Ishek ishektin qalsa quliqini kes – deydighan bir gep bar

[uyghur]

Ishek ishektin qalsa quliqini kes – deydighan  bir gep bar

                                 ( Mesel )

   Buningdin anche bek  burunqi zamanmu emes, biz yashawatqan  bu sheherdin bek  yiraqtimu emes, bar bilen yoqning arisida nesirdin ependining béshidin mundaq bir weqe ötken iken . Kishilerning éytishiche eslide bu weqege  nesirdin ependi özi sewepchi bolghan iken . Künlerning biride intayin zörür  bir ihtiyaj tüpeylidin nesirdin ependining  kallisigha bir xiyal kiriwaptu. Uxlisa chüsheydiken . Oyghansa oylinidiken: ishekni  adem qilghili bolamdighandur!- Towa, bu sheytani weswesmidur, yaki ilahi ilhammidur- deydiken  nesirdin ependi .  Biraq  özi bir qarargha kélelmey, yurtimizdiki bir dana kishige kallisidiki oylirini éytip , toghra bir meslehet bérishni telep qiliptu.
: Bu alem sewepke mu'elleqdur, sewepkargha  ejir bergüchi  rahmani berheqtur! Yurtimizgha  natonush, yaqa yurttin éqip kelgen, ténep qalghan, béshi qayghan, puti tayghan  bichare ishektin birni tétip, bashqa ishekzadilerdin xali halda terbilep baqarsiz, ejringizge mukapat niyet meqsetliringiz emelge éship qalsa sawabi péqirgimu yetküsi- dep, meslehet we medet bériptu héliqi dana kishi  nesirdin ependige .

     Aridin uzun ötmey salpi -  sayaq, baridighan yéri yoq, bash tiqidighan éghili yoq, barghanla jaylarda shatraqlap, tézéklep sésitqan, özimu sésip hali qalmighan, taza tügeshken bir qotor ishek nesirdin ependige yoluquptu. Izdiseng taparsen dégen shu bolsa kérek- deptu nesirdin ependi qotor ishekni  yitilep  öyige mangghach. Ishekmu salpiyip salgilap qalghan qulaqlirini aran teslikte midirlitip, nesirdin ependining sözige memnunluq  inkasini bildürgendek bir xil keypiyat ipadileptu.  Shu kündin bashlap nesirdin ependi bu qotor ishekni xas bir éghilgha solap, ishekler  jemiyitidin  alaqisini özüp, yaxshi bodap béqishqa bashlaptu. Uning birla arzu armini : chalmigha jan bergüchi, yoqtin bar qilghuchi, yamanni yaxshi qilghuchi hemmige qadir igem allah  bu bichare tilsiz mexluqqa til ata qilsa, xar – zar, haywanatlar dunyasidiki tégi pes bu mexluqni isheklik dunyasidin qutuldurup, adimilik  dunyasigha qoshup qoysa ejep emes . Eger shundaq bolghanda ishektin kütken ihtiyaj hel bolghusi - dégen ali janap tileklerdin bashqini kütmeydiken . Kishilerning : hey ependi, halwa bérip baqsangmu ishektur ishek, ishekke halwa bergen nadandur béshek!-  Dégendek  tewsiyelirige  esla qulaq salmay, qotor ishekni eng ésil nazu – nimetler bilen béqiptu. Nesirdin ependining  singdürgen ejrige yarisha ishekning tükliri kündin - künge parqirap, qulaqliri ding, pachaqliri  zing bolup siritigha tuxum qoysa toxtighidek tülep, shunchilik  sölet bir qiyapetke kiriptu.    : Sewep qilsang söwette su toxtaydu - dégen gep mana mushu, emdi  bu mexluqning qilidighan ishi ademche söleshni ögünüshtur- deytti nesirdin ependi ishekni adem qilish arzusining emelge éshishi yéqin qalghanliqigha jezim qilip.

