بىلەن ئىراقنىڭ، مەزھەپ ئۇرۇشى قىلىپ دىنداشلىرىنى ئولتۇرىۋاتقانلارنىڭ بەشىغا كەلگەن كۇلپەتلەردىن قاتتىق ساۋاق ئەلىشلىرى، ئۇلاردىن ئۇزاق تۇرۇشلىرى ئىنتايىن زورۇر.

    ئۇيغۇر قەرىنداشلىرىمىزنى ئارىمىزدىكى دىنچى-موللاملارنىڭ بۇ ھەقتىكى ئالدامچى كۇشكۇرتۇشلىرىغا ئىشەنمەسلىككە ، يەڭگىللىك قەلىپ خىتايدىن ۋە ئارىمىزدىكى خىتايدىنمۇ بەتتەر ساتقۇن ئىسا يۇسۇپ ۋە ئۇنىڭ ۋارىسلىرىدىن باشقا ھەر-قانداق گورۇھلارنىڭ ئۇرۇشىغا، ئىچكى ماجرالىرىغا، مەزھەپ ئۇرۇشلىرىغا قەتى ئارىلاشماسلىققا چاقىرىمىز.

    دۇد تەشكىلاتى سوزچىسى

    مالىك-ك@ۋەب.دە
    ___________

    II Qisim ساتقۇنلۇق(مۇناپىقلىق)نى ھەر-قانداق سەۋەپ بىلەن ئاقلىغىلى بولمايدۇ
    (ئەركىن ئاسىيا رادىئوسىدا ئېلان قىلىنغان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدىكى سۆھبەتكە رەددىيە)
    ئاۋتور- غۇلام ئوسمان زۇلپىقار

    يېقىندىن بېرى مەملىكەت ئىچىدىكى توربەتلەردە ئۇيغۇر مەدەنىيەت سەھەسىدىكى ئاتالمىش داڭلىقلارنىڭ كۆرسەتكەن خىزمەتلىرىنى قايتا كۆزدىن كەچۈرۈپ، ئۇلارغا قايتا باھا بېرىش قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلدى. بۇنىڭدا ئاساسەن 1950-يىلىدىن 1980-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى قىسمەن بۈگۈنگىچىمۇ داۋام قىلىۋاتقان قۇلچىلىق ئىدىيىسىدىكى ئەسەرلەر ۋە ئاپتورلار ئوبېكت قىلىنغان بولۇپ، مېنىڭچە بۇ بىر خىل ئويغۇنۇشنىڭ مەھسۇلى، يېرىم ئەسىرلىك مېڭە يۇيۇش ۋە پىسخولوگىيىلىك قايتا شەكىللەندۈرۈشكە قارشى جەڭ ئېلان قىلىش بولۇپ، مىللىتىنى سۆيۈدۇغان ھەر ئۇيغۇر سۆيۈنۈشكە تېگىشلىك بىر ئەھۋال ئىدى. خۇددى ئۇ دۇنيادا ئاللاھنىڭ ھىساپ-كىتابى بولمىغان بولسا (ئۇنىڭ مەنىۋىي چەكلىمىسى ۋە قورقۇنچى بولمىغان بولسا) ئىنسانلارنىڭ گۇناھ قىلىشتىن ئۆزلىرىنى تارتمايدىغانلىقىغا ئوخشاش، مۇشۇ دۇنيا ھاياتىنىڭ ئۆزىدىمۇ، قانۇننىڭ چەكلىمىسى ۋە كۆرۈنمەس ۋەھىمىسى بولمىسا ئىنسانلارنى جىنايەتتىن توسقىلى بولمىغانغا ئوخشاش، بىر مىللەتتە ساتقۇن)مۇناپىق(لاردىن، ساتقۇنلۇقتىن ھىساپ ئالۇدۇغان روھ ۋە ئادەت بولمىسا ساتقۇنلىقمۇ خۇددى شۇنداق يامراپ، ئادەتتىكى ئىشقا، ئانچىكى ئىشقا، نورمال ئىشقا ئايلىنىپ قالۇدۇ.

