Doppa we Uyghurlar

[DUD Sozchisi]

Dalaylama Uyghurlargha Bashtin-Axir Dahi(Lider)bolup keliwatidu. Bunigha 24 yildin biriqi Pakitlar Pakitlar Guwa. Sewebini ozingiz oylang.  Men Doppa heqqide oylighanlirimni sizge dep baqay.

Doppa Heqqide

Yehudiler kiriyelik Uyhgurlargha oxshash kichik Doppa taqaydu.  biz Uyghurlar Doppining eng kichikinimu eng buyukinimu kiyip baqtuq. Doppa bashni soghuqtin saqlap, issiq otkezmeydughan, boran-shamalliq kunlerde chachlirimizni tutup turidighan Bash kiyimlirimizning peqet bir xelidur. Emma  „Sulaymanning Qalpiqi“dinmu sirliq karametliri we Xasiyetliri bar ikenlikini bilgen yoq. Doppa kiyim -kichekning bir turi Zaman, Makan'gha ozguridighan nerse. Bizde ne Doppa ozgerdi? Ne Bash? Chetelge chiqip ish-herikiti bilen, sozi bilen Uyghurlargha gep otkuzelmigenler  Yarashsidu-Yarashmisimu Doppining yoghunidin bir keyiwilip Sehnige chiqidu.

Uyghurlarning Karwanche Otiki, Piymisini Yaz kunliri Moda qelip Keyip yuruydighan Xitaylarni 1970-yillardin kiyin tunji qetim Shan xey, Pekinlerde korup kulishettuq. Uyghurlarning Kiyimliri Dunyaning her-yeride Moda Ikenlikinimu korDUQ.

Uyghurlar bugun oz-yurtidin qoghlunup kochuwatidu. 5-Iyul Qirghinchiliqi bolup birér yil otmey DUQ  „Rehberliri“ Uyghurlargha ozlirige oxshash Doppa kiyishni Tewsiye qilghan idi. Bizge „ish“ chiqip turidu.  

Bir yash Uyghur qizimiz 5-yul qirghinchiliqida , yerdiki yirtquch haywan xitaylarning tutuwilip olturishidin qutulush uchun Derexke yamiship chiqiwalghanliqini korduq. Towende qollirida kaltek, pichaqlar bilen uni derextin chushurup olturushke uriniwatqan xitaylarni korgen Bolsingiz ozingizni tutup turalamsiz? Chetellerge chiqiwalghan Uyghurlarning Quchiqidiki Bowaqliri Yaghliq Artip yerge Sorulup turidighan Perije Kiyidighan bolup ketti. Istambuldin, Norwigiyegiche, Altaydin Xotengiche Mollamlarning qilidighan Ishi butun Qiz-Ayallirimizning Yuzini Yapturush, Kun Korsetmeslik, Qarangghuluqqa dewet qilish bolup qaldi. Xitay mustemlike tuzumi astida qandaq bolup „Sheriyet“yoli echilip qaldi? Axirqi Jumhuriyetning  Qiz-chokanliri Jahalet, Xurapiliqqa mehkum qilindi?

1993-yili Iatambul Dernekke Urumchidin xizmitini Almashturup kelgen Ablikim Baqi: „uyghurlarning meqset-nishanimiz sheriyet tuzumi berpa qilish“ dep ilan qilghan idi. Aridin bir nechche ay otmey Alkte „Uyghur Lider“ birliship Amerikidin Bir Xitayni Dernekke teklip qilip satqun kilishim tuzgen we Qalighach shekillik imza qoyup bergen idi. Mana sizge „Sheriyet“- Chumbel- Perenje Koynek, „Qara Libas“…..

Derextiki Qizimizning Yuzide chumbel yoq idi. Uzun Peren yaki Qara Libas keygen bolsa idi
Derexke chiqiwilip Jan saqlash uyaqta tursun, Alliqachan Putlushup yeqililghan we Kaltak bilen olgen bolatti.  Mana sizge „Sheriyet“tuzumi.
 