     Yillar ötkenche- nesirdin ependining qotor ishigi  yamidap sözleshke bashlaptu. Towa deyli xalayiq! Ishekmu ademche sözliyelemdu! - Belki  ishek ademche sözlimigendur, emma ishek bilen uzun yillap hepileshken nesirdin ependi ishekning tilini  bilshke bashlighandur. U hayajanni basalmaydighan, héssiyatigha bérilip ketken adem bolghachqa özining ishekchini  chüshinip qalghanliqi bilen ishekning ademchini  sözligenlikini arlashturup qoyghan  bolishi sheksizdur. Qandaqla bolmisun  ishqilip nesirdin ependi  ishek bilen  pikir almashturalaydiken . Shundaq künlerning biride  ishek  nesirdin ependidin tuyuqsiz sorap : hey ependi, sen méni  shundaq  etiwalap  baqting.  Qimmetlik waqtingni uzun yillap  manga béghishliding . Méni yaki ishletmiding. Men  barghanche heyran boliwatimen . Méni béqishtiki meqsitingni  bilgüm bar- deptu. Nesirdin ependi  jawap bérip mundaq deptu: 1 – senmu xudaning mexluqati, béshinggha kün chüshüp, sersan – sergerdan, salpi sayaq, qotor bésip  halingdin kétipsen . Xudaning mexluqatigha rehim qilish sawapliq ishtur. 2- Méningmu sanga ihtiyajim bar. U bolsimu yurtimizda  séning jama'étingdin bir qanche munapiq, xa'in, buzghunchi, qéliptin chiqqan  wehshi ishekler bar. Ularni  yaki urghili bolmaydu, yaki tillighili bolmaydu. Chünki yurtimizda haywanatlarning heqqini qoghdaydighan  qanun bar. Hetta u isheklerni  hélighu xa'in, munapiq déyish  u yaqta tursun, ishek- depmu öz nami bilen atiyalmas bolup kettuq . Bir nerse dédingmu, ish tamam, ish hang! Ish hang- dep, hangrighiniche mehkimining aldigha udul chapidu. Bu merez munapiq, xa'in isheklerning  qilghini qilghan, dégini dégen. Ademlerge zadila aram bermeydu. Qérilirining süydük purap  piwe ichishliri qaltis. Yashliri wodka, wiski ichiwélip  mest bolushup hangrighili tursa, madiliri  chichang étip  chang chiqiridu. Muhitni bulghap, yüzimizni töküp, dat dégüzdi. Shunga uyan oylunup, buyan oylunup axiri bu isheklerning öz jemetidin birni adem qilip , ulargha  wékil  teyinlisek, yaki elchi qilip arigha salsaq, bu merez munapiqlarni  bashqurghili bolup qalar. Shuning bilen el aman, yurt aman, muhit aman yaxshi bir weziyet barliqqa kelse bumu allahning iltipati – dégen ümütte köp sewep qilish, bash qaturush, el meslehiti wel maqul, bu ishqa sen udul kelding. Sewep méningdin, irade allahtin . Senmu méning bilen til bilishkidek boldung. Bügün özeng  gepni teshting. Méning éytidighinimning hemmisi shu. Emdi gep séningde.  

   Nesirdin ependining murat - meqsetlirini toluq  anglighan  sabiq qotor ishek köp oylanmayla  öz muddi'asini éyiptu. Ishekning  némilerni dégenliki  nesirdin ependige ayan bizge sir. Chünki ishek tilini nesirdin ependidin bashqa héchkim  bilmeydu. Ihtimal ishek mundaq dégendur: ependi, séning  derdingni chüshendim. Biraq méni uzun yildin béri  jama'étimdin ayrip, boynumni qara aghamcha bilen baghlap, tumshuqumgha noxta sélip, bashqurdung, ayrim tuttung. Bu halim bilen turup jama'étimge qandaq  elchi, yaki wékil bolalaymen? Shunga  béshimni bosh, töt ayiqimni xosh qoyiwet! Pat yéqinda  kütkenliring ishqa ashqusi!

