Dr.Kahar ependining Atalmish "Yeziq Planigha" Tenqit

[Qarakhan]

Dr.Kahar ependining Atalmish "Yeziq Planigha" Tenqit

Tildil

2005.yil 9.May

Men maqalemni towendiki tot nuqtini choreligen halda bayan qilmaqchi. Aldi bilen bularni yighinchaqlishimdiki seweb, oqurmenlerge bashtinla eniq bir chushenche berishni meqsed qildim.

1). Dr. Kahar Barat ependining atalmish plani, aldi bilen Uyghur kona yeziqini ishlahat qilghandila andin emelge eshishi munkin. Lekin bu xildiki islahatlarning bolishi munkin emes, Dr. Kahar ependi otturigha qoyghan tilimizgha yurguzmekchi bolghan islahat hazirlanmay turup, Uyghur Latin yeziqini ishlahat qilghini bolmaydu (yeni bir herp bilen ikki tawushni ipadiligini bolmaydu). Uyghur kona yeziqida herpler qandaq bolsa Uyghur latin yeziqidimu herpler birmu bir maslishishi kerek, mushundaq bolghandila andin ikki yeziq otturisida ozara aylandurush muapiqiyetlik bolidu we eng muhimi biz kon'gen Hazirqi Zaman Uyghur Tilining Imla qaidisigha kapaletlik qilghini bolidu, bolmisa kona yeziqta bir xil imla, latin yeziqta yene bashqa bir xil imla bolup qalidu, kishilerning Uyghurche oginish bolupmu chet ellerdiki qerindashlarning ozara alaqilishishi we osup yetiliwatqan perzentlerning Uyghur tilini mukemmel igilishige tesir qilidu. Bundaq ziyanni we qalaymiqanchiliqlarni hazir tesewwur qilish munkin emes.

2). Dr. Kahar Barat ependining atalmish plani "yengi plan" emes, burunla bar bolghan plan we bu yeziqning nami burunmu "Uyghur Internet Yeziqi" (UIY) idi. Bu yeziq 5 yil burun Uyghur yeziqini birlikke kelturush jeryanida keskin munazire qilin'ghan, axirida UIY ning ejellik kamchiliqidin (mesilen, bir herp birlen ikki tawushni ipadilesh, bolupmu "h" ni "horaz" we "hormet" dep ikki xil oqush) sewebidin nezerdin chusup qalghan. Keyin UKY birlikke kelgendin keyin UIY istimaldin qalghan. Dr. Kahar ependi alliburun otmush bolup qalghan yeziqni yene qayta koturup chiqishi we qayta bazargha selishi bolsa Uyghur latin yeziqini kona yeziqqa yandash qilip ishlitish ishliridiki bir xil chekinishdur. Qiziqarliqi, Dr. Kahar ependi tilshunashliq salahet bilen Uyghur latin yeziqining ilgiri-axiri bilen xewersiz halda (tekshurup tetqiq qilmay) turup maqale elan qilishi Uyghur tili tetqiqatchisigha mas ish-herket emes. Hech bolmighanda yuqarqi tarix bolup qalghan UIY toghurluq we UKY ni birlikke kelturush jeryanidiki ishlar bilen aldi bilen tonushup chiqishi kerek idi.

3). Dr. Kahar ependi tilshunasliq salahiti bilen maqalisining axirida, Uyghurlargha ikki xil Latin elipbesini tashlap berishi (biri neshiriyat we metbuatqa ishlitidigha yene biri ammiwiy sorunlargha ishlitidighan), uchigha chiqqan prinsipsiz tilshunasning tewsiye qilidighan ishidur. Heqiqiy tilshunaslar qilidighan ish bolsa eslide; yeziqni birlikke kelturush, zidiyetlerni azaytish, yeziqta ortaqlishishqa hesse qoshush, ortaq BIR yeziqni berpa qilshqa tirishdur we yeziqtiki qalaymiqanchiliqqa xatime berishdur. Hergizmu ikkilik yaritish emes (Bundaq digenlik yeziqimizdiki kamchiliq we kamtuqlar toghurluq pikir berishke bolmaydu digenlik emes. Tamamen bolidu, lekin pikirlerning soruni elwette imliy orunlar bolishi kerek, lekin ammiwiy sorunda bundaq pikir bir qalaymiqanchiliqni teximu qalaymiqanlashturiwitidu.)

4). Dr. Kahar ependining maqalising axirida ozining tilini ozi chishliwalghan, ozining putigha ozi palta chapqan. ULY (yaki UKY) gha bergen bahasini korung, elwette bu baha emiliyet we kopchilik bu toghurluq kop sozlidi. Ishinimen kopchilik bu yekundin kop xursen bolidu.
Quote:

"UKY kona yeziqning Latince hetmu-het sadiq varisi, yeni biz ucun teyyarla bir Latince transkripsiye elipbesi. Uni qobul qilix kona yeziqqa Latince qaytix. Bu yeziqni peqet transkripsiyede, nexiryat ve basma zavutlar kona yeziq ucun ixletse bolidu,"

Demek Dr. Kahar ependi tilshunasliq salahiti bilen iqra boldi, UKY bolsa mukemmel yeziq, eger biz Uyghur tilini xuddiy neshriyat we mebuat orunliridek eng yuquri sewiye bilen eniq ipadileymiz we Uyghur tilining izzitini qilimiz deydikenmiz. Biz ikkilenmey ULY ni qollishimiz kerek. Sawat chiqirishning meqsidimu ,emiliyette, yazmilarni xuddiy neshiriyat orunliride ishlewatqan muherrirlerdek eniq ipadilesh emesmu.

Dr. Kahar ependi tewsiye qilghandek ULY bolsa Uyghur til yeziqning eng aliy orunliri hesablinidighan neshiriyat we metuatlargha ishlitishke muyesser yeziq. Dr. Kahar ependi maqalisida bashqa bir planni otturigha chiqirishqa tirishqan bolsimu yenila ULY ning bir mukemmel yeziq ikenligini kishilerge jakalidi, biz bu yekundin xursen bolishimiz kerek. Emiliyette, bu yekun bilenla bu tema toghurluq dawamliq munazire qilishning ehmiyiti qalmidi digen soz. Dr. Kahar ependi UKY ning eng mukemmel yeziq ikenligini yekunligendin keyin, yene bashqa bir xil elipbeni (xuddiy UIY) otmushtin tirilduriwelishni oylashning hajiti yoq digen soz, chunki UIY bolsa tilimizni mukemmel ipadilep berelmeydu, bundaq mukemmel emes yeziqni oginishning we qollinishning hajiti yoq, elwette. Chunki hechkimmu mukemmel emes nersini ishlitishni xalimaydu.

Dr. Kahar ependi maqalisida ozi bilen ozi munazirige chushup, maqalisining axirida kelgende ozining yekuni bilen ozini yengdi. Bu xuddiy DonKixotning ozining sayisi bilen eliship, sayisigha yengilip qalghandek bir ish.