 DUQ ning dini ishlar komititi Derextiki Qizgha sheriyet tuzumi boyiche „Romal Atmighan,
Perenje Keymigen,  Doppa kiymigen "Kapir"dep petiwa chiqiridighanliqida Gep Yoq.Mana bu Kapir xitayning Qolidiki Kaltek bilen Seriyet Hokumini Ijra qilghanliq,  „Dushmenning Qoli bilen “ Hayasizlar“ni Jazalash.

bir Doppini, bir yelpuguchni Qilni-qiriq yarghandek yerip tehlil qilip, uning xasiyetlirini sanap kun otkuzimiz. Bashqilarni tixi tunugun "ormanliqta yashighan millet"ke chiqarghan iduq. Derexning ustidiki u qiz peske chushse yashiyalamdu?
 
Qayghu-elem, kulpet. Zulum balayi apetler Ashu Perenje bilen Doppa Astidiki shorluq pishaynimizgha Qoruqlar saldi.
Satqunlar Doppimizgha Jigde saldi, Doppa kiyip Turup wetenni satti.
U Sehnidikilerning Doppisi bilen Beshigha qarang, Yarashqan bolsa kashki?! Bashqa Mesette Keygen Doppa Yarashmaydu.
_______

70 Yildin biri xitaylar bilen satqun kilishim tuzidighan her-qandaq sorunda Isa Yusup, Erkin Isa qatarliqlar Doppa kiyishni unutmidi. Estoniyede "Musteqilliqni tilgha almasliq sherti astidiki Uyghur- xensu kilishimi"ge qol qoyghanda Erkin Isaning yerge chushup ketken Doppisini Dolqun Isa ilip keyguzup qoydi. Kilishimge Dolqunmu Doppa kiyip turup qol qoyghan.

65 Yildin biri Doppa kiyip baqmighan Ablikim qalighach baqi Doppa keyip sehnige chiqqan we "nahayiti yarashqanliqi" sozlendi. Tesirlik xewer idi. U istambul dernekte u xitay bilen "Uyghur wekilimen" dep turup satqun kilishim tuzgen we "qalghach shekillik" imza qoyup bergende Doppisini Xitaygha keydurup qoyghan idi.  Etraptikiler : Ikkinglar quyup qoyghandek oxshaydikensiler dep  kilishimni chawak chilip Tebrikligen idi.

Doppigha moshundaq ihtiyajlar tughulup turidu. Yawropa Parlamintida „Guwaliq biridighan“ yerde, pelestinler bilen yehudilar Urushqan yerde, Roslar bilen Chichenler Urushqan Yerde …. Doppa  kiyishning alahide roli bar. Bek kop xelqara sorunlarda yehudiler ozidin yoghan Doppa kiyiwalghan Uyghurlargha qarap achchighi kelgen. Ular heqliq.

Pelestinlik balilar, musulman Ereoler yoghan Doppa kiyiwalghan Uyghurlarni yehudi dep sanap tashning yoghunini elip atqan. Taliban we chichenler bilen bir septe “ghazat” urushigha qatnashqan Uyghurlar “qumandan” erkin Isa,  M.Hezretlertlerning buyruqi bilen Doppa kiymey selle taqighan.  

Doppa Uyghurlargha yarashmaydighan jahan boldi. Doppa Mohimmu Kallimu?
„Su Ketse Tash qalidu, Doppa Ketse Bash Qalidu“.
"Mining Doppamni sen keyseng, manga oxshaymikin demsen ?" (Qeshqer xelq Naxshisidin).

DUD Teshkilati reisi
Sidiqhaji. Metmusa (Diplom arxitiktur)
[e-mail]

________

* Awtorning www.Uyghurpen.com diki maqaliliri izahat we sewep korsutulmestin kisip-ilip tashlandi. Qeghezge yizilghan xetler palte bilen chipip tashliniwatidu....Teshkilatimiz teripidin ilan qilin'ghan maqalilar xata dep qaralsa tenqit, reddiye birish hoquqingizni qollunup ochuq-ashkare munazirege chiqing. Uyghur xelqimiz kimning toghra- heq ikenlikige baha bersun! bolmisa artuq aware bolmay orun bikar qiling.