   Meyli u sabiq qotor ishek némila dégen bolsun, emeliyettimu  nesirdin ependi arzulap, awaylap on nechche yil ejir singdürüp baqqan sabiq qotor ishekni  béshi bosh qoyup bériptu. U éghildin chapchup chiqqiniche qiyghétip chépiptu. Mehellini yette qétim ayliniptu. Axirqi qétimda ish hang! Ish hang ! – Dep ner tartip közdin yütüptu. Aridin  qaq üch kün ötüp bir küni  nesirdin ependining  baghchisidin üpür- tüpür shepe angliniptu. Bu shepe barghanche aynip  güldür qarasqa ayliniptu. Köngli bir az  ensizlikte qalghan nesirdin ependi ihtiyat bilen ögzige chiqip baghchigha qarighidek bolsa, öz közlirige ishenmigüdek bir wehshi menzire namayen boluptu. Yeni  yurtni qalaymiqanlashturup, el - mehellini bizar qilghan ,  bir biridin qotorliship ketken, qashaq, horun  san - sanaqsiz lalma ishekler  nesirdin ependining bagh -  waranlirini cheylep, del- derexlerni ghajilap, shaq-  shumbilarni sundurup, yéngidin yétishiwatqan köchetlerni dessep cheylep, xane weyran qilishqa bashlaptu.

    Baghu- bostanlargha  ghaljirlarche hujum  qiliwatqan  lalma  isheklerning  aldida  téximu  esebi heriket qiliwatqanliri  munapiq ishek, xa'in ishek, satqun ishek, showikesh ishek, néshikesh isheklerdin ibaret  besh türlük  ghaljir ishekler bolup, ulargha yol bashlawatqini del  nesirdin ependi  béqip, ademche gep qilishni ögetken héliqi sabiq qotor ishek iken . Buni körgen  nesirdin ependi  öz közige ishnelmey : hay, hay bu qandaq qiliq ?- Dep kayiptu.
: Qandaq qiliq boliwatqanliqini özeng körüp turupsenghu ependi – deptu sabiq qotor ishek mesxire qilip.
-Men séni mushuning üchün baqqanmidim? On nechche yilliq ejrimge qayturghan jawabing mushu boldima?- Deptu nesirdin ependi ghezeplinip.
: Ependi! Sözümge qulaq sal! Méni béqishini  sanga héchkim tangmidi. Özeng talliding.  Özeng baqting. Derex ghajilash, baghu- bostanlarni  dessep- cheylesh isheklerning xuyi- deptu sabiq qotor ishek  chapchup turup.
-Wapagha japa dégen shu boldima? Sénng béshinggha kün chüshkende men esqatmidimmu? Sen  on nechche yilliq ejrimge xatire qilip bolsimu bundaq na'ehlilerche qiliqni qilmasliqing kérektighu!- Deptu nesirdin ependi minnet qilip.
: Ependi! Séning éytqanliring peqet adimigerchilik noqtisidinla toghra. Lékin men bolsam  ezeldinla bir ishekturmen . Wapagha wapa qilish ademlerning ishi . Emma köz aldingdiki bu menzire peqet isheklerning ishi . Menmu bir ishek bolghanliqim üchün - ishek ishektin qalsa quliqini kes- deydighan bir gep bar. Eslide héch bolmisa séning béghinggha hujum qilmisam yaxshi bolatti. Biraq jama'etlirimdin ayrilip, yene yalghuz qélishqa taqitim qalmidi . Qara ependi , bizning ishekler jama'étimiz néme dégen bir öm ! Hujum qilishqa toghra kelse  awu adem  yaxshiti, mawu adem yamanti démestin,   hemmimiz bir xil hangrap, bi'ér septe  bolimiz. Jama'et dégen  tépilmas bayliqtur! – Deptu sabiq  qotor ishek  nere tartip. Nesirdin ependi derghezep bolup ögzidin sekrep chüshüp ishekler  jama'étini xazan bolghan baghchisidin  qoghlap chiqiriptu. Lékin uning özi baqqan qotor ishektin tartqan elemliri  bir yaqta qélip, bu setchiliktin  yurt, mehellining xewerdar bolup qélishidin qattiq nomus qilidiken . Derdini ichige yütüp, kishige tinmay, tala – tüzge'imu chiqmay bir mezgil oylinishqa bashlaptu. U da'im dégüdek kishilerning : halwa bérip baqsangmu ishektur ishek, ishekke halwa bergen nadandur béshek!- Dégen  tenbihlirini tesbih qilidiken .