    بىر مەھەل توربەتلەردە قانات يايغان بۇ خىل ئويغۇنۇش سەمەرىلىرىدىن چۆچۈگەن خىتايلار، يەنە بىر تۈركۈم ئادەملەرنى سەپەرۋەر قىلىپ، ئۆزلىرى يېتىشتۈرگەن بۇ «مېۋىلەر»نى قوغداش كۆرۈشىگە ئاتلاندى. بۇ قوغدىغۇچىلارنىڭ كۆرسەتكەن باھانىسىمۇ دەل « گەرچە ئۆزى ئىستىمىگەن بولسىمۇ لېكىن مۇشۇ تۈردىكى ئەسەرلەرنى يېزىشقا مەجبۇر بولغان» دېگەندىن ئىبارەت بولۇپ، دەۋر ئالاھىدىلىكىنى نەزەردە تۇتۇپ، «توغرا چۈشۈنۈش»ئىمىز تەۋسىيە قىلىنغان. ئىنكاسلاردىكى كەسكىن سوئاللارغا، يەنى «مەجبۇر بولغان دېگەن قانداق؟ بېشىدا قىلىچ تەڭلەپ تۇرۇپ يازدۇرغانمۇ؟ ھىچ يازمىغان بولسا، شائىر بولمايلا قوياي، ساتقۇن شائىر بولغاندىن كۆرە، دېسە بولمامتى؟ دەسلەپكى دەۋرلەردە ئازغانمۇ بولسۇن، ئەمما ئۆمرى بويىچىمۇ ئازدىمۇ؟ نۇرغۇنلىرى كېيىن ئۆزگەردى، بەزىلىرى كېيىن يېزىشنى توختاتتى، قالغانلىرىمۇ شۇنداق قىلسىمۇ بولاتتىغۇ؟.... » دېگەندەك سوئاللارغا جاۋاپ بېرىشتىن غەرەزلىك ھالدا ئۆزىنى قاچۇرۇپ، قەستەن يۆنۈلۈشنى بۇراپ، بۇنى ماجراغا ئايلاندۇرۇپ، ئىنكاسلارنىڭ ئاخىرى ھاقارەتلىشىشكە بېرىپ، شۇنىڭ بىلەن بۇ بەس-مۇنازىرىگە خاتىمە بېرىلگەن ئىدى.

    چۈنكى خىتايلار يېرىم ئەسىرلىك ئىدىئولوگىيە قۇرۇلۇشىنىڭ ھۇلى تەۋرەۋاتقانلىقىدىن سەراسىمىگە چۈشكەن ئىدى. ئۇلارنىڭ مېڭە يۇيۇشلىرى، ئىدىيە ئۆزگەرتىشلىرى، «سوتسىيالىستىك ئاڭغا ئىگە يېڭى جۇڭخۇا مىللىتى بەرپا قىلىش» ئۇرۇنۇشلىرى دەل مۇشۇ ساتقۇن ئەدىپلەرنىڭ تىرىشچانلىقى ئارقىلىق روياپقا چىققان بولۇپ، ئەگەر خىتايلار ئۆزلىرى ئوتتۇرىغا چىقىپ، مۇشۇنداق قايتا قۇرۇش ئېلىپ بارغان بولسا، يا مۈمكىن بولمايتى، يا بىر ھەسسە كۆپ ۋاقىت ھەم كۈچ كەتكەن بولاتتى. چۈنكى خەلقىمىز ئەزەلدىن خىتايلارنى پەس كۆرەتتى. بارلىق سەلبىي ئىشلارنى، يامان ئىشلارنى، پاسكىنىچىلىق، ئىنسانىيەتسىزلىكلەرنى «خىتايدەك» دەپ سۈپەتلەشكە ئادەتلىنىپ كەتكەن، بۇ كوللىكتىپ يوشۇرۇن ئېڭىمىزدىن ئورۇن ئالغان ياتلىق تۇيغۇسى، يات كۆرۈش تۇيغۇسى ئىدى. دەل ئاشۇ ئەدىپلەر «خىتاي» دېگەننى خەنزۇ دېيىشكە، پەس خىتايلار، «ماڭقىلار» دېيىلىپ سۈپەتلىنىدىغان خىتايلارنى ئالىي دەرىجىلىك ئىنسان قىلىپ تەسۋىرلەش بىلەن، كوللىكتىپ يوشۇرۇن ئېڭىمىزدىكى خىتاينى يات كۆرۈش، پەس كۆرۈش تۇيغۇمىزنى تەدرىجىي يەڭگۈشلەپ، خىتايلارنىڭ «ئۇلۇغلۇقى»غا قول قويۇدۇغان يېڭى ئاڭ شەكىللەندۈرگەن ئەمەسمىدى. ئۆزىمىز كاتتا بىلگەن، ئۆزىمىز ھۆرمەت قىلىدىغان بىلەرمەنلىرىمىزنىڭ ئاغزىدىن چىققانلىقى ئۈچۈن، خىتايلارنىڭ باسقۇنچى ئەمەس، قۇتقازغۇچى، پەس ئەمەس ئۇلۇغ، ياۋۇز ئەمەس، رەھىمدىل ئىكەنلىكىگە ئىشەنمىدۇقمۇ؟ ئەمدىلىكتە مۇشۇ روھى قۇرۇلۇشنىڭ مىمارلىرى سوت سەھنىسىدە ئەيىپكار ئورنىغا چىقىرىلىدىغان بولسا خىتايلارنىڭ جىمىكى ئەقىدىسى بىكار بولۇدۇ-دە! مانا شۇنىڭ ئۈچۈن خىتايلار بۇ ئىشنى جىددىي تۈگۈتۈشكە ئاتلىنىپ، تېز ئارىدىلا كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى بۇراپ، نىشاننى بۇرمۇلاپ، ئادەتتىكى ماقراغا ئايلاندۇرۇپ تۈگەتكەن ئىدى.