I. Dr. Kahar ependining altalmish plani Hazirqi Zaman Uyghur tilining real ehwaligha uyghun emes.

Dr. Kahar ependining bu qitimqi qilghan herkitini bir imliy adem qilidighan herket emes. Bu qilmishtin Dr. Kahar Barat ependining nezer dairisining tarliqigha kozimiz yetidu. Chunki yeziq mesilisi yalghuzla tilshunasliqla mesile emes. U her sahe her dairige munaiswetlik ish. Uningdiki birer nerse ozgerse, putun bir milletning menpetige, ijdimaiy ishlirigha we maaripigha taqishidighan mesile. Eger bezi "tilshunaslar" yeziq mesilisini addiyla yalghuz tilshunasliq mesilisi depla oylighandek bolghan bolsa, dunyadiki her qaysi milletler hazir nahayiti mukemmel yeziqlirni ishlitip yurgen bolatti. Hetta Englishlarmu nemini sozlise, shuni yazidighan mukemmel "spelling" qaydiliri bolghan bolatti, we bizmu bunchiliq qiyninip yeziqni kompyutergha salalmay yurmey alli qachan qolayliq bolghan bir yeziqini ishlitip yurgen bolattuq, we xenzularmu bir amal qilip Pinyinini ishlahat qilip uni yeziq derijisige koturup (xuddiy Vetnamliqlardek, Vetnamliqlar burun xenzuche xet ishlitetti keyin yeziqini latinchigha ozgertken) xenzu tilini birqeder mukemel ipadiyeleydighan shekilge ekilip xenzu xetini tashlighan bollatti.

Espus, yeziq yalghuzla "tilshunahslar" oylighandek we ularning iradisigha beqinidighan we ular turup-turup yeziqqa injinirliq qilidighan, tilshunaslarla kontrol qilidighan "zil, pil" nerse emes. Epsus Uyghur kona yeziqi azghine 50 yil ichide nechche qetim ozgertishlerge uchridi, seweb bizde kopchiliknining menpetini olaydighan, kop tereplime bilimlik, nezer dairisi keng bolghan tilshunashlar nahayiti az bolghanlqida we kopligen tilshunaslar bolghan teghdirdimu bu xildikilerning nezer dairisi peqetla tilshunashliqtala yaraydighan kishilerning sewebidin shundaq bolghan, elwette her tereplime kamaletke yetken tilshunaslirimizmu bar lekin bularning awazi her daim kanaywazlarning jaraqliq eytqan awazliri we ularning gumashchilirining awazliri teripidin komulup kaldi.

Maqalidiki Dr. Kahar ependining kona yeziqqa qilghan shikayitidin koruwelishqa bolidiki, hette uzundin beri ishlitiwatqan Uyghur kona yeziqinimu eng axirqi birlik digili bolmaydighan oxshaydu. Demek qarighanda, helighu Latin yeziqi iken, kona yeziqimu eng axirki birlik emes digen xulasige kelmey amal yoq.

Hemmimiz korup turuptuq, Uyghur Latin yeziqi (ULY) wetende birlikke kelishi bilen 5 yil jeryanida nurghunlighan kishiler qollinip keldi we nurghunlighan tor betler quruldi we kundilik e-mail alaqilar bu yeziq bilen bolmaqta. Bu omumlishish we tedriji rawajlinip chet eldiki qerindashlarmu arqa-arqidin bu yeziqning ewzelligini korup, uni ishletmekte hetta nurghunlighan tor betlermu bu yeziqni qollandi. Hetta desliwide uninggha qarshi kishilermu, mutleq kop qisim kishilerning iradisini hormetlep, uyghur latin yeziqining birligini oylushup, eng muhimi milletning menpetini chiqish nuqtisi qilip, uzundin beri kon'gen yezish adetlirini ozgertip, birlikke kelgen ULY gha konlanmaqta.

Munshundaq yaxshi sharaitta Dr. Erkin Sidick ependi otturigha chiqip chet eldiki barliq qerindashlarningmu xuddiy wetendiki qerindashlardek latin yeziqi qalaymiqanchiliqini azaytish, bir birimizning meqsetlirini eniq, del we biwaste chushunush shundaqla bashqa milletlerge Uyghurlarningmu (gerche qoshumche latin yeziq bolsimu) yeziqqa birlikke kelgen mediniyetlik bir millet ikenligini namayen qilish meqsidide ULY ni ishlitish teshebusini jakalidi. Bu teshebbus bolsa bir milletning teghdirini we kelgusidin chiqish nuqtisi qilghan we birlikni yaqlaydighan ilghar bir tewsiye idi we yiraqni koreligen bir teshebbus idi.

Bu xildiki teshebbusnimu Attawulla ependimu bir nechche hepte burun otturigha qoyghan. U teshebbustimu yengi planning kerek emesligini, wetendiki birlikke kelgen Uyghur Latin yeziqi nayahiti yaxshi tallash bolidighanliqi toghurluq ipade bildurgenidi.

Hemmimizge ayan yuqarqi teshebusnamilarde bashqa bir planni barliqqa kelturush teshebusi emes. Bu hemme kishige nahayitimu eniq. Peqetla wetende birlikke kelgen teyyar yeziqni ishlitishla idi. Chunki bashqa bir planni otturigha chiqirish bolsa, peqetla yeziq mesilisini yene patqaqqa patturushtin bashqa nerse emes, arqigha chiqinish, toxtalghusiz cheki chiqmaydighan munazirilerning bashlinishi we axirida yenila halak bolushtin bashqa nersiler emesidi. Eng muhimi, biz chete turup qandaq yeziqni planlayli u yeziqni biz wetendiki kishilerge tangalmaysiz, bu mesile hemmimizge eniq.

Shudaq turuluq we bu mesilini eniq bilip turup, bezi kishiler birlikni kozlimey we kopligen pakitlargha koz yumup, yuqarqi teshebbuslargha qarshi chiqti. Jumlidin Dr. Kahar ependimu bu mesile yenggillik bilen qarap, oz meyliche hechqandaq chushendurmestinla (gerche Dr. Erkin Sidick nechchilep eniqlima bersimu) "yengi" plandin** birni otturigha qoydi. Emiliyete Dr. Kahar Barat ependi tep tartmay hech qandaq eniqlima bermeyla, Dr. Erkin Sidick ependining teweshbusini bashqa bir yerde burap, ULY ni omumlashturush munazirsini "hijack" qiliwaldi. Emiliyette bundaq oxshash planni Dr. Kahar ependi bir yil burun otturigha chiqarghan we uninggha kishilerning inkasmu bolmighan idi. Baldurmu emes, keyinmu emes, bundaq tutami yoq plandin birni otturigha chiqirish, ULY ni omumlashturushdek yaxshi weziyet shekilliniwatqan sharaita chiqqan teshebbus munazirisini Dr. Kahar ependi bashqa mezmun'gha qachurup, ozining bashqa gherizi uchun ishletkenligidin bashqa nerse emesligini eniq chushenduridu.

*(emiliyette bu "plan"diki atalmish internet yeziqi esli bar yeziq, Kahar Barat ependining original yeziqi emes, men bu toghurluq keyin sozleymen)

II. Bizge yene bir yeziq islahati kerek emes.

Dr. Kahar Barat ependi aldi bilen maqalisini uyghur kona yeziqini shikayet qilishtin bashlaydu. Uning asasliq meqsidi, kona yeziqdiki herplerning Uyghur fonmenlrini (tawushliri) ipadileshge kop berilgenligi we bezi tilshunaslarning sewebidin artuqche herplerni Uyghur tiligha qoshqanliqi we bir herp uchun aldi, orata we axiri herplerning hajiti yoqliqini tenqitleydu. Lekin Dr. Kahar ependi bashqa tilshunaslarni shikayet qiliwatqan mezgilde, oziningmu shundaq tilshunalardin ikenligini untup qalghan. Chunki, shikayettiki tilshunaslar bolsa 32 herpni barliqqa kelturdi, lekin Dr. Kahar ependi bolsa uni 26 herp qilishqa tirishiwatidu. Qerindashlar oylayli, yuqarqidek kallisi qiziq tilshunaslar her 20 yilda bir qetim Uyghur elipbesidiki herpleni ishlahat qilishqa tirishsa, bir milletning yeziq sawadi qachan'ghiche chiqip bolidu?! Menggu chiqmaydu, esirlep-esirlep yeziqimiz muqimlashmaydu.

