Hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözlerning pé'illargha aylinishi

[Elqut]

Hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözlerning pé'illargha aylinish yolliri we uning alahidiliki

Gulnar Eziz

维吾尔语摹拟词转化为动词的途径及其特点
贺燕 新疆大学人文学院 830046

Qisqiche mezmuni: bu maqalide hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözlerdin pé'illarning yasilish yolliri tonushturulup, «hazirqi zaman uyghur tilining izahliq loghiti» (qisqartilmisi)gha kirgüzülgen teqlid sözlerdin yasalghan pé'illar türge ayrilip sitastika qilinidu.
Achquchluq söz: teqlid söz, arqa qoshumche, pé'il

摘 要：本文介绍现代维吾尔语中摹拟词运用派生法构成动词的途径，并且对《维吾尔详解词典》中出现的由摹拟词构成的动词形式进行了分类统计。关键词： 摹拟词、 后缀、 动词

Abstract:The paper mostly introduces the approaches how can onomatopoeia in mordern Uyghur language derive its verbs, becides sorting and stating the verb forms appeared in Uyghur language expatiatory dictionary. Key words: onomatopoeia suffix verb

Birinchi muqeddime

Hazirqi zaman uyghur tilida teqlid sözler musteqil sözlerge tewe bolup, u ish – heriket yaki shey'ilerning awazlirigha, herxil halet we qiyapetlerge shuningdek beden ezalirining sezgülirige teqlid qilin'ghan sözlerni körsitidu.

Mesilen:

1. Shamal gür – gür chiqip turatti.
2. Uning közi pal – pal qilip turatti.
3. Mawu yérim loq – loq qilip aghriydu.

«Uyghur tili grammatikisi»

Teqlid sözler hazirqi zaman uyghur tili liksikisida xéli zor salmaqni igelligen bolup, ularning söz yasash iqtidari küchlük, hemde janliq ishlitilidu. Meyli janliq tilda bolsun, yaki edebi eserlerde bolsun, teqlidiy sözler tilini janliq, obrazliq tüske kirgüzüp, kishilerning köz aldida janliq obrazlarni namayen qilidu.

Mesilen:

1. Baghdin ghart – ghart here awazi tang – tung palta awazi kélishke bashlighanda...
2. Qiz béshini dadisining keng kökrikige qoydi. U dadisining düp – düp qilip salmaq bilen uruwatqan yürikidin chong ishench sadasini anglimaqta idi.

«Awral shamalliri»

Yuqarqi misallardin teqlidiy sözlerning obrazliq, rétimi küchlük ikenlikini hés qilalaymiz.
Ikkinchi . Teqlidiy sözlerdin pé'illarning yasilish yolliri.

Söz yasash iqtidari küchlük bolush uyghurtili léksikisining körünerlik alahidiliklirining béri. Bu xil alahidilik xéli köp söz türkümliride körülidu. Mesilen: köpinche isimlar «-liq» yaki «- lik» qoshumchisining qoshulushi bilen süpetlerge aylinidu. Nurghunlighan pé'illar qoshumchilarning qoshulushi bilen isimgha özgüridu. Teqlid sözlerning söz yasash iqtidarimu küchlük bolup, herxil arqa qoshumchilarning qoshulushi bilen isim, süpet, rewish, pé'il qatarliq söz türkümlirini hasil qilalaydu.
Bu maqalide uyghur tilidiki teqlid sözlerge söz yasighuchi qoshumchilaning qoshulushi arqiliq pé'illarni yasashning bir qanche xil yolini tonushturimiz. Buning uyghurtilini ikkinchi xil til süpitide ögen'güchilerge azraq yardem we türtke bolghusi.

Biz «hazirqi zaman uyghur tilining izahliq loghiti» (qisqartilmisi» ni estayidil körüp chiqip, jem'iy 300din artuq teqlid sözni retlep chiqtuq hemde bu sözlerni türge ayrip, tehlil yürgüzgendin kéyin, uninggha qoshulghan söz yasighuchi qoshumchilarning oxshimasliqigha asasen teqlid sözlerdin yasalghan pé'il shekillirini töwendiki alte türge bölduq.