    ئەمدىلىكتە خۇددى مەسلىھەتلىشىۋالغاندەكلا چەتئەلدىكى ئەركىن مەتبۇئاتتا بۇ تېمىدا سۆھبەت ئېلان قىلىنىپ، خۇددى ئوخشاش باھانە بىلەن ساتقۇنلىق ۋە ساتقۇن ئەدىپلەر ئاقلاشقا ئۇرۇنۇلغان. بۇنىڭدا نېمىگە ئاساسلانغان؟ ھەق ئۆلچەم قىلىنغانمۇ؟ مىللىي مەنپەئەت ئۆلچەم قىلىنغانمۇ؟ ياكى تەرەپدارلىق ئۆلچەم قىلىنغانمۇ؟ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ روھىنى قايتا قۇرۇش يولىدا ئاۋانگارت بولۇشى كۈتۈلگەن كىشىلىرىمىزنىڭ دەل شۇ قايتا قۇرۇشنى زۆرۈرى قىلغان بۇزۇقلۇقنى، قايتا قۇرۇشقا مەجبۇر قىلغان قۇلچىلىق روھىنىڭ مىمارلىرىنى ئاقلىشى كىشىنى تولىمۇ ئەپسۇسلاندۇرۇدۇ.

    مۇنداق بىر مىسالنى كۆرۈپ ئۆتەيلى: خىتايغا قارشى يەر ئاستى تەشكىلاتىنىڭ بىر ئەزاسى تۇتۇلۇپ قالغان بولسۇن، قولغا ئېلىنغاندىن كېيىن خىتايلارنىڭ تۈرلۈك ۋاسىتىلار بىلەن زورلىشى، قىيىن-قىستاقلىرى تۈپەيلى سېتىلغان بولسۇن، بىز ئۇنى ھىچ ئىككىلەنمەي خائىن دەيمىز، ساتقۇن دەيمىز. ئەمما ئۇنىڭچىلىكمۇ زورلانمىغان ساتقۇن ئەدىپلەرنى نېمە ئۈچۈن «مەجبۇر بولغان» دەپ ئاقلايمىز؟ بىر سىياسىي مەھبۇستىنمۇ بەكرەك زورلانغانمۇ؟ قىيىن قىستاققا ئېلىنغانمۇ؟ بىر سىياسىي مەھبۇس قىيىن قىستاققا چىدىيالماي سېتىلىپ كەتكەن بولسا ئۆزىنىڭ مۇناسىۋەت ھالقىسىدىكى ئىككى ئادەمنى ساتىدۇ. ئاشۇنچىلىك زىيان ئۈچۈنمۇ ئۇنى ساتقۇن دەيمىز، ئەمما پۈتۈن مىللەتنىڭ مەنەۋىي قۇرۇلمىسىنى چىرىتىۋەتكەن ساتقۇن ئەدىپلەرنى نېمىشكە ئۇنداق دېيىشكە بولمايدۇ؟ بۇنىڭدىكى مەنتىقە نېمە؟ بىرىنىڭ زىيىنى ناھايىتى تېزلا ئەسلىگە كېلىشى مۈمكىن، ئەمما يەنە بىرىنىڭ زىيىنىنى ئىككى ئەۋلات داۋالاپمۇ يىلتىزىنى قېزىپ تۈگەتكىلى بولمايدۇ. بۇمۇ تېخى داۋالاش ئىختىيارىمىز، ئىمكانلىرىمىز بولغاندىلا ئاندىن شۇنداق. خۇددى سۆھبەتلەشكۈچىنىڭ ئېڭىغا ئەركىن دۇنيادا بولۇشىغا قارىماي تېخىچە ھۆكۈمرانلىقىنى داۋام قىلدۇرۇۋاتقان يىلتىزى چوڭقۇر ئىدىئولوگىيە ئاشۇ ئەمەسمۇ!؟