Dr. Kahar ependi siz qanchiliq shikayet qiling, bala tughulup bolghan bala, kozi chirayliq emesken, bir qulqi sel chong yaki boyi paka iken dep aghrinish hamaqetlerning ishi. Tughulup bolghan we yeshi bir yerge barghan balini anisining qosiqigha qayta kirguzuwetkili we qayta tughuldurghili bolmaydu. Emiliyetke qarash kerek, set tughulup qalsimu u bizning balimiz, "Kirpe balam yumshaq balam, qagha balam appaq balam".

Shu yeri eniqki, Dr. Kahar ependining asasliq meqsidige yalghuz Uyghur Latin yeziqi mesilisini bir terep qilish emes belki kona yeziqni teltokus (wholesale) islahat qilishtin ibaret gherez yoshurulghan, buni maqalini yaxshi oqusingiz koruwelish bek asan. Dr. Kahar ependining asaliq meqsidi, hazirqi zaman uyghur elipbesi "tilshunaslarning" elipbesi bolup u "xelq" ning elipbesi emesmish (qiziqarliqi Dr. Kahar ependi maqalining axirida neshiryat we mebuatlargha bir xil yeziq, addettiki puxralargha yene bir xil yeziqni tewsiye qildi). Sewebi aldinqisi bolsa transkripsiyelik elipbe bolup uningda artuqche tawushlarni elipbe derijige koturulgen iken. Demek Dr. Kahar ependining meqsidi; aldi bilen Uyghur kona yeziqidiki 32 herpini azaytip kona yeziqtiki ﻍ [gh], ﻕ [q], ﺥ [x], ﮊ [ž], ﯤ [é] larni yoqutushtni bisharet bergen. Eger mushu idiye yene bir qeder rawajlandursa, yene bir tilshunas chiqip Uyghur kona yeziqidiki hemzelerni (apostrof) larning eliwetishnimu tewsiye qilidu. Mushundaq ketiwersek, kona yeziq menggu kompyuterning sirtida qeliweridu.

Dostlar oylap beqinglar, Dr. Kahar ependi "buzulup ketken" dep shikayet qilghan tilimizning elipbesi her qanche transkripsiye yeziqi bolsimu herpler bashqa tillardiki yeziqlargha selishturghanda yenila az, 60, 70 yildin beri bu atalmish "buzulup ketken" til uyghurlarning kundilik qollinishini qanaetlendurup keliwatidu, nurghunlighan kitab, gezit, jornallar barliqqa keldi. Nurghunlighan ebebiy bayliqlar Dr. Kahar ependi haqaretlewatqan mushu tilimizning imlasi bilen yezildi we yeziliwatidu we bizmu shundaq sozlewatimiz. Bu tilda imlagha ait kitablar, lughetler, izahat lughetliri tuzuldi, romanlar, powestlar, hekayilar, sheirlar yezildi we yeziliwatidu, guzel naxshilar eytildi we eytiliwatidu, radioda sozlishiwatidu. Eng muhimi nechche ewlat kishilirimiz mushu til bilen terbiyelendi we dawamliq mushu 32 herpi bilen terbiyeliniwatmaqta. Bu haletni ozgertimen diyish, helighu Dr. Kahar ependi iken, Yale Uniwersitetining barliq Gherp yaki sherq tilshunasliri birliksep qurup Dr. Kahar ependinini "heho" dep kushkertsimu hazirqi tilimizni ozgertelmeydu. Bundaq oydiki tilshunaslar emiliyettin putunley ozini ayriwalghan, ozining xiyalidila yashaydighan "tilshunaslar". Bundaq tilshunaslar bir milletning tilini qalaymiqanchiliq yaritidiki, hergizmu ortaqlishish, yarishish, chushunish, we merkezlishish idiyisi yaritalmaydu.

Emdilikte Uyghur tilidiki 32 herpni ilmiy bolmidi dep uni azaytish we ikki yaki uch tawushni birla herp bilen ipadileyli dep birsi chiqqa; ete-ogun yene beshi qizzip qalghan tilshunastin birsi "Uyghur tawushlirini ipadileshte 32 herp kamliq qilidu yene qoshush kerek" dep birsi chiqsa, neme uwal bizge, Uyghur bolush nemandaq tes?! Siler qarap beqinglar Turkiy tilliridiki elipbelerning qaysi biri transkirpsiye yeziqi emes. Hemmisi asasi jehettin transikripsiye yeziqlirighu. Bundaq yezqining nemisi yaman?! Eghizimizdin neme chiqsa asasi jehettin shuni yazimizghu. Bundaq yeziq xelqning yeziqi bolmay, dokturlarning yeziqi bolamdu?!

Maqalidin koriwelishqa bolidu, Dr. Kahar Barat ependining tiranskripsiye sheklidiki yeziqlargha bolghan birtereplimilik koz qarishi bar iken. Yeziq tilgha qanche yeqinlashsa, shu tilni yeziqta ipadilesh asan. Bu del Turkiy tillirining alahidiligi. Ularni oginish asan we yezish asan, chunki nemini sozlisingiz shuni yazalaysiz. Lekin English we Erep tillirida bundaq qilalmaysiz, ular "Paris" ni sozlep "London" ni yazidu we lughetsiz bir maqalini putturelishi natayin, menggu lughettin ayrilalmaydu. Imla mesilisini sozligendimu, oxshash sewiyediki mektep yuzi korgen Uyghur bilen bir Englishni oxshash maqalidin (imla lughitige qarighuzmay) birni yazghuzsa Uyghurning uyghurche maqalisidiki imla xataliq Englishning Englishche yazghan maqalisidiki imla xataliqidin az bolidighanliqini tesewur qilish qeyin emes. Transkripsiyege yatidighan yeziqlarda, eger siz, tawushlarni we bezi bir imla qaidilirini yaxshi igenlisingizla we diqqet qilsingizla herqandaq nersini xatasiz yazghini bolidu, lekin English, erep we bashqa yeziqlarda siz tilda ming yaxshi bolsingizmu eger melum sozning yezilishini ayim ogenmisingiz uni qandaq qilsingizmu toghra yazalmaysiz.

Dr. Kahar ependining maqalisida yene Uyghur tilining fonemlirining barliqqa kelishi toghurluq sozlengen. Bir milletning tawushliri elwette yat milletlerning tawushlirinig tesirige uchraydu. Bu emiliyet bezide bu tawushlar bir milletning tilining rawajlinishigha ijabiy tesir qilidu. Eger biz eslidiki 15 xil tawush we herp bilen qalghan bolsaq belkim Uyghur tiling sozlukliri hazirqidek mol bolmighan bolatti we bezi muhim tawushlarni Uyghur tilida ipadiyelmigen bolattuq. Her halda Uyghurlar yengi tawushlarni uyghur tiligha qoshuptiken, xudagha shukre.

Dr. Kahar epending maqalisida ilgiri surulgen idiyeler bir birige nahayiti zid, mesililer sistemiliq halda sherhilen'gen emes. Turup turup oz ozini inkar qilidu. Nurghunlighan ishlar qosh olchem (double standard) boyiche mualimie qilin'ghan. Mesilen,
Quote:
"Ikki tavuxqa bir herip elix bir elipbe ucun konguldikidek ix emes."

deydiyu lekin, ﮪ [h] (hormet) bilen ﺥ [x (xotun)] ni birla herp bilen yeni "h" ipadileshke murajet qilidu yene [o,u, ü,ö] larni peqetla [o,u] bilen ipadileshnimu murajet qilghan. Yene "g,gh" ni birla herp [g] ipadilimekchi, lekin yuqarqi prinsip [q] bilen [k] gha kelgende yene buzulidu. Mesilen,
Quote:
"... Yuqurda dep otkinimdek, Turki tilda [gh] tavuxi [g] phonemesining variaynti, [q] tavuxi [k] phonemesining variyanti."

deydiyu lekin yenila "q" bilen "gh" saqlap qelish oyida ching turidu.