1. Teqlid sözlerge söz yasighuchi qoshumche «-la» yaki «-le» ning qoshulushi arqiliq yasalghan pé'illar. Bu türge tewe sözler köpinche ikki boghumluq teqlidiy sözlerdur. Bu xil usulda yasalghan pé'illarning sani bir qeder köp bolup, töwendiki misaldiki 76 söz ene shundaq ikki boghumluq teqlidiy sözlerge «-la» qoshumchisining qoshulushi bilen yasalghan. Ikki boghumluq teqlid sözlerge «-le» qoshumchisining qoshulushi bilen yasalghan pé'illar peqetla töt söz. Bu ikki bughumluq teqlid sözler ichide ikkinchi bughumidiki suzuq tawush arqa sozuq tawushtin tüzülgen teqlid sözlerning köp ikenlikini chüshendüridu.

Mesilen:

Bolduq +la bulduqlimaq buluq +la buluqlimaq
Paras +la paraslimaq paraq +la paraqlimaq
Part +la partlimaq palas +la palaslimaq
Palaq +la palaqlimaq paypas +la paypaslimaq
Puruq +la puruqlimaq pusur +la pusurlimaq
Poltuq +la poltuqlimaq poltung +la poltunglimaq
Posur +la posurlimaq pulang +la pulanglimaq
Pitir +la pitirlimaq pitiq +la pitiqlimaq
Pilting +la piltinglima q pichir +la pichirlimaq
Pildir +la pildirlimaq taraq +la taraqlimaq

Taras +la taraslimaq
Tarang +la taranglimaq
Taq +la taqlimaq taqir +la taqirlimaq
Takas +la takaslimaq tupur +la tupurlimaq
Turuk +la turuklimaq torung +la torunglimaq
Tokur +la tokurlimaq tokus +la tokuslimaq
Bolduq +la bulduqlimaq buluq +la buluqlimaq
Tong +la tonglimaq tipir +la tipirlimaq
Tiriq +la tiriqlimaq tiring +la tiringlimaq
Jaraq +la jaraqlimaq jarang +la jaranglimaq
Janggir +la janggirlimaq jalaq +la jalaqlimaq
Jaldaq +la jaldaqlimaq jaldir +la jaldirlimaq
Jildir +la jildirlimaq jimir +la jimirlimaq

Charas +la charaslimaq choltok +la choltoklimaq
Churuq +la churuqlimaq chuwur +la chuwurlimaq
Chiriq +la chiriqlimaq xolup +la xoluplimaq
Darang +la daranglimaq diring +la diringlimaq
Dinggir +la dinggirlimaq sharaq +la sharaqlimaq
Shalaq +la shalaqlimaq shaldir +la shaldirlimaq
Shipir +la shipirlimaq shitir +la shitirlimaq
Shildir +la shildirlimaq shiliq +la shiliqlimaq
Shiwir +la shiwirlimaq ghachir +la ghachirlimaq
Ghaldang +la ghaldanglimaq gholdur +la gholdurlimaq
Ghichir +la ghichirlimaq ghildir +la ghildirlimaq
Qaras +la qaraslimaq qaqaq +la qaqaqlimaq
Karas +la karaslimaq kusur +la kusurlimaq
Kitir +la kitirlimaq gudung +la gudunglimaq
Gumbang +la gumbanglimaq gichir +la gichirlimaq
Lighir +la lighirlimaq waras +la waraslimaq
Waraq +la waraqlimaq wichir +la wichirlimaq
Wiliq +la wiliqlimaq
Dükür +le dükürlimek güpür +le güpürlimek
Linggir +le linggirlimek

Teqlid sözlerning keynige ulda / ülde/ ilda / ilde qoshumchiliri qoshulup pé'il yasilidu. Bu xildiki sözlerning köpinchisi axiriqi boghumi üzük tawushlar bilen axirlashqan bir bughumluq sözler bolidu.