    باھانە قىلىنغان تاشقىي سەۋەپلەر ھەققىدىمۇ بىر ئاز تەھلىل يۈرگۈزۈشىمىز مۈمكىن:

    نۇرغۇن ئاڭلىق كىشىلىرىمىز ئەللىكىنچى يىللارنىڭ دەسلىپىدە ئالدانغان دېگەن باھانىنى قوبۇل قىلغىنىمىزدا، بۇ ئالدانغۇچىلارنىڭ ئۇنىڭدىن كېيىنمۇ داۋاملىق ئالدىنىۋەرگەنلىكىنى قانداق چۈشۈنۈمىز ۋە قانداق چۈشەندۈرۈمىز؟ مەسىلەن: 1955-يىلىغا كەلگىچە خېلى كۆپ كىشىلەردە خىتايلار بىزنى ئازات قىلىۋېتىپ چىقىپ كېتىدۇ دېگەن ئەخمىقانە ئومۇنۇش بولغانلىقى راست؛ خىتايلارنىڭ بۇ چاغلاردىكى شۇئارلىرىمۇ خۇددى شۇنداق ئىدى. ئەمما 1955-يىلى نە مۇستەقىللىق، نە فىدراتسىيە ئەمەس، ئاپتونوم رايوننىڭ قۇرۇلۇشى بىلەن نۇرغۇن سەرخىللىرىمىز قارشى مەيدانغا ئۆتتى. ئەسلىدە خىتاي چۈمپەردىسىنى يېتەرلىك دەرىجىدە ئاچتى دېيىشكە بولاتتى. ئەنە شۇ چاغلارغا كەلگەندە زىيا سەمەدى، ئىبراھىم تۇردى قاتارلىق كىشىلەر ئاشكارە سورۇنلاردا نارازىلىقىنى ئىپادىلەپ يۈرگەن. شۇڭا ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرى ۋە تەشۋىقات كىتاپچىلىرىدا ئىسمى ئاتىلىپ تەنقىت قىلىنغان ئىدى. كېيىن ئۇلار رەسمىي قولغا ئېلىندى ۋە ئۇلارغا قېتىپ مەملىكەتنىڭ ھەممە يېرىدىن مىڭلىغان سەرخىل كىشىلىرىمىز تۇتقۇن قىلىنىپ زىندانغا تاشلاندى ۋە كۆپىنچىسى تىرىك قايتىپ چىقالماي يوق بولدى! بۇ ئەمەلىيەت بولسا يەنە باشقا بىر بۆلۈك كىشىلەرنىڭ كۆزىنى ئېچىشقا يەتتى. بەزىلىرى ھىچنەرسە يازماس بولۇۋالدى، بەزىلەر مۇھەببەت، ئائىلە تېمىلىرى، تەبىئەت لېرىكىلىرى يېزىش ئارقىلىق، غالچىلىقتىن ئۆزىنى قاچۇرغان بولدى. سۆھبەت بايان قىلغۇچى بۇ قاراشلىرىمىزنى مۇنداق تەستىقلايدۇ: « مەسىلەن، ‹چېنىقىش› ھېكايىسىگە قارايدىغان بولساق، يازغۇچى گەرچە خەلق كوممۇناسىنى مەدھىيىلەۋاتقاندەك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن مەتنىيازنىڭ ئۆزگىرىشىنى ئىشق-مۇھەببەتنىڭ قۇدرىتىگە باغلاپ تەسۋىرلىگەن. يەنى يازغۇچى ئۇستىلىق بىلەن ئەسەرنى سىياسىيدىن يىراقلاشتۇرۇشقا تىرىشقان. ئەگەردە يازغۇچى ئەسەرگە مۇھەببەت دېتالىنى قوشمىغان تەقدىردە مەتنىيازنىڭ ئۆزگىرىشىنى پارتىيىنىڭ تەربىيىسىدىن بولغان دېگەن بايان بىلەن چۈشەندۈرۈشكە مەجبۇر بولاتتى. شۇڭا زۇنۇن قادىر بۇ دېتالنى پىلانلىق ئورۇنلاشتۇرغان دېيىشكە بولىدۇ». خوش، «سىياسىي تېمىلارغا مەجبۇر قىلىنغان» دېيىلگەن باھانىنى قوبۇل قىلىشقا بولغان تەقدىردىمۇ، خۇددى زۇنۇن قادىردەك ئۆزىنى قاچۇرۇش يوللىرى بار ئىكەنغۇ؟ شۇنى كۆرۈش كېرەككى، «سىنىپىي كۆرەش» دېگەندەك ئومۇمىي تېمىلاردىن خالىي بولغىلى بولمايدۇ، دېيىلسىمۇ، شۇ ۋاقىتنىڭ ئۆزىدىكى ئاكتىۋال شۇئار-چاقىرىقلارغا دەرھال ئاۋاز قوشۇش، خۇددى كانايغا ئوخشاش بۇ ۋاقىت خاراكتېرلىق شۇئارلارنى ياڭرىتىپ بېرىش، شۇنداقلا خاتا قىلىۋاتقانلىقىنى ئۆمۈر بويىمۇ تونىماسلىق، مىللىي كىملىكىنى ھىچقاچان ئەكس ئەتتۈرمەستىن ھامان سىياسىي چاقىرىقلارغىلا ماسلىشىش يەنە باشقا بىر مەسىلە.

