“Kalighach Uwisidiki Mehpi Sirlar”ni Okughandin Kiyin

[PolatGhamkin]

        Hormetlik okurmenler, men bu yazmamni meydanda kopchilikning hozurige sunushtin ilgiri okurmenlerning chushunip okushi uchun, bezi nersilerni aldin eskertip koyushni toghra taptim. Yazmamning bash we arliklirida ozumning pikir we mulaizlirimning yizilghinini hisapka almighanda, kop jayliri pakitlik bolishini kozde tutkanlikim uchun, Sidik Rozi we Rabiya Kadeerlarning kitapliri we makaliliridiki ozliri yazghan pakitlik sozlirige asasen teyyarlandi. Ularning yazghanliridin elinghan bolinmiler kop bolganliki uchun, ularning yazghanliridin elinghan bolaklerni komputerdiki kosh tirnakning bek kichik bolghanlikini nezerge elip okurmenlerning adiship ketmesligi uchun, awal skopka kilip, ichige kosh tirnak kilip elindi, - (“ – elinghan parche abzas tugigendin kiyin kosh tirnakni yepip andin kiyin skopkini yaptim, - “). shunung uchun okurmenlerning eyipge buyrimay, aldirmay chushunip okushini, imla hataligi bolsa tuzitip okushinglarni umut kilimen.
        Undin bashka karshi fikir yazghuqilarning, makalamni okughan waktida , ozlirini tutuwilip , makalamda otturgha koyghan pakitlargha dikkat kilip, ozlirigha sual koyup oylinishini wa bitarap halda baha birip yizishini sorayman. Shuning uqunmu makalamni yazghan wahtimda karshi fikir kilghuqilarni  har wakit nazarga alghanlighim uqun ozam bilan bir pikirdiki kishilarni , guwalikka tartidighan wa ularning sozlirini ispat ornida korsitidighan ishlardin haliy bolush bilan birga, Sidik Rozi wa Rabiya Kadirlarning kitapliridin ilinghan sozliriga makalamdin nahayiti kop orun bardim. Guwalikkimu, shulargha yikin dap karighan adamlarni tartim. Pakitlik bolghan karshi fikiringlarni har wakit karshi aliman.
Polat Ghamkin

“Kalighach Uwisidiki Mehpi Sirlar”ni Okughandin Kiyin
        Allah bir kewimni yaki bir shehsini jazalimakni irade kilsa, uninggha amiliyette uzige ziyan kilidighan bir pilanni payda kilidighan kilip chiraylik korsitip ozige tuzdirdiken. Sidik Rozining “Kalighach Uwisidiki Mehpi Sirlar” digen bu makalisi buning tipik misali .
           Men burun chonglardin “ kalihgach behit-ametning simwuli,baharning elchisi” digenlirini kop anglayttim. Dimisimu yurtimiznga bahar bilen teng kalihgachlar kiletti, ak kongul yahshi ademlerning aywan-saray, pishaywanlirihga uga tuzup birge yashaytti. Kara niyetlik adem bar oylerdin, yilan bar oylerdin hezer eyletti. Sidik rozi oz makalisida kalihgachning tebiytidiki bu hikmetnimu astin ustun kilish bilen birge millitimiz tarihidiki meshshur leaderlardin, Ayse Yusup Aliptikin we Memtimn Bughradin tartip elim sahaside yakshi netijiliri bilen shohret kaziniwatkan ziyalilirimiz, wetenning ghemini yewatkan ilghar pikirlik shehsilirimiz, jumlidin uzi we Rabiya Kadirdin bashka hammini  meksetlik chishlap tartip sesitishka urunghan.          
 
            Sidik Rozi “Kalighach Uwisidiki Mehpi Sirlar” digen makaliside mundak yazidu, -(“Hitay 1949yili 10ayda Uyghurning wetinige tajawus kilip kirdi, Gomindanggha yallinip ishligen Uyghur tillik yallanma sakchilar, Gomindang hitayliriga muavin reyis, muavin nazir boluship bergen Uyghur tillik apiun kesh ghalchilar, hitayga boluship bergen Uyghur tillik dogha-yayilar bir-birlep ladak keshmir yoli arkilik kechishka bashlidi. Bu kishilar “Weten uchun wetendin ayrilduk” daydighan yalghan shuarni, adem aldaydighan yalghan shuarni kuturiwilishti.”)                                                                        
      (Merhum Memtimin Bughra 1947 yili kurulghan olkilik hokimetning tamirat nazirlik wezipisini otigen. 1948yilning ahiri, olkilik hokimetning muavin reyisi bolghan. Memtimin Bughraning “Sherqi Turkistan tarihi” digen kitabining Bughraning terjimaligha karalsun.)