Bong + ulda bonguldimaq buzh + ulda buzhuldimaq
Pok + ulda pokuldimaq pung + ulda punguldimaq
Pur + ulda puruldimaq pus + ulda pusuldimaq
Push + ulda pushuldimaq jugh + ulda jughuldimaq
Chok + ulda chokuldimaq chuk + ulda chukuldimaq
Chung + ulda chunguldimaq xor + ulda xoruldimaq
Doq + ulda doquldimaq sok + ulda sokuldimaq
Shuw + ulda shuwuldimaq ghor + ulda ghoruldimaq
Ghurt + ulda ghurtuldimaq ghuzh + ulda ghuzhuldimaq
Ghuy + ulda ghuyuldimaq kor + ulda koruldimaq
Lok + ulda lokuldimaq loq + ulda loquldimaq
Mos + ilda mosuldimaq

Pazh +¬¬¬¬¬¬ ilda pazhildimaq paq + ilda paqildimaq
Pang + ilda pangildimaq pix + ilda pixildimaq
Pir + ilda pirildimaq pizh + ilda pizhildimaq
Tart + ilda tartildimaq tars + ilda tarsildimaq
Tiris+ ilda tirisldimaq jart + ilda jartildimaq
Jagh + ilda jaghildimaq jaq + ilda jaqildimaq
Jang + ilda jangildimaq jigh + ilda jighildimaq
Pars+ ilda parsildimaq chak + ilda chakildimaq
Chik + ilda chikildimaq tart + ilda tartildimaq
Dang + ilda dangildimaq

Dong + ilda dongildimaq dir + ilda dirildimaq
Ding + ilda dingildimaq zing + ilda zingildimaq
Sim + ilda simildimaq shap + ilda shapildimaq
Shart + ilda shartildimaq shaq + ilda shaqildimaq
Ship + ilda shipildimaq shing + ilda shingildimaq
Ghach + ilda ghachildimaq ghart + ilda ghartildimaq
Ghars + ilda gharsildimaq ghazh + ilda ghazhildimaq
Ghas + ilda ghasildimaq taq + ilda taqildimaq
Ghip + ilda ghipildimaq ghich + ilda ghichildimaq
Ghir + ilda ghirildimaq ghirt + ilda ghirtildimaq
Ghiris + ilda ghirisldimaq ghizh + ilda ghizhildimaq
Ghiq + ilda ghiqildimaq qars + ilda qarsildimaq

Qas + ilda qasildimaq qaq + ilda qaqildimaq
Qiris + ilda qirsildimaq kart + ilda kartildimaq
Kazh + ilda kazhildimaq kas + ilda kasildimaq
Kang + ilda kangildimaq kirt + ilda kirtildimaq
Kizh + ilda kizhildimaq gach + ilda gachildimaq
Gazh + ilda gazhildimaq gich + ilda gichildimaq
Girt + ilda girtildimaq gizh + ilda gizhildimaq
Ging + ilda gingildimaq lagh + ilda laghildimaq
Laq + ilda laqildimaq long + ilda longildimaq
Ligh + ilda lighildimaq mach + ilda machildimaq

Mart + ilda martildimaq mich + ilda michildimaq
Mizh + ilda mizhildimaq mix + ilda mixildimaq
Wras + ilda wrasildimaq wazh + ilda wazhildimaq
Was + ilda wasildimaq wash + ilda washildimaq
Waq + ilda waqildimaq wizh + ilda wizhildimaq
Wish + ilda wishildimaq wiq + ilda wiqildimaq
Wing + ilda wingildimaq düp + ülde düpüldimek
Düt + ülde dütüldimek dür + ülde dürüldimek
Dük + ülde düküldimek güp + ülde güpüldimek
Dik + ilde dikildimek

Yuqarqi köpligen misallardin biz üzük tawush bilen axirlashqan bir boghumluq teqlid sözler az emeslikini, hetta bu bughumni hasil qilghuchi sozuq tawush bolsa köpinchisi arqa sozuq tawush ikenlikini körüwalalaymiz.

(3) Teqlid sözlerge söz arqa qoshumchisi ra // re ning qoshulushi arqiliq pé'il yasilidu. Bu xil teqlid sözler da'im sozuq tawush bilen yaki üzük tawush / ng / bilen axirilishidu. Hemde janliq nersilerning chiqarghan awazigha teqlid qilin'ghan sözler bolidu.