    شۇندىن كېيىنكى ئاخىرى ئۈزۈلمىگەن سىياسىي ھەركەتلەردە يەنە نۇرغۇن سەرخىل كىشىلىرىمىزدىن ئايرىلدۇق. بۇنداق پاجىئەلەردىنمۇ كۆزىنى ئاچمىغان، ئاخىرقى ھاياتىغىچە غالچىلىق، قۇلچىلىق قلغانلارمۇ ساتقۇن ئەمەسمۇ؟

    ئەمدى مەلۇم سىياسىي مەسلەكنى قوبۇل قىلىش ياكى توغرا دەپ قاراش، مەلۇم پەلسەپە سىستېمىسىنى مېنىڭسىمەك باشقا بىر گەپ؛ تاجاۋۇزچىلارنى قۇتقازغۇچى، مۇنقەرزلىكنى ئازاتلىق، دۈشمەننى دوست، تامامەن يات بولغان بىر قەۋمنى ئۆزى بىلەن قېرىنداش، تاجاۋۇزچىلار ۋەتىنىنى ئۆزىنىڭمۇ ۋەتىنى دېيىش يەنە باشقا بىر مەسىلە. مەسىلەن: قىرىقىنچى يىللاردىن باشلاپ بىر قىسىم زىيالىلىرىمىز كوممۇنىزم مەسلىكىنى مېنىڭسىدى. (ھەتتا بەزى زىيالىلىرىمىز 1918-1922 يىللىرىغىچە خەلقارا كوممۇنىزم ھەركىتىگىمۇ ئىشتراك قىلىپ، كوممۇنىزم لاگىرىنىڭ ياردىمى ئارقىلىق مۇستەقىللىققا ئېرىشىش شېرىن چۈشىنىمۇ چۈشىگەن ئىدى) تاكى 1980-يىللارغىچىمۇ كوممۇنىزم مەسلىكىنىڭ ئىنسانىيەت ئۈچۈن ئاپەت ئىكەنلىكىنى، خۇددى فاشىزمغا ئوخشاشلا خەتەرلىك مەپكۈرە ئىكەنلىنى تونۇمىدى. ئەمما بەزىلىرى كوممۇنىزمنى بەخت كەلتۈرۈدۇ دەپ ئىشىنىپ تۇرۇپمۇ يەنىلا مىللەتچى بولدى. مەسىلەن: زىيا سەمەدى بۇنداقلارنىڭ ۋەكىلى. ئۇ 50-يىللارنىڭ بېشىدىلا خىتايغا قارشى 51لەرگە قاتناشقان، ئەمما بۇ ئۇنىڭ كوممۇنىزمغىمۇ قارشى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرمەيدۇ. ئۇ ئىزچىل كوممۇنىست ئىدى، ئەمما، خىتايغا قارشى ئىدى. بۇ نۇقتىنى ئۇنىڭ 1970-يىللاردا يازغان «غېنى باتۇر» رومانىدىنمۇ كۆرۈۋالغىلى بولۇدۇ. بۇ نۇقتىنى يەنە ئىسا يۈسۈپنىڭ «ئەسىر شەرقىي تۈركىستان ئۈچۈن» ناملىق كىتابىنىڭ زىيا سەمەدىي بىلەن تۈركىيەدە كۆرۈشۈپ، ئاشۇ يىللاردىكى ئىدىئولوگىيەسى ھەققىدە سورىغانلىرىدىنمۇ كۆرۈۋالغىلى بولۇدۇ. يەنە زۇنۇن قادىرنىڭ سىياسىيدىن قاچقاندەك قىلىپمۇ، سىنىپىي كۆرەش فورمىسىدىن ھالقىپ كېتەلمەسلىكىمۇ مەپكۈرىنى مېنىڭسىگەنلىكنىڭ مەھسۇلى. ئەمما ساتقۇنلىق مەپكۈرە ئەمەس، بەلكى قىلمىش. ساتقۇنلىقنىڭ مەپكۈرىسى يوق، ئۇنىڭ كۆزلەيدىغىنى پەقەتلا مەنپەئەت!