Shuni eytip qoyush kerek, kona yeziqdiki ﮪ [h] we ﺥ [x] , [ö,ü] , ﻕ [q], "gh" yoqatmay (yoqutushqu munkin emesqu) turup Uyghur Latin yeziqida bir herp bilen ikki tawushni ipadilep berelmeysiz. Uzun mezgil ishletken Uyghur tili tawushlirini ishlahat qilish helighu Dr. Kahar ependi iken, xeli-xeli ademningmu qoli kelmeydu. Bundaq ishlahatlar bir milletning til yeziqnini buzushudin bashqa nerse emes. Chunki her bir ishlahat yenila mukemmel bolishi munkin emes, misal Dr. Kahar ependining yuqarqi islahatingiznig ozila tawushlarning wariyantlirigha nisbeten oxshimighan prinsiplarni ishletken, eger yene bir tilshunas chiqsa umu ozining ishenchisige asasen bashqa prinsiplarni qollinip yeziq islahati qilidu, bundaq islahatning neme kerigi?! Qalaymiqanchiliqtin bashqa nerse emes.

Dr. Kahar ependi maqalida, hette chettin kirgen fonemlarghimu (tawush) ikki xil muamile qilghan Erep we Paris tilidin kirgen fonemlarni chetke qeqip bashqa tillardin kirgen fonemlarni saqlap qelish teshebbusini otturigha qoyghan. Tilshunas bolghan adem shuni untup qaptu, biz bir fonemni qobul qilghan ikenmiz we uni uzun muddet ishletkenmiz ular dawamliq chet tilidiki fonemlar boliwermeydu, biz uzundin beri ishlitiwatqan ikenmiz u elwette Hazirqi Zaman Uyghur tilining ayrilmas fonemliridur. Uni yoqitimen diyish bolsa Uyghur tilining jinini alimen digendek bir ish we Uyghur tiligha pashaxordiliq bilen qilighan hujum.

Dr. Kahar ependi siz neme qiling, hazir siz hergiz 32 herpni yoqitalmaysiz. Uni azaytishni (yeni bir herp bilen bir qanche tawushlarni ipadilesh) oylighanlarning hemmisi Uyghur yeziqini teximu qalaymiqan qilishqa yol hazirlaydu. Eger azaytsanglar nechche ewlat xelqimizni osal ehwalgha bashlaysiler, emdi texi Uyghur yeziqini Windows gha kiriwatqan mezgilde yigirme yilda bir qetim kona yeziqning imla qaydisini ozgertish we yengi herp qoshush yaki azaytishni oylaydighan bolsaq, Uyghur millitidin dunya olchem organliri jumlidin Microsoftning Bill Gates ependimu seskinip keter. "Sarang milletmu, bu?!" diyishtin yanmaydu we mengu yeziqimizni kompyutergha kirguzelmey yuriwerimiz. Hee disila, "Tilshunasliq zil pen", "til-yeziqni tilshunaslarla qilidu" dep tekitlep emiliyetni chiqish nuqtisi qilmisanglar bashqa tereplime ishlarni we faktorlarni oylimisanglar, ozenglar bilgenche ish qilimen deydikensiler, milletning yeziqini qalaymiqanchilqiqa bashlaysiler, bir millet shuning bilen menggu sawatsiz yashaweridu.

Shuning uchun qelipliship bolghan we xelqaraliq olchemlerge kirgen bir yeziqdiki herplerni azaytish we islahat qilishni oylaydighanlar eng hamaqet kishiler bolup hesablinisiler we u kishining qandaq qalpaq kiyishidin we neme bolishidin qetti nezer. Islahat qilish we tettiq qilishqa ait izdinishlerni peqetla imliy jurnallarda elan qilsa bolidu, lekin ammiwi sorunlarda bundaq maqalilarning keriki yoq, sewep kishilerge xata uchur berip qoyulidu, chunki bu yerde hemme kishi tilshunas emes, doktur emes, awam xelqe bu toghurluq soz qilish peqetla mesuliyetsiz kishilerning ishi.

Demek, neme bolishidin qet'iy nezer, siz, Dr. Kahar Barat ependi, Uyghur kona yeziqidiki herplerni azaytalmaysiz we imlasini buzalmaysiz. Buni qilish munkin emes. Undaq bolghan iken, Dr. Kahar ependining otturigha qoyghan, bir herp arqiliq bir qanche tawushlarni ipadilesh neziriyesi kona yeziq emiliyitimizge maslashmaydu. Shuning uchun, Uyghur kona yeziqqa yandash qilip ishlitiwatqan Uyghur Latin Yeziqidiki herplerni qisqartish we bezi herplerning ornigha oz meyliche hechkimdin pikir aylayla bashqa herplerni almashturushmu emiliyetke uyghun emes. Qisqisi kona yeziqla mewjut bolup turidiken we uzundin buyan qollinip keliwatqan Hazirqi Zaman Uyghur tilining imla qaydisi bolidiken, biz Uyghur Latin yeziqida bir herpnimu artuq qilalmaymiz we kam qilalmaymiz, bundaq bir emiliyetke herqandaq kishi hormet qilish kerek. Eng radikal ehwal astida yeni kona yeziq emeldin qaldi digen teghdirdimu (undaqqu bolmaydighu) biz Uyghur Latin yeziqidiki herplerni azaytalmaymiz we yoqutalmaymiz chunki bu ehwalda biz burunqi en'eniler, yeziq qaydilar we kitap-jurnal we ilim menbelirige warisliq qilishimiz kerek, eger u nuxtida yeziq ozgertilse tilda ozgurush bolup ketidu we ikki ewlat otturisida tilda yeriq peyda bolidu.

Shuni eniq bilishimz kerek, emiliyettin chetnep ketken herqandaq nerse emelge ashmaydu we xelq uni ret qilidu. Shuning uchun Dr. Kahar ependining "h" herpi bilen ikki tawushni ipadilesh xata uqum we emiliyetleshmeydighan koz qarash, bu uqum emiliyettimu 5 yil burun yeziqni birlikke kelturush jeryanida eng keskin munazire qilin'ghan we axiri ret qilin'ghan idi. Shuning bilen "h (xoraz)" diki "h" ipadilesh uchun "x" ishletken.

[h], [x] mesiliside yenila bir fonem (tawush)qa bir herp prinsipi boyiche muamila qilish, eger bundaq qilinmisa gerche kontekst (context) da sozliklerning menisini bilgen teghdirdimu bezide sozler jumlide kelse yenila mujumellik peyda qilidu, taq sozluklerde sozlerning qaysi menisida ikenligini bilish munkin emes. Bu toghurluk kishiler nurghunlighan kulkilik misallarni berdi. Men bu yerde ularni berishni xalimaymen.