Gung + ra gungrimaq hang + ra hangrimaq
Höng + re höngrimek me + re merimek
Mö + re mörimek

(4) Teqlid sözlerge söz arqa qoshumchisi // shi // ning qoshulushi arqiliq pé'il yasilidu.
Bu xildiki teqlid sözler asasen üzük tawush //ng// , //m//, yaki //w// bilen axirlashqan bir boghumluq sözlerdur.

Daqang + shi daqangsimaq
Ghong + shi ghongshimaq
Haw + shi hawshimaq

(5) Teqlid sözlerge söz arqa qoshumchisi // kire// , //qira// ning qoshulushi arqiliq pé'il yasilidu.
Bu xildiki teqlid sözler asasen üzük tawush // r// bilen axirilashqan bir boghumluq sözlerdur.

Chur + qira churqirimaq chir + qira chirqirimaq
Xar + qira xarqirimaq xir + qira xirqirimaq
Shar + qira sharqirimaq shur + qira shurqirimaq
Ghar + qira gharqirimaq ghur + qira ghurqirimaq
Kar + kire karkirimaq kur + kire kurkirimek

(6) Bu türdiki sözler nahayiti alahide bolup, hazirqi zaman uyghur tili grammatikisda, nahayiti az bir qisim teqlid sözler ikki xil qoshumche qoshush arqiliq pé'ilning ikki xil sheklini yasaydu.

Shalap + shi shalapshimaq shalap + la shalaplimaq
Shir + qira shirqirimaq shir + ilda shirildimaq
Gür + ülde gürüldimek gür + kire gürkirimek
Ghing + ilda ghingildimaq ghing + shi ghingshimaq
Löm + shi lömshimek löm + ülde lömüldimek
Ling + shi lingshimaq ling + ilda lingildimaq
Wang + shi wangshimaq wang + ilda wangngildimaq

Xulase:

Uyghur tilidiki teqlid sözlerning sani köp , obrazliq, janliq lékin bizning uni tetqiq qilishimiz téxi yéterlik emes. Nöwette, köpligen tetqiqatchilar teqlid sözlerning grammatikiliq alahdiliki we söz yasash alahidilikining melum bir qisimlirini tetqiq qildi. Lékin téxi chongqurlap tetqiq qilin'ghini yoq. Bu maqalide teqlid sözning qurulmisi hemde uning pi'il yasash sheklining jeryanlirini türge ayrip, sitastika qilinip, misallar bilen chüshendürüldi. Shuning bilen birge oqurmenlerning uyghur tilidiki teqlid sözlerge bolghan chüshünchisini chongqurlashturush, qiziqishini qozghash hemde téximu bir qedem ilgiriligen halda ögünüsh we tetqiq qilish asasiy meqset qilindi.

Izahat:

(1) Yi künshiyu, gaw shijiy « uyghur tili grammatikisi» merkizi milletler uniwérsitéti neshriyati, 1998- yil
(2) M abbas «uyghur tilidiki teqlid sözler toghrisida » ( «til we terjime» 1987 – yil 3- san , 50 – bet.
(4) Hemme misallar «uyghur tilining izahliq loghiti» din élindi.
Paydilan'ghan matiriyallar:
(1) Yi künshiyu, gaw shijiy «uyghur tilining grammatikisi» merkiziy milletler uniwérsitéti neshriyati, 1998- yil.
(2) Liyaw zéyü , majünmin «uyghurche – xenzuche loghet» shinjang xelq neshriyati 2000- yil
(3) Uyghur tilining izahliq loghiti ( qisqartilmisi) shinjang xelq neshriyati , 1999- yil.

Bu maqalini yézishta yétekchilik qilghan xaliq niyaz mu'ellim, xuyi mu'ellimge we sawaqdishim isma'il qatarliqlargha alahide rehmet éytimen.

Bu maqale shinjang uniwérsititi ilmy zhurnilida élan qilin'ghan.

http://www.uyblog.cn/u/esmael/archives/2007/200772222717.html