    بىز بۇ يەردە مەپكۈرە تۈپەيلى بىرىنى ساتقۇن دىيەلمەيمىز ھەم ئۇنداق دېمەكچى ئەمەس، نۇرغۇن دۆلەتلەردە كوممۇنىستلار بار، مەسىلەن، تۈركىيەدىمۇ نۇرغۇن كوممۇنىستلار بار، ئوخشىمىغان پەلەسەپىگە ئىشىنىدىغانلار بار، بۇلارنىڭ قايسى بىرىنى ساتقۇن دېگىلى بولۇدۇ؟ دېمەك كۆزدە تۇتۇۋاتقىنىمىز ئەمەلىي قىلمىشلار بولۇپ، مىللەتنىڭ ئەبەدىي دۈشمىنى ئۈچۈن قىلىنغان خىزمەت. ئۆز مىللىتى خەلقىنىڭ يوشۇرۇن ئېڭىنى قۇللۇق روھى بىلەن تولدۇرۇشقا يارايدىغان پەسكەش مەنەۋىيەت مەھسۇللىرى! دەل شۇلارنىڭ ئاشۇ ساتقۇنانە خىزمەتلىرى خاسىيىتىدە خىتايلار مۇۋەپپىقىيەتلىك ھالدا مېڭىمىزنى يۇيۇپ، يوشۇرۇن ئېڭىمىزغا قۇللۇقنى، قورقۇنۇچنى قاچىلىيالىدى. شۇنىڭ بىلەن بىز چەتئەللەردە تۇرۇپمۇ شۇنچە ئۇزاقتىكى خىتايدىن قورقۇپ، ھىچ ئىشقا جۈرئەت قىلالمايدىغان، تەشكىلاتلىنالمايدىغان، ئۆزىمىزنى پەس كۆرۈدۇغان بولۇپ قالدۇق. تېخىمۇ يامىنى «ئۇ» ياكى «ئۇلار» مېڭىزگە قاچىلىنىۋېلىپ، «مەن» بولۇپ پىكىر قىلىدىغان بولدى. خېلى ئۇقۇمۇشلۇق ئادەملىرىمىزمۇ «ئۆزى» سۈپىتىدە پىكىر قىلماي، باشقىلارنىڭ ئىرادىسىنى، باشقىلارنىڭ ئارزۇسىنى ئەكس ئەتتۈرۈدۇغان بولۇپ قالدى. يەنىمۇ يامان بولغىنى ئۇلار ئۆزلىرىنى ئۇقۇمۇشلۇق ھىساپلىغاچقا، «بۇ دەۋاتقانلار ‹ئۆز› پىكرىڭ ‹ئۆز› ئىدىيەڭ ئەمەس، ساڭا ‹ئۆزەڭ›دەك تۇيۇلۇۋاتسىمۇ، ئەمەلىيەتتە بۇ باشقىلار قاچىلاپ قويغان ئىدىيە، قاراشلاردۇر» دەيدىغان بولسىڭىز، ھەرگىز ئېتىراپ قىلمايدۇ، «مەن دېگەن زىيالىي تۇرسام، ئۆزەمگە خاس قارىشىم بولمايتىمۇ؟» دەپ تېرىكىدۇ. مېڭە يۇيۇشقا ئۇچراش دەرىجىمىز ۋە قايتا شەكىللەندۈرۈلۈش دەرىجىمىز مانا بۇ ھالغا يەتكەن. بۇلارنىڭ ھەممىسىگە خىتاي جاۋاپكارمۇ؟ ياكى ئۆز ئىچىمىزدىن خىتايغا ياردەملەشكەنلەرنىڭمۇ مەسئۇلىيىتى بارمۇ؟