[w] we [v] nisbeten burunqi maqalamda sozligendek, bu mesilide burunqi ishletken Uyghur Yengi Yeziqi imla qaydisi we elipbesige warisliq qilish idiyisi asasida "w" ni tallighan. Burunqi Yengi yeziqta "w" bolsa Uyghur tili sozliklirige ishlitetti, "v" bolsa chettin kirgen sozlerni ishlitetti.
Mesilen, imla qaydisida "Vetnam, Vitamin, Sovet, Vektor, vertikal (matimatikidiki)" dep yazidu hergiz "Wetnam, Witamin, Sowet, wektor, wertikal" dep yazmaydu. Xelq ara birliklerde "Volt", ....
Yene kelip "w" bolsa birla kunupka bilen urulidighan herp shuning uchun, herp besish mesiliside "w" ning "v" bilen perqi yoq. Uning ustide Uyghur tilida "w" arqimu-arqa kelidighan ehwallar mewjut, mesilen, "ww" bundaq ehwallda siz "v" ishletsingiz we ikki "v" arqimu arqa yazsingiz yeni "vv" bu "w" bilen arliship qalghandek korinidu. Shuning uchun, "w" elishning asassi bar. Misal, "tesewwur" eger "v" alsa, "tesevvur", xuddiy "w" dekla korinidu, bundaq ehwal bolupmu materiallarni kopi we skan qilghanda "w" bilen "vv" ni perq etish tes. Yene mesilen, "vu" bu bosa "vv" bilen arliship ketidu ("tawush" ni "tavush" dep yazsaq, skanerlerde xuddiy "tawsh, tavvsh" dek korinishi munkin).

[c] we [ch]
Bu mesilide yenila burunqi Uyghur yengi yeziqinig imla qaydisida "c" bolsa chettin kirgen we birlilerge ishlitilidu, uni biz "ch" ning ornigha ishletsek, bu imla qaydisi buzulmamdu mesilen "VCD" "CD", "cm" digendek atalghular. Bu herplerni ishlitishte uzundin beri adetlen'gen qaidilirimizge xilap bolidu. Yene kona yeziqni Latin yeziqigha ozara aylandurushta mesile korunidu yene kelip "sh" qoshma herpni alghandin keyin mas halda "ch" dep elin'ghan, bu elish xelqaraliq oqulushighimu mas we oxshash korunushtiki shekiller.

III. Dr.Kahar Barat epending plani yengi plan emes.

Dr. Kahar Barat ependi bir olgen yeziqni qayta yerdin qeziwaldi, lekin maqalida bu toghurluq qilchimu soz qilmighan. "Uyghur Internet Yeziqi" dep atalghan yeziq elsi bar yeziq idi. Uni qisqartip UIY dep yezilatti. 1999. yilning axiridin bashlap 2001 yil 7. ayghiche keng kolemde ishlitilgen, lekin heyran qalghinim Dr. Kahar Barat ependi bir ilmiy adem bolush supiti bilen maqalisida UIY toghurluq qilche uchur bermigen we reference mu qilimighan. Otturigha qoygghan "plani" kishilerge xuddiy ozining original ijadiyeitidek tuyghu beridu. Kulkilik yeri shuki, hetta bezi kishiler hazir uni "Dr. Kahar Barat's vision" dep atimaqta. Reference ni untup qaldimikin disem lekin bashqa chet elliklerning kitapliri toghurluq maqalining axirida reference berilgen lekin yenila u reference larning maqalining qeyerige ishletkenligini eniqlimighan.

Bu atalmish plan yengi nerse emes, hetta Dr. Barat ependining original "vision" mu emes. Bu yeziq alliburun istimaldin qalghan. UKYni birlikke kelturush jeryanida uzun'gha sozulghan internet munazirliride bu yeziq keskin munazire qilin'ghan shundaqla 5 qetimliq yeghinda hemmiside bir qetimdin otturigha qoyulghan yeziq lekin eng axiri yenila ret qilingan yeziq.

Bularni siler Uyghur Kompyuter yaki latin yeziqini birlikke kelturush jeryanidiki arxip maqalilardin koreleysiler. Bu planning yengi emesligini towendiki ulunushtin korgini bolidu. Yazmilar del Dr. Kahar ependi ishletken yeziq bilen yezilghan. Yeziqni birlikke kelturush shu chaghlarda Dr. Kahar ependi nerlerge ketken idingiz?! Shundaq tereqiy qilghan we internetnng eng awal barliqqa kelgen dowette yashap turup, eng muhimi tilshunas turup bundaq muhim ishlardin xewersiz qalsingiz neme bolghini?! Yeziq birlikke kelip bolghanda we muzakire tugep, munazire yepilghanda siz ret qilin'ghan planni 5 yildin keyin qayta yerdin kolap chiqip we bu yeziqning ezeldin bar ikeligi toghuruq eniqlima bermiginingiz nemisi?! Dr. Kahar Barat ependining idiyeside "waqit-saet" digen uqum barmu yoq?! Ming taghdek planni chiqarsingizmu, siz hamini kechiktingiz, kechikkendimu 5 yil kechiqtingiz. Hazir siz atalmish yengi planingiz bilen kop qisim Uyghurlarning 5 yilliq waqti bilen oynishiwatisiz.

http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/67?viscount=100 
http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/56?viscount=100 

(yuquarqi bettin teximu kop munasiwetlik ulanmilarni tapalaysiz)

Yuqarqi ulanmilardin korushke bolidu, shu chaghdimu u yeziqning ismi Uyghur internet yeziqi (UIY) idi. Demek u bar yeziq, we emiliy ishletken yeziq. Lekin bu yeziq tarix bolup qaldi, UIY oldi.

Demek bundaq istimaldin qalghan we yeziq birlikide ret qilin'ghan yeziqni qayta otturigha qoyush, bu bir chekinish hesablanmamdu?! Bundaq yeziq wetende yene muzakire qilinsa yenila ret qilinidu. Bundaq ret qilin'ghan yeziqni qollinishning neme hajiti, 5 yil az waqitmu? 5 yil jeryanida ULY rawajlinip hazirqidek qollinishqa erishti, eger Dr. Kahar ependi "otturida qoyghan plan" bolidu digen teghdirdimu uni teshwiq qilish we kishilerni shu yeziqqa kondurush we barliq yeziqqa ait yumshaq detallarni qayta yasasqa qanchiliq waqit ketidu?! Boptu ketse ketsun disek, yene 5 yaki 6 yildin keyin, yene bir beshi qizziq tilshunas chiqip "bu bolmidi eslidiki birlikke kelgen yeziq yaxshi idi" dise biz yene eslige qaytishimiz kerekmu? Qerindashlar emiliyetchan bolaydi. Yaxshi oylishayli.

IV. ULY eng mukemmel yeziq

Her halda Dr. Kahar ependi UKY ning mukemmel yeziq we Uyghur kona yeziqining hoddisidin teltokus chiqalaydighanliqini inkar qilmidi. Demek Dr. Kahar ependi siz bu yeziqni inkar qilmighandin keyin, we kona yeziqni ishlahat qilalmighandin keyin, neme uchun bu yeziqni her sahade ishlitishni dewet qilmaysiz?! Towendiki Dr. Kahar epending azghini:
Quote:

"UKY kona yeziqning Latince hetmu-het sadiq varisi, yeni biz ucun teyyarla bir Latince transkripsiye elipbesi. Uni qobul qilix kona yeziqqa Latince qaytix. Bu yeziqni peqet transkripsiyede, nexiryat ve basma zavutlar kona yeziq ucun ixletse bolidu, ammivi elipbe qilixqa bolmaydu.
...Uygur kona yeziqi qancilik yaxaydiken, UKYmu xuncilik hizmette bolup turidu."

Sizmu etirap qildingiz UKY ni neshriyat we bashmilarda ishletse bolidiken, bundaq orunlar eslide yeziqchiliqning eng aliy orunliri, demek bundaq resmiy sorunlarda ishlitishke sazawer bolalaydighan yeziqni ishletmey eksiche Uyghur tilini eniq ipadilep berelmeydighan nersini ishlitip, yeziq ishlirini teximu qalaymiqan qilish kerekmu?! Kishilerni siz chala sawat bolishini tewsiye qilmaqchimu?!
Towendiki Dr. Kahar epending azghini:
Quote:

"Bu [UKY] yeziqni peqet transkripsiyede, nexiryat ve basma zavutlar kona yeziq ucun ixletse bolidu, ammivi elipbe qilixqa bolmaydu."