  Biz bashkisini koyop mushu bir abzasni tehlil kilip koreyli.                                                        
        1949yili hitay koministliri wetinimiz Sherqi Turkistanni omumiy yuzluk istila kilishtin bir-ikki ay burun, umur boyi wetenning ghemini yep Sherqi Turkistanning mustakilliki uchun Koresh kilghan, tarihta untulghisiz ochmes izlarni kaldurup ketken shehsilerdin Memtimin Bughra, Eysa Yusup Aliptikin bashchilighida, 700-800dek adem pilanlik halda keshmir arkilik chetalge hijret kildi. Ular keshmirde merhum Memtimin Bughraning rehberlikide we u zatning kop tirishchanlik korsitishi netijiside, keshmir hokimet arbapliri bilen indistan hokimiti we tashki ishlar ministirliki bilen alake baghlap muzakirler elip bardi. Amerika koshma shitatliri, birleshken milletler teshkilati we Turkiye jumhuryiti hokimitige murajet kildi. Netijide Memtimin Bughra, Aysa Aliptikin we ularning sebdashlirining tirishchanlik korsitishi bilan muajirlar wakitlik bolsimu Hindistan hokimitining keshmirde kolaylik yaritip berishige erishti. 1952-yili 3-ayning 13-kuni Turkiye hokimiti ministirlar kabiniti resmi karar makullap 1850nepher Sherqi Turkistanlik, pana telep kilghichularni kochmen supiti bilan Turkiyege kilip yerlishishini kobul kildi. Dimek wetende millatning horlik azatliki uchun kan kichip koresh kilghan, biz hazir pehirlinip her yilida hatirlewatkan 1933 -yilidiki mustakil jumhuryitimizning kurlishigha kop tirishchalik korsetken bu zatlarning  “Weten uchun wetendin ayrilduk” digen meshhur shuari muhajirettiki barlik weten soyer uyghurlarning ortak sadasi! Sidik Rozi ozining  ebga makalisida  adem aldaydighan yalghan shuar deyishi bilen yene “apiun kesh ghalchilar” dep tilga elishka juret kilghan. Sidik Rozi digen bu nakesning , Uyghur millitining kanlirini ichiwatkan hitay koministliri bilen bir mukamda mundak juylishlirini kandak chushinish kirek? Bu bir tassadibiy uhmay yezip kalghanlikkmu? Yaki bolmisa buyrutmma kobul kilip malum bir meksette pilanlik yezilip chikirilghan nersimu? Bu-novette herbir Uyghur estayidillik bilen pikir yurgizip oylinip bekishka tegishlik muhim mesillerdin beri yesablinidu.      
 - (“Beziler manga siyaset ogetmekchi bolishti, apsuski meni dunyagha apiride kilghan kundin bashlap Allah manga siyaset ugitip bolghan edi”)- (Sidik Rozining “Uyghurning Orni Nerde”- digen kitabining 4- betige karalsun.)
         Dimek Sidik Rozi ozini anisining karnidin siyasetchi bolup chushkeligini bizge uhtirwatidu, mening demekchi bolghunum bu ademning yukarkidek meshhur jowlishliri, tiz ozgirishchanliki, bugun birhil-ata birhil bolalaydighan hamiliunliki, shehsi tebiyitidiki hunuk-pes shehsiyetchiligi, ichi yaman ademlerdin alahide perkilinip turidighan, pewkuladde ichi yamanliki,…. katarliklar bizni Sidik Rozi digen bu adem kim? Bu adem hayatida nime ishlarni kilgan? kirighanda Amerikigha chikip kelishidiki sevep nima? Amerikigha kelgendin kiyin bu adem nimishlarni kildi?- digen soallar ustide oylandurmay kalmaydu.