    «ئالاھىدە ۋەزىيەت ۋە تارىخىي شارائىت بىلەن باغلاپ چۈشەندۈرۈش كېرەك»، « شۇڭا ئۇلارغا ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىگە ھەر ئىككى تەرەپتىن مۇۋاپىق باھا بېرىلىشى كېرەك» دېگەننىڭ كونكرېت مەزمۇنلىرى نېمە؟ بۇ قانداق تومتاق، داڭقان پۇتى گەپ؟ ساتقۇن دېيىشتىن باشقا، «قۇلچىلىق ئەدەبىياتى» دېگەندىن باشقا يەنە قانداق باھا بېرىلىدۇ؟ بولۇپمۇ مىسال ئۈچۈن تىلغا ئېلىنغان ساتقۇنلاردىن ت. ئېلىيىۋ، قەييۇم تۇردى، ئەلقەم ئەختەم قاتارلىقلار ۋە شۇلارنىڭ تىپىدىكىلەرگە يەنە قانداق باھا بەرسەك بولۇدۇ؟ نېمە ئۈچۈن؟ «دەۋر چەكلىمىسى، مەجبۇرلىنىش» دېگەندەك سەۋەپلەرنىڭ ئاللىقاچان مېزىنى چۇۋۇلۇپ بولدى، ئەمدى يەنە باشقا سەۋەپلەر بارمۇ؟ بولسا مەرھەممەت!

    ئاشكارە ساتقۇنلىققا قارىتامۇ كەسكىن باھا بېرەلمەسلىكىمىزنىڭ ئۆزىمۇ بىزگە بىر ئەينەك بولالمامدۇ؟ بۇ بىزنىڭ ھەق-ناھەققە باھا بېرىش مىزانلىرىمىزنىڭ، توغرا خاتا، شەرەپ-نومۇس ھەققىدىكى مىزانلىرىمىزنىڭ، ئىستېتىك ئۆلچەملىرىمىزنىڭ بۇزۇۋېتىلگەنلىكى ئەمەسمۇ؟ بۇ مەنىۋىي بۇزغۇنچۇلۇقلارنىڭ جاۋاپكارى دەل ئاشۇ ساتقۇنلار بولماي كىم؟ بىز قانداق ئۆلچەمدىكىلەرنى ساتقۇن دەيمىز؟ شۇ قەدەر شەرمەندە نەرسىلەرنى يازغانلارنىمۇ يەنىلا ساتقۇن دېگىلى بولمىسا، ساتقۇنلار ھەققىدىكى ئۆلچەملىرىمىز زادى قانداق؟

    ئەمدى، «ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخىدا ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىگە باھا بەرگەندە ئالدى بىلەن ئۇلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنى راۋاجلاندۇرۇش، بېيىتىش ھەمدە ئىپادىلەش ئىقتىدارىنى كۈچەيتىش جەھەتلەردىكى تۆھپىلىرىگە ئىجابىي باھا بېرىش كېرەك» دېگەنگە كەلسەك، بۇنى تېخىمۇ كونكرېتراق، تەپسىلىيراق شەرھىيلەشكە تېگىشلىك. بىر نېمە يازغانلا ئادەم ئەدەبىي تىلىنى راۋاجلاندۇرۇشقا، ئىپادىلەش كۈچىنى ئاشۇرۇشقا تۆھپە قوشۇشىمۇ ناتايىن. دەل ئەكسىچە تىلنى بۇزۇش رولى ئوينايدىغانلىرىمۇ بولۇدۇ. دۇنيا تارىخىدا ئۆتكەن سانسىزلىغان ئەدىپلەردىن تىل ئۇستىسى دەپ قارىلىدىغانلىرى، تىرىك سۆزلۈك دەپ قارىلىدىغانلىرى، ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىنى ئۆزگەرتكەن ياكى كۆپەيتكەنلىرى بارماق بىلەن سانىغۇدەك ئاز بولۇدۇ. شۇڭا يازغۇچى دېيلىگەنلىرى كۆپ بولسىمۇ سەنئەتكار دېيىلىدىغانلىرى بەك ئاز بولۇدۇ. ئەنئەنىۋىي، تۈز بايانلاردا ئەسەر يېزىپلا ئۆتكەن بىر ئەدىپنىڭ بۇنداق بىر خىزمىتى بولۇشىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ. پەقەت بىر مىللىي ئەدەبىياتتا ئىلگىرى كۆرۈلمىگەن ئىپادىلەش ئۇسۇلى، تىل ئىشلىتىش ئۇسۇلى ئىشلەتكەنلەر، يېڭىچە ئۇسلۇپ قوللانغانلارلا مىللەتكە مۇشۇنداق خىزمەت بېرەلىگەنلەر بولۇدۇ. كوممۇنىست ئىستىلاسىدىن كېيىنكى يېرىم ئەسىرلىك ئەدەبىياتنىڭ ئاساسىي روھىي ئالاھىدىلىكى تەسلىمچىلىك، قۇلچۇلۇق بولدى. بۇ كوممۇنىستلارنىڭ مېڭە يۇيۇش ئوپېراتسىيىسى ئۈچۈن مىسلىسىز مۇۋەپپىقىيەتلەر كەلتۈرگەن بىر ئەدەبىيات بولدى. بەدىئىي سەۋىيەسى جەھەتتىن كىلاسسىك ئەدەبىيات سەۋىيەسىدىن ئېشىپ چۈشكەن بىرەر تەرەققىيات سەمەرىسى كۆرۈلگىنى يوق. ئۇنداق ئىكەن، ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىغا قوشقان تۆھپىلىرىنىمۇ ئالەمشۇمۇل دەپ كېتەلمەيمىز. بولسىمۇ باردۇر، بەلكىم، دېڭىزدىكى بىر تامچىدەك، ئەمما ئۇيغۇر مەنىۋىيىتىگە كەلتۈرگەن زەرەرلىرىگە سېلىشتۇرغاندا تىلغا ئالغۇچىلىكى يوق.