Dundaya mushundaq hamaqet plan bolamdu?! Hem bir millet uchun "ammiwiy" yeziq we "ammiwiy" emes yeziq dep ikki xil planni otturigha qoyush eqilgha sighamdu!? UKY ning ewzelligini siz ettrap qilip turup, eksiche Uyghurche latin elipbesini ikkige ayrip; birini neshiriyat orunlirida yene birini bashqa orunlarda ishlitidighan yeziq layisini ozini "tilshunash" dep atighan kishi otturigha qoyidighan ishmu?!

Tilshunasliqning assasiy mexsidi; til-yeziqdiki qalaymiqanchiliqni xatme berish we ortaq bir yeziq ishlitish uchun we hazirqi birlikke kelgen imla boyiche sozleshke we uni toghra ishlitishke yetekleydighan we tilning otmushi we kelgusini tetqiq qilidighan kishilerdur, lekin bu bilimni bir obdan ishlitiwatqan hazirqi tilimizni teltokus islahat qilishqa ishlitidighan ejellik qoralgha aylandurushqa bolmaydu. Epsuz, Dr. Kahar ependi, siz tilimizdiki fonemlarni inkar qilip elipberimizni kemsitip we yoqqa chiqirip, bizge ikki elipbeni tashlap berdingiz. Sizning telibingiz boyiche birini biz neshiriyatqa we metbuatlargha yeni birini addettiki sorunlarda ishlitidikenmiz. Mushumu tilshunaslarning dewet qilidighan yekunimu we planmu?! Bu bolsa uyghur latin yeziqiqining teximu qalaymiqanliship ketishige teshwiq qilghanliq bolmamdu?!

Kishiler ULY ni murekkep yeziq dep hes qilidiken, bundaq oylaydighanlarning kopunchisi biri; Uyghurn tilida chala sawat; chunki ULY bolsa kishilerdin Uyghur tilini mukemmel ipadilehsni telep qilidu, bezi chala sawat kishilerning chala sawatliqini chandurmasliq uchun "esli yazalaytim, biraq men kongen latinchide eniq ipadilelmeydiken" digen bahane korsitishning aldini alidighan yeziq. Yeni biri; horun kishiler, bundaq horun kishilerning yeziqqa bolghan kozqarishi bashqiche (ularning neziride Uyghur tili bolsimu bolidighan bolmisimu bolidighan til, ulargha bu til beribir).

ULY bolsa keng qosaq yeziq, ULY da chekitlik herplerni (é,ö,ü) yezish mesilige uchrisa adettiki ehwallarda chekitlik herplerni mas halda (e,o,u) bilen yazsimu bolidu dep eniq diyilgen. Bu del yazalmaydighanlargha qolayliq yaritish.

V. Tewsiye...

Qerindashlar biz yaxshi oylap baqayli. Biz Uyghur tilimizni latin herpliri bilen oz meylimizche yazsaq bolmaydighandu?! Kordunglar, hazir meshrepte qoliniwatqan yeziqlar ULY, Meshrepning yeziqi yeni "q" ni "kh" dep yazidighan yeziq we Dr. Kahar ependining atalmish plani. Dr. Kahar ependi UIY ni qayta chiqarghanda, meshrepdiki beziler qarimaqta Dr. Kahar ependini qollighandek tesir bersimu yenila ozining kona xaminini desewerdi, yenila "q" ni "kh" yaziwerdi. Buningdin nemini korgini bolidu?! Siz qandaq bir elipbeni barliqqa kelturung, hemme kishining qollishini qolgha kelturush minkin emes, hamini bir qisim kishiler qarshi chiqidu we oz meyliche ish koridu.

Hazir bizge keriki, ommunning qollishigha erishken, keng kolemde ishlitiwatqan, eng muhimi wetende birlikke kelgen yeziq ULY. Mushula yeziqning istiqpali bar. Mushu yeziq etrapidila uyushqini bolidu. Desliwide menmu birlikke kelgen ULY gha konmigen bolsammu, keyinche ULY ning ewzelligini heqiqiy tonup yetip, ommumning we birlikning menpetini oylap hazir bu yeziqning tewrenmes qollighuchisigha aylandim. Shuning uchun, ULY bezi qerindashlarning qollishigha erishish we uni heqiqi tonishi uchun bir mezgil waqit ketishi munkin. Bu waqitni besh yil jeryanida tawlan'ghan, pishiwatqan we kundin kun'ge omumlishiwatqan ULY kuteleydu. Chunki xuddiy Dr. Kahar ependi tewsiye qilghandek ULY bolsa Uyghur til yeziqning eng aliy orunliri hesablinidighan neshiriyat we metuatlargha ishlitishke muyesser yeziq. Bir kuni, ULY gha qarshi kishilermu hamini uning ewzelligini tonup yetidu. Bu nuxtini Dr. Kahar ependi maqalisida ULY ning bir mukemmel yeziq ikenligini kishilerge jakarliwetti, xalas.

Qerindashlar siler yazghan maqaliringlarni kim uchun yazisiler?! Ozenglar shexsiy oqush uchun yazmaydighansiler, eksiche ozenglarning idiyesini bashqilar eniq we del wayigha yetkuzup uqalisun dep yazidighansiler we yazghininglar Uyghur jamaitiye keng tarqalsun dep yazidighansiler? Shundaq hergizmu yalghuz ozenglarla oqush uchun yazmaysiler. Undaq bolghan iken siler amal bar kop kishiler qolliniwatqan elipbe bilen maqaliringlarni yezinglar. Shundaq qilsanglar silerning yazghanliringlar kop qisim kishilerge yetip baridu, oqushta kop qisim kishiler qiynalmaydu. Yezishning meqsidi bolsa bashqilarning xewerlendurushdur, eger ozenglar uchun yazmaqchi bolsanglar qandaq elipbeni ishlitishning kari chaghliq idi. Yene bir mesile, eger Uyghur tilining izzitini qilimen we hormetleymen deydikensiz uni del jayigha yetkuzup toluq ipadileng, bundaq toluq ipadileyleydighan we kopchilik kishi qobul qilghan latin yeziqi bolsa peqetla wetende birllike kelgen Uyghur Latin Yeziqi.

Qerindashlar, mushu sorunda siler ozenglarni eng millet soyer dep hesablaysilerghu? Undaq bolghan iken oz tilingizni toghra ipadilesh bolsa Uyghur tilini hormetleshdiki aldinqi shert we ozingizning Uyghur tiligha bolghan hormitingizni ipadileshtiki positsiyeringiz, bumu millet soyerlikdur. Undaq bolghan iken, Uyghur tilini eniq ipadiyeleydighan we Dr. Kahar ependi neshiriyatlarda we mebuatlarda ishlitishke tewsiye qilghan Uyghur Latin yeziqini yeni UKY ni ishliting. Peqet mushu yeziqla Uyghur tilini Latin herpliri bilen mukemmel ipadilep bereleydu.