1. “ Sidik batur” kim ?.                                                                                                                                                                      
         Demguratchi hittay Wuhundagha - (“Keling ependim, mening ismim Sidik haji rozi, milletchi edim, Uyghur okughuchilarni namayishka teshkillep hittayning turmisida 1969-yilidin 1977- yilighiche, 9 yil turmide yatkan edim dedim uzumni tonushturup”)- dep yazidu Sidik Rozi, “Uyghurning orni nede” digen kitabining -78 betide goya Wu hittay bilen dertlishiwatkandek…? Emdi oz gepimizge kelsek, eslide, Sidik rozi “rehberlik” kilghan bu okughuchilar namayishi kaysi weziyette? Kachan kayerde bolup, kandak ahirlashkan? Bu namayishni kimler nime seweptin kilghan we bu herkette Sidik rozi kandak rol alghan? Digen suallargha chushinishlik jawap bolsun uchun gepni 60- yillarning ahiri, yeni bundin 40 yil ilgirki MaoZedong elip barghan –“medeniyet inkilawi” din bashlashni togra taptim.  Mahiyette atalmish“Medeniyet inkilawi” ni Maozeidong ozining mutlek nupuzini ilahilashturush gherizide, oz sepdashliri, emeldarlar we ziyalilarni abroysizlandurup sisitish uchun, yalang-tosh purultariatlarni kush kilip, yash okughuchilarni bolsa awangard kilip salghan bir wehshi herket idi. Bu herketning deslepli mezgilide yukuri terkiptiki okughuchilarning chetke kikilghanliki ras, likin Sidik rozi “ uyghurlarning orni nede” digen kitabida yazghandek, okughuchilarni tartip chikirip Koresh we sazayi kilidighan ishlar bolghan emes. Men bu yazmamda “Medeniyet Inkilabwi”ni aklash yaki karlashni mehset kilmaywatimen. Peket hakiketni yezish alkilik Sidik Rozining ras gep kiliwatkan, yaki bolmisa “Medeniyet Inkilabiy”ni oz beshidin otkuzmigen yashlarni we bashkilarni kaymukturup, uzini tughma siyasion we millet soyar bir ajayip – gharayip insan kilip korsitip, nikapliniwalghaliki uchun uning nikawini yirtip tashlap, hakiki mahayitini keng Uyghur jamahitige nime uchun? Digen soalni aldigha tashlash alkilik ularning hekiketni bilishige paydisi bolarmikin digenni niyet kiliwatimen.    
    “ Mediniyet inkilawi”ning ottura baskuchigha kelgende, wetinimiz sherki turkistanda omumi helik karmu-karshi ikki goruhka bolundi, “ Bao huang pai” (podakchilar) namida kurulghan herhil teshkilatlar, Sherki turkistanning shu wakittiki birinji numurluk hokukdari Wang inmaoni jan tikip koghdidi. “Zao fan pai”(isyanchilar) namida kurulghan herhil teshkilatlar Wang inmaoning sherki turkistanda yurguzgen hata siyasetlirini pash kilip uni yokatmakchi boldi. 1967-yili Maozeidongning ayali  Jiangchingning “kelem bilen hujum kilip, alam bilen koghdinayli”  digen chakirkidin kiyin bu ikki teshkilatka bolungen helk, kurallik tokunush dewrige kirdi. Buning bilen wetinimiz Sherqi Turkistandimu bir katar kanlik urushlar bolup otti. Bolupmu Kumul, Urumqi, we Keshgerlerde urush tehimu kattikrak boldi. Ane shu dewirlarde Shinjiang Univerisiting edibiyat facultitini asasiy kilgan “Hong San Lien” (kizil 3-etret) Ayten we Tursunlarning (adibiy lekimi Kaynak) bashchilikida Wang En Mao ning peketla milli mesilidiki hataliklirini enik pakitlar arkilik koturup chikip, chong hetlik gizitlar arkilik Urumqining nuhtuluk kochiliridiki tamlarga chaplap helik echide omumiy yuzluk  bir dagh-dughlik herket kozghidi. Kizil 3-Lienni assas kilghan okughichilar, asasen Sherqi Turkistandiki milli tengsizlik katarlik mesililarni Wang En Mao gha artip turup yezip koturup chikti. Bolupmu ang asasliki 1962-yilidiki acharchilikta bay nahiyeside ambarda neche on ming tonna ashlik bar turup 10 mingdin artuk Uyghurning acharchiliktin olup ketishidek pajialik mesilini ayni chaghdiki aftonum rayonining muavin reyisi Memtimin Eminupning temillap bergen pakitlik materialigha asasen Wang En Mao ning milli mesilidiki asaslik jinayiti supitide koturup chikip chong hetlik gizit we namish katarlik dagh-dughlik heriketler arkilik helikni kozghitip Wan En Mao gha karshi isianchi teshkilatlarning kuchini ashurushka terishti. 60-yillarning ahiridiki yeni medeniyet inkilawi dewirdiki bu hil dazibao we namaish arkilik Wang En Mao ning herhil hataliklirini pash kilidighan herketler normalni bir ahwal ikanligini, shu dewerni oz beshidin otkuzgen ademler uchun enik bir ahwal. Uning ustige hukimetsizlik awjige chikkan bu dewirlerde bu hil namaish we heriketler 90- yillardikidek kanlik basturishlaghimu uchurmighan. Bu nuhtini Sidik Rozi ozining “Uyghurning Orni nerde”  digen kitabidimu ayni chaghdiki hitay bash menistiri Ju En Lay ning bir telephoni bilen namaishning tarkap ketkenligini yazidu. (Sidik Rozining Uyghurning Orni Nerde digen kitabining 18inchi betige karalsun.)  Dimek kizil 3-lienning rehberligide elip berilghan shu ketimki namaish we herketler Sidik Rozi  “Uyghurning Orni Nerde” digen kitabining 19-betide yazghandek bay nahiyesi wekesi toghrisida  “Mening bayanatim”  mawzuluk makalini yezip bergen rehmetlik Memtimin Eminufning kolga elinishi bilen tamamlinidu.