    نېمە ئۈچۈن بۇ تارىختىكى تارىخىي شەخسلەردىن قىلمىشلىرى ئۈچۈن باھا بېرىش ئارقىلىق ھىساپ ئېلىنىشى كېرەك؟ خۇددى يوقۇرىدا زىكرى قىلىنغاندەك، ھىساپ ئېلىش بولغاندىلا ئاندىن چەكلىمە كۈچى شەكىللىنىدۇ. ساتقۇنلىقنىڭ ئادەتتىكى ئىشقا، نورمال ئىشقا ئايلىنىپ قېلىشىغا «ئومۇمىيخور» ئېلىشىغا چەك قويغىلى بولۇدۇ. بۇنىڭغا قانداقتۇر «كەڭ قورساقلىق»، «ئادىمىگەرچىلىك» دېگەندەكلەر ئۆلچەم بولالمايدۇ، «شەپقەتلىكراق» بولۇشنى خالىسىڭىز، ئۆزىڭىزگە زۇلۇم قىلغان بولۇسىز. پەقەت مىللىي مەنپەئەتنىلا ئۆلچەم قىلىشقا مەجبۇرمىز. ئۇنداق قىلمىساق ساتقۇنلىق قىلمىشلىرىنى ئۈنۈملۈك چەكلىگىلى بولمايدۇ. چۈنكى بۇنداق ئۇچىغا چىققان پەسكەش ئەدەبىيات تاكى 80-يىللارغىچە ئومۇمىي تۈس ئالغان بولسا، بۈگۈنگىچە قىسمەنلىكتە داۋام قىلىۋاتىدۇ. شۇنداقلا داۋام قىلدۇرۇۋاتقانلارنىڭمۇ كۆپچۈلۈكى ئاشۇ پىشقەدەملەرنىڭ ھايات قالغانلىرى، 50-يىللارنىڭ تەۋەرۈكلىرى ئىكەنلىكىنى كۆرمەكتىمىز.

    ھەيران قالارلىق بىر نۇقتا شۇكى، بۇ تېمىنىڭ مەملىكەتتە ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋە ھۆكۈمەت دەستەكلىك كىشىلەر تەرىپىدىن «ئەپۇچان پوزىتسىيە تۇتۇش» تەشەببۇس قىلىنىپ، ئارقىدىن تېمىنى ئاستا-ئاستا باشقا تەرەپكە يۆنلەندۈرۈپ، ماجراغا ئايلاندۇرۇپ تۈگەتكەن بىر ۋاقىتتا، ئەركىن دۇنيادىمۇ ئوخشاش بىر خىل ئاقلاش ئۇرۇنۇشىنىڭ باش كۆتۈرۈشىدە قانداق مۇناسىۋەت باردۇ؟ بۇ ئاددىيلا تەرەپدارلىقمىدۇ؟ ياكى بەك «ئاقكۆڭۈللۈك»ئىدىن كېلىپ چىققان كەڭ قوساقلىقتىنمىدۇ؟ ماداراچىلىق «خەلق ئىچىدىكى زىددىيەت» تىپىدىكى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتىكى بىر خىل ئۇسۇل بولۇپ، بۇنداق كەسكىن تۈردە مىللىي مەنپەئەتكە تاقىلىدىغان، تارىخي جىنايەت تىپىدىكى ساتقۇنلىقنى باھالاشتا مادارىچىلىقنىڭ ھىچ ئىشى يوق، لازىمى يوق، مۇناسىۋىتىمۇ يوق!

    مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، ساتقۇنلىق ھەرقانداق بىر سەۋەپ بىلەن ئاقلىغىلى بولۇدۇغان قىلمىش ئەمەس!