Qerindashlar siler chetelde osup yetiliwatqan baliliringlar, perzentliringlarning Uyghur tili yaxshi chiqishini oylaydghansiler? (eger undaq oylimisanglar, bu abzasni oqumay ikkinchi abzasqa atlang.) Shundaq, hemmimiz shundaq oylaymiz. Oylap beqinglar, siler Uyghurchini her xil elipbe bilen her xil, yangzimu-yangza xatirlisenglar we bir herp arqiliq nechche tawushni ipadileshke yol qoysanglar silerning perzentliringlar yazma edebiy tilni qandaq oginiyeleydu?! Perzentlirimiz bizning yazghanlirimizni qandaq oqup chushuneleydu? Ozenglerni oylimisanglarmu keyinki ewlatni oylap Uyghur tilini mukemmel ipadilep bereleydighan yeziq Uyghur Latin Yeziqi (ULY) bilen maqaliringlarni yezinglar.

Qerindashlar siler ozenglar yazghan maqalilarni wetendiki qerindashlar oqalisun dep oylaydighansiler we ozenglarning perzentliringlarningmu wetendiki oxshash yashdiki balilar bilen bir xil elipbe bilen alaqe qilishsun we ozara eniq chushensun dep arzu qilidighansiler. Eger shundaq qilsanglar, wetende birlikke kelgen we ular izchil qolliniwatqan elipbe ULY ni ishlitinglar.

Qerindashlar, dunyada mukemmel ish yoq bolghinidek ULY mesiliside hemme ademning tengla waqitta birxil olchemge qoshulup ketishi munkin emes, buni chushunushke bolidu. Eger mutleq kop kishiler qobul qilsila, bashqilarningmu shertsiz halda bu olchemni ishlitish mejburiyiti bar. Chunki men otkende bayan qilip otkendek, bu bir yeziq mesilisi hergiz idiye, koz qarash, siyasi partiye tewelik, yaki tawar emes. Siz qandaq koz qarashta bolush, yasash usulini tallash, qandaq kiyinish we istimal qilish hoquqingiz bar, lekin yeziqqa kelgende siz undaq tallash elip baralmaysiz, chunki siz yazghiningizni ozingizge yazmaysizde, bashqilar oqusun we uqup chushensun hetta yazghiningizni keng dairide tarqalsun dep yazisiz. Undaq bolghan iken, siz choqum kop kishiler qolliniwatqan yeziq bilen yazmaqchi bolghan maqalilarni yezish shertini oylishingiz kerek, mushundaqla bolghanda andin oqurmenliringizni hormetligen bolisiz. ULY ning amma baplighini siz koriwatqan nurghunlighan tor betler namayen qilmaqta, bu ulunushlarni tordashlar bu yerde ispat yosunida qoydi.

Qerindashlar, mushu latin yeziq mesilisige kelgende hazir bizni hechkim besim ishlitip birleshmenglar digini yoq, bu peqetla her bir Uyghurning tamamen qilip keteleydighan ishi. Qilimen disile bir minutning ichide netijisini korusiz. Eger mushu mesilide biz dawamliq ixtilap qilidikenmiz, jidel majra qilidikenmiz, birlishelmeydikenmiz, bashqa siler yuksek dep oylighan ishlarning emelge eshishi munkin emes. Teximu muhim ishlarda birlik we merkezlishishni oylash xuddiy uxlap chushdek ish. Eng addiy bir yeziqta hechqandaq siyasi toqunush, mezhepchilik, hoquq talishish yoq bolghan mushu yeziq mesilide birlikke kelelmigen millette bashqa chong ishlarni qilalaydu digili bolarmu?! Umid bar digili bolarmu, yaxshi oylishayli.

Qerindashlar siler oylap beqinglar, boptu 5 yil burun barliqqa kelgen birlikni qobul qilmay, Dr. Kahar Barat ependi tekitligen Uyghur internet yeziqini ishliteyli deyli (bu yeziq uyghur tilini eniq ipadiyelmeydu), we uni qollinayli deyli, yene besh yil otkende yene bir beshi qizzighan dokturdin birsi chiqip Dr. Kahar Barat ependining tewsiye qilghan elipbeni bikar qilip bashqa bir xil elipbeni teshwiq qilsa we mushundaq dawamliq bir birmizning birliklirini yene birsimiz yoq qilsaq, biz izdin ashalamduq?! Dr. Kahar Barat ependi tenhala ozmeyliche hechkimning pikrini almayla, wetendiki mediniyet inqilawiy jeryanida til-yeziqning siyasi boranlirida tawlan'ghan we mol tejirbe toplighan nurghun tilshunashlar 5 qetim imliy yeghin echip we her qaysi ellerdiki tordashlar uzun muddet internette muzakire qilip barliqqa kelgen yeziqni ret qilghan yerde, birla Dr. Kahar ependining sistimisiz koz qarashliri asasidiki yeziqni ret qilidighan yene bir tilshunaslar chiqmay qalarmu?! Emiliyettighu bu plan ret qilinip bolghan plan we bu nuxtini yene bir qetim Dr. Kahar ependi maqalising axirida ozi ret qilip tashlidi.

Hazirqi Zaman Uyghur Tilini we imla qaidiliri buzimen we islahat qilimen, bir herp bilen ikki tawushni ipadileymen, uyghur tilining izchilliqini suslashturimen deydighan kishiler diqqet!!

Hazirqi Zaman Uyghur Tili we uzundin beri qollinip keliwatqan imla qaidiliri bolsa xuddiy bizning eghizimizdiki tilimiz, u til kaniyimiz arqiliq yurikimiz bilen bir tutash; uning 32 herpliri bolsa xuddiy bizning eghizimizdiki 32 chishimiz. Uni buzimen deydikensiler xuddiy; tilingni eghizingdin sughurimen, tartimen we kesimen, chishingni mushlap tokuwetimen, kamak qilimen digen'ge barawer. Eger mushundaq oylaydikensiler, biz Uyghurlar tilimizni we chishimizni qandaq qoghdashni uqimiz. Herqanche bilimlik bolup ketsenglarmu, chong qalpaqlarni kiyiwalghan bolsanglarmu oylap ish qilinglar.

Qerindashlar, omumning menpetini oylap, shexsiy koz qarashlirimizni bir yerge qayrip qoyup Uyghur latin yeziqining birlik olchimini qoghdash uchun wetende birlikke kelgen yeziq Uyghur Latin Yeziqi yeni burun kompyuter yeziq dep atalghan yeziqni qollinishqa bashlayli.

___________________________

Hormetlik "Tildil" ependi,

Men eslide bu munberge bir mezgil bir nerse yazmasliqni pilanlighanidim. Emma, sizning bu maqalingizni oqughandin keyin, bir qanche eghiz soz qilmay turalmidim.

Aldi bilen, sizning nurghun waqit ajritip, chet eldiki Uyghurlar uchun nahayiti yoquri terbiyelik qimmitige ige bu maqalini yezip chiqqanlighingiz uchun sizge chin konglumdin teshekkur eytimen. Hemde sizni qizghin tebrikleymen. Men sizning bu maqalida otturigha qoyghan koz-qarashliringizgha putunley qoshulimen. Hemde sizning yazmingizgha bir heqiqiy kesip ehlige layiq maqale, dep qaraymen. <<Ilmiy usulda ish qilish>> digen eslide mana mushundaq bolishi kerek.

Hazir Uyghur diyarining sheherliridiki Uyghur jemiyitide biz uchun eng guzel, eng qimmetlik bolghan exlaq, orup-adet, mediniyet qatarliqlar intayin shiddetlik sur'et bilen yoqalghili turuptu. Uyghur jemiyitinig hazirqi ehwalidin xewer tapqan her qandaq bir wijdanliq Uyghur ozidin <<Uyghurlargha nime boliwatidu? Bu weziyetni ozgertish uchun men nime ish qilip bereleymen?>> dep sorimay turalmaydu. Bolupmu, Uyghur diyarida hazir diniy exlaqiy terbiyining yoqilishi, uning ornigha bashqa bir yengi exlaqiy olchemning turghuzmighanlighi tupeylidin, sheherlerdiki Uyghurlarning exlaqi eghir derijide buzulushqa bashlidi. Bu jehette chet elde oqughan Uyghurlar, bulupmu ijtima'i pende oqughan Uyghurlar qilip bereleydighan hemde qilip berishke tigishlik ishlar intayin kop. Meningche, imkaniyiti bar Uyghur ziyalilar yengi Uyghur yezighi lahiyisi ustide emes, yoqurqi mesile ustide koprek izdinishi kerek.