    Emma  késelni yoshursang ölüm ashkare- dégendek, nesirdin ependining dergahidin qoghlanghan héliqi qotor ishek, pütün yurt- mehellini arilap, salpa- sayaq lalma, xa'in, munapiq isheklerni egshtürüp : ish heng! Ish hang! - Déginiche nesirdin ependining keynidin éghwa térip, way u bek eski adem! Méni jama'étimdin on nechche yil ayriwetken, pütün yamanliqni pilanlap, yurt, jama'etni parchilap, düshmenni xosh, dostlarni bosh qilidighan yaman niyetlik adem, uni yurttin qoghlap chiqarmisanglar, kelgüside ewlatliringlarni  tire- piren qiliwétidu! Hemmnglar toplushup  xuddi bizning ishekler jama'étimizdek bir awazgha egiship , del waqtida yurtni qutquzunglar- dep, jar sélishqa bashlaptu. Qotor ishekning bu chaqiriqlirini quwetlep xa'in ishekler, munapiq ishekler, néshikesh ishekler, showikesh ishekler  barliq lalma isheklerni  seperwerlikke keltürüp, yaq dégenlirini urup, soqup tehdit sélip dégendek, pütün yurtni ishek jama'éti béshigha kéyiptu. Shundaq elemlik künlerning béride  eng xeterlik, éghwagerlikte teng déshi yoq , ikki yüzlimichi bir xa'in ishekni xojayini xa'inliq bir wezipisi bilen yiraq seperge yolgha saptu. Bu hal  nesirdin ependige  az bolsimu teselli bolghan iken . Emma xa'in ishek  seperge kétip bir qanche aydi ötkende, bir küni xa'in ishektin esla xet- xewer  alalmighan jupti( yaki xotuni) achliqtinmu, yaki zirikip - tirikipmu héchkim bilmigen bir sewep bilen éghildin qaq seherde talagha chiqqan we etrapta aylinip , bir az yiraqqa kétip qalghan iken, uni ach qalghan yawa töge talap, chishlep öltürüp qoyuptu. Bu shum xewerni ishekler jama'éti xa'in ishekke derhal yetküzüptu. Xa'in ishekmu xojayinidin ruxset élip qaytip kéliptu. Bu haldin nesirdin ependi mundaq bir yaxshiliqni kütken iken: xa'in ishekning jupti  bek échinishliq halda öldi, ölüm yaxshi nerse emes, échinimen . Lékin  bu ölüm bashqa xa'in , munapiq, wehshi isheklerge ibret bolghusi! Buningdin kéyin ishekler jama'éti ademlerge ziyan salmas, xa'inliq qilmas...

  Biraq, emeliyet nesirdin ependining kütkinidek bolmay, téximu yaman aqiwet kélip chiqqan gep. Xudayim towa! Yamanliq qilay dése  dunyada qilidighan yaman ishlar tépilip turidu.  Yaxshiliq qilay dése yol yoq. Ademler shunche köp turup, mushu bir top xa'in isheklerge bozek bolghinini  zadila chüshünüp , tégige yetkili bolmaydu!

Elqisse:  xotuni yawa tögining astida yanchilip ölgen xa'in ishek seperdin qaytip kelgiche, héliqi sabiq qotor ishek pütün  lalma isheklerni seperwerlikke keltürüp, özi bir qolluq sahipxanliq qilip, barliq ishekler jama'étini yette kün qarliq tutquzuptu. Özi nere tartip, kéche- kündüz : ish hang! Ish hang- dep hangraydiken. Bu uning  tilawet qilip haza tutqinimish. Uni az dégendek, ikki béshigha liq quran qachilanghan xurjunni yüdi'iwalghan  ishekler, tagharlap kitap yüklengen ishekler, sha'ir, yazarmenlerni dorap, quyriqining astigha qelem qisturiwalghan ishekler! Ishqilip isheklerning hemisi  seperwerlikke kelgen iken . Bu menzirini  körgen musibetdar xa'in ishek ikki chishliq bolup, téximu edigili turuptu. Juptining paji'elik ölümi ibret bolmastin, téximu yamanliq qilishigha medet bolghan gep!

    Shuningdin itibaren nesirdin ependi : halwa bérip baqsangmu ishektur ishek, ishekke halwa bergen nadandur béshek!- Dégen  hékmetlik sözni ésidin chiqarmasliqqa qesem ichiptu we  ishektinla emes hetta texeylerdinmu seskinip, nepretlinidighan bolup, béshidin ötkenlerni bashqilarning  ibret élishigha amanet  qalduruptu.