Elihan Tore

[Oghuz]

Elihan Tore

Dr. Kahar Barat

Elihan Tore Xakirhan Tore Oghli 1885- yili 3- ayning 21- kuni hazirqi Qirghizstanning Toqmaq (Balasaghun) xehiride bir halliq dihqan ailiside tughulghan. Edebiy tehellusini Saghuni. Uning atisi Xakirhan Tore cong oghli Alimhan bilen Elihan ikkisini Medinege oquxqa evetken. Kelip Buhara medrisliride davamliq ilim tehsil qilix bilen birge tevipliqnimu yahxi igelligen. 1916- yili Toqmaq tevesidiki Car Padixagha qarxi qozghilang basturulghandin kiyin, uning qatnaxquciliridin bolghan Eliha Tore 1920- yili Qexqerge qecixqa muhajir bolidu. U yerdimu turalmay qayta vetinige qaytidu ve Toqmaq xehiridiki cong micitke imam bolidu. 1922- yili Sovit hokumiti teripidin qolgha elinip bir ay yatidu. 1930- yili 11- ayda 4 hemrasi bilen Ghuljigha qacqmaqci bolup kitelmey militsiye hadimliri teripidin tutulidu. Kocilarda paylaqciliq qilix vezipisini bergende ret qilghanliqi ucun 10 yilliq turmige solunudu. U yerdin qecip, Tungganlarning oyliride yoxurunup ahiri ucinci sepiride Ghuljigha otup kitidu. U yerde helq teripidin yahxi kutuvelinidu. Kixiler hazirmu u turghan mehellini Torem mehellisi deydu. Torem ozining bilimi ve tevipliqi bilen helq arsida cong inavetke erixidu. 1937- yili Xing Xisey tereqqiperver kixilerni qolgha alghanda Toremnimu elip kitidu. 1941- yili turmidin qoyup berilip Ghuljigha qaytip kelidu.

1944- yili Ghuljida “Azadliq Jemiyiti” qurulup Torem uninggha qatnixip uning reisi bolidu. Xu yilning bexida Sovetning Urumcidiki bax konsuli Yevsiyef Ghuljigha kilip Salih Janbay qatarliqlarni yighip “Azadliq Jemiyiti” quruxqa caqiridu. U texkilat qurulup, Sovit dohtuhanisining baxliqi Hakim Japparovic Yarullabekof dige Uyghur adem baxliq boludu. 1944- yili 11- ayning 12- kunide Xerqi Turkistan Jumhuriyiti qurulghanda Elihan Tore reis bolup saylinidu. 1945- yilining bexida hokumet Toremge marxal unvani beridu. 1946- yili 6 (7?)- ayning 12- kuni Sovitning mehpi baxqarmisi Dom (2- numirliq qoro)din Toremni caqiridu. Dervaz aldigha barghanda bir kixi ciqip Toremni baxlap kirip kitip muhapizetciliri Alaidin Emir bilen Sonur Munirge “siler qaytip ketinglar” dep buyruq qilidu. Igellinixice 6- ayning 13- kuni 2- oydin Iskender Ependi (polkovnic Ivan Ivanovic), polkovnic Eli Ependi Hamidof ve Zakir Ependi (Zahar Koznetsof) uc razvedkici “sizni Qorghasta Osman Yusupof (Uzbekistan 1- sekirtary) siz bilen koruxmekci” dep Zis maxinisigha selip elip ketidu. U yerge barghandin kiyin yene “nahayiti muhim ix bilen Taxkentke ketti. Sizni Taxkentte kutmekte.” dep elip ketidu.

Torem Tashkentte 30 yil nezerbend astida yaxap kiyin Sovit hokumiti inam qilghan yuquri pinsiye, cong qoro ve penler akedimiyesing ezasi boluxtek tekliplerni ret qilip yatti. Emma Toremning heliq icidiki abruyi koturuliverdi. Kiyinrek sirttin yuqlap kelgenler bilen koruxuxke ruhsen berildi. Torem nezerbend astidiki 30 icide Ehmet Danixning “Neva-didul Vaqie”, Dervix Eli Cangining “Muzika Risalisi” ve “Tomur Tuzukliri” qatarliq eserlerni terjime qilidu. 1959- yili “Tarihi Muhemmidi” digen eserni yezip ciqidu ve “Divani Saghuni” digen xeirlar toplimi, “Xifaul Ilal” (Hestelikler davasi) digen eserlerni yazidu.

Elihan Torening Ghapparhan, Asarhan, Ehmetyar, Muhemmetyar isimlik baliliri bolup Sovitke ciqip kitixken. Elihan Tore 1976- yili 2- ayning 28- kuni 91 yexida Taxkentte alemdin otken ve ozining vesiyitige asasen Xeyh Zeynidin Baba qebristanlighigh qoyulghan. Toremni harilex ucun Uzbekistan hokumiti Taxkent Yekke Saray mehellisidiki bir ottura mektepke, Cilanzar rayonidki bir mehellige, hemde Xeyhanta Hor rayonidiki bir kocigha “Elihan Tore” namini berdi. Yeqinda Toremning 1966-1973 yillar jeryanida yazghan muhim eslimisi “Turkistan Qayghusi” Taxkentte nexirdin ciqti. Torem mundaq yazidu: “Milletning oz hokumiti oz qolida bolmaydiken qoycisi yoq bir pada qoygha ohxax yirtquc borilerge yem bolup, ahiri inqizargha ucrap yoqulidu.”





menbesi:  Meshrep