Salam bilen,

Erkin Sidick
_______________________________________


Hörmetlik Tildil ependim!

Yéziq heqqidiki heqiqiy talant igisige xas uslub we deliller bilen yézilghan bu qimmetlik maqalingizni oqughandin kéyin, goya özemni qedirdan xelqimning xushpuraqliq gülistanida seyle qiliwatqandek, birlikning illiq ghurghur shamalliri nimkesh könglümni yelpüwatqandek güzel hés-tuyghulargha chömüp kettim shundaqla sizge we sizge oxshash japakesh xelqimizning janijan menpeeti üchün bash qaturiwatqan dost buraderlirimizning bolghanliqidin intayin söyündüm. Hörmetlik Erkin Sidick ependimning éytqinidek, xilmu-xil bésim we rehimsiz boran-chapqunlarning zeherxendilik bilen yopurulup kélishi bilen birge wetinimiz ghem-qayghugha tolghan mushundaq halqiliq bir peytte, millitimizning derdige dégüdek derman bolalmisaqmu, imkaniyetning bariche ittipaqliq we birlikimizni (bolupmu yéziq jehette) kücheytip, kelgüsi istiqbalimiz üchün daghdam yol échishimiz, hemmimizning bash tartip bolmaydighan muqeddes burchi bolsa kérek.

Derweqe, buni mushundaq ilmiy yosunda pikirlishish arqiliq hel qilghili bolidu dep oylaymen. Gerche men Erkin ependimni tonimisammu uning mol mezmunluq we xelqimizning tüp menpeetini chiqish qilghan halda yazghan qimmetlik yazmisidin Erkin ependini (we "nadir eserliri arqiliq" bashqa nurghun ilim ehlilirini) tonush pursitige ige boldum. Shunga Erkin ependimning "Men eslide bu munberge bir mezgil bir nerse yazmasliqni pilanlighanidim". dégen sözige hergiz qétilalmaymen hemde dawamliq türde xelqimiz we millitimizge paydiliq bolghan nadir eserlerni yézip turushini chin dilimdin arzu qilimen.

Bu heqte sizgimu alahide rehmey éytimen we hayatingizda özingiz, ailingiz, dost-buraderliringiz we pütün Uyghur xelqi we milliti üchün shan-sherep keltürüshingizge tilekdashmen.
Axirida sizge bolghan iptixarliq qelbimdin yalqunluq salam yollaymen.

________________________________
Izahat:

Hörmetlik Tildil ependi, Hörmetlik Erkin ependi! Méning silerdin kichikkine teliwim bar (uyghun kelgen teqdirde). Biz (wetende birlikke kengen) yéziq ni omumlashturushqa teshebbus qilghan ikenmiz, elwette özimizdin bashlisaq yeni imkaniyetning bariche ULY da yézishqa tirishsaq yaxshiraqmikin dep oylaymen. Bu méning shexsiy pikrim. Sizlerge bolghan qayilliqimdin könglümni izhar qildim xalas.

Hörmet bilen,

Mushtiri

_______________________________

Hormetlik Tildil ependim,

Yazghan maqalingizni oqup chiqip kozqarashlirimizning tamamen ohshash ikenligini bayqidim, sizning ULY ning ewzelligini etirapliq bayan qilip yeziqta birlikke kilishte korsetken tirishchanlighingizgha chin qelbimdin rehmet eytimen.
 
Menmu Kahar Barat ependimning maqalisigha oz pikirimni yezip, Kahar Barat ependimning kozqarishi ULYni birlikke kelturush temisidin chetnep ketkenligini yeiniy Hazirqi zaman Uyghur tilini ozgertish toghrisidiki pikirige qarshi oz pikirimni bergen idim.Hazirqi emiliy ehwallardin qarighanda yana mutleq kop sandiki qerindashlirimiz birlikke kelgen ULY ni imaye qilidighanlighini we ishlitiwatqanlighini korup turuptimiz, anche uzun waqitqa qalmay bu ULYning helqimiz ichide keng kolemde omumlishishida mesile yoq, chunki bu yeziq bizning hazirgha qeder ishlitiwatqan Latin yezighimiz ichidiki Uyghur tilini heshqandaq hataliqsiz ipadileshte birinchi orunda turudu.

Birlikte ULYning tezdin helqimiz arisida omomlishigha kuch chiqirayli!

Hormet bilen:

Dilmurat Barat

____________________________________

Hormetlik Tildil,

Heqiqeten orunluh yezipsiz. Sizge barikalla.

Mening bir nersini qoshqum keldi. Elwette, hazir bularni chongqur talash tartish qilip yeziq layhileshning orni yoq. Lekin, mushu sorunda tekitlinip qalghanlighi uchun, qarishimni dep qoyghum keldi. U bolsimu W bilen V toghrisida. Sizdigendek bizning yezighimizda V ni W ning ornigha dessitishke tamamen bolmaydu! Engilis tilida bular ottirisidiki oqulush oxshimaslighini, Uyghur tilidiki K bilen KH(Q) ning oqulush oxshimaslighigha selishtursa bolidu. Dimekqi bolghan gep V bilen W ikki oxshimighan heripler, peqet telippuz qilinishila biraz yeqinraq bolghan bilen oxshimighan ikki teleppuzgha tewe! Engilis tilida W heripini oqughanda kelpuk (eghiz) chong ochuq bolidu, yeni yuqiri kelpuk bilen towenki kelpuk qarmu qarshi kerkette bolup W awazi chiqirilidu; emma V ni oqughanda towenki kelpuk yuquri kelpukni qoghlighan ehwalda eghiz kichiklinip, yel bisimi eghiz etirapida yuqirilap, tilning az tola roli bilen andin awaz chiqirilidu. ( bu heqte oz tiligha pishshiq Engilislardin yaki Engilis til shunasliridin sorisingiz obdan chushendurup qoyidu.)

Emilyette, bizning Uyghur tilida V teleppuzi yoq (huddi Engilis tilida K telepuzi bulup KH(Q) teleppuzi bolmighandek)! Shunga uni W ning ornigha dessetmey chetel tilidiki bezi turahlih isimlarghila ishlitish muwapiq ( meslen: Vetmamliq, Volvo mashina digendek.) Men tunji qetim bir Engilisge “Volvo” disem u qetti chushinalmidi. Men ahiri uninggha mening dawatqinim Shiwitsiyede ishlinidighan bir mashinining markisi diginimde u andin chushendi. U manga: “sening teleppuzingda hatalih bar, sen uni Volvo dimey Wolwo dep teleppuz qilidikensen, men sening aghzingdin chiqqan awazni yazsam “Wolwo” dep yazimen” digen idi. Meningche u bizning Uyghurche teleppuzimizning (accent) ning tesiridin holsa kerek. Shu seweptin men bu toghrilih kopligen Engilislardin V bilen W ning oqulush perqini sorighan.

Dimikchi Engilislar Uyghurchidiki KH(Q) ni teleppuz qilalmighandek, biz Uyghurlar V ni erkin teleppuz qilalmaymiz, chunki u bizning tilimizdiki normal atalghulirimzida teleppuz qilinip bahmighan. Shunga bizge tewesi W.

Rehmet.