         Yene bir kizzik yeri, Sidik Rozi ozining “Uyghurning Orni Nerde” digen ahlat kitabining  17- betide namaish sepige kirelmiganlarni eyiplep mundak yazidu. – (“…nurghun kishiler namaishchilar koshunigha koshulalmidi. Koshulalmidi…inkilab digen zadi  kandak nerse edi u? azadlik chu? Milli horluk chu? hisdashlik kilguchilarmu, kolliguchilarmu, korkunchaklarmu, nankipi haram tamaklarmu namashchilar koshunigha kirelighande, inkilap andin inkilap bolidu…”) - dep yazgan bolsa, arkisidin yukurgi geplirige putunley karshi halda ozining namaesh sepige kirelmiganligini yukarki kitabining 20- betide bayan kilip. –(“…namish teshkilligen kuni ansanbilning aldin otken yolning boyida olturup namishka rehberlik kildim. Lekin meydangha yekin baralmidim…)”- dep yazidu. Undakta Sidik Rozi ozi yukurda namish sepige kiralmiganlar togurluk yazghan bayanliridiki kaysi tipge kiridu.? Uning ustige alakilishish uskinliri terekiy kilmighan u wakitta  wuuoorra…. tolap jenubi derwaza( naming) terepke ketip bargan 2000 kishilik  namashchilar koshuniga ittipak tiyatirning aldidiki 4 kochining dokmishide, ore  turupmu emes, olturiwilip kandak “rehberlik” kilidu.? Bu her kandak akli – ushi jahida ademning kallisidin otmeydighan bekmu kulkilik kizzik gapte – alwatta! Ayni yillarda ottura mektepte okuwatkan wakitlirim, uning ustige kizil3-lien bilan koyuk alakem bolghanliki uchun, Sidik Rozi uzini ajayip, inkilapchi kilip yazimen dep, yalganni kamlashturaymaywatkan bu wekelerdin toluk hevirim bar. Der weke bu herketlerdin kiyin, bu heketlerge chitilip hichkim kolga elinghini yok. Sidik Rozi ozining “Uyghurning Orni Nerde” digen kitabining 20- betide. –(“…1968- yillning ahirida putun Uygurstan boylap kolga elish hrkiti bashlinip ketti…”)- dep yazgan bolsa, yene shu kitabining 21 - betide. – (“…mendin bashka, okuguchilardin hich kandak kishi kolga elinmidi…”) - dep yazidu. Dimek Sidik Rosining kiyinki digen sozi ras. Mediniyet inkilawigha nisbeten eytkanda mundak namish we isyankarlik heriketler normanli bir ahwal sanilatti halas. Dimek yazmimizning beshida demgoratchi hitay WuHungDagha  Sidik Rozi uzini tonushturup okughuchilarni, namaishka teshkilligenligim uchun 8 yil hitay turmiside yattim digini kip-kizil yalgan gep. Sidik Rozi okughuchilarni namaishka teshkillep amas, ijtimayi jinayet bilen 8 yil turmide yatkanliki ras. Biz yene Sidik Rosining ozining kitabida yazghandek Bortalla Utaida kandak kolga elinghanliki, kolga elinghandin kiyin turmide nima ishlarni kilghalighi, turme ichidiki “kan teghdim kilish” wekeside Sedik Rozining u ishka aktip awaz koshup ozining kenini bergendin sirt, bashka mehbuslarga kandak rezilliklerni kilghalikini kiyinki yazmillirimizda yene dawamlik toluklap yezip mangimiz. Emdi biz yukurda Sedik Rozi  kitabida yazghinidek 4 kochining dokmishida “oltirwilip”, “rehberlik” kilgan, 1962- yili Bay nahiyasidiki acharchilikta ambarlarda ashlik bar turughluk,  Wang En Mao ning buyrighi bilen ashlik helikke berilmey, acharchiliktin onmingdin artuk helikning olup ketishidin ibaret pajialik wekeni asas kilghan halda, Wang En Mao ning milli mesilidiki hataliki ustide kuturup chikip kilinghan namaishni Sidik Rozi we Rabiya Kadirlaning “Uyghurning Orni Nerde” ve “Rabiya Kadir Hekkide Dastan” digen kitabliride kandak bayan kilghanlikini selishturup tehlil kelip bakayli. Shundak selishturup tehlil kilghinimizda bir ishning mahiyitini chushinimizge azrak paydisi bolidu dep oylaymen.
        Sidik Rozi ozining “Uyghurning Orni Nerde” digen kitabining 17- we 18- betlirida namashning kandak bashlinip, Hitay dolet ministiri JuEnlay din telephone kilishi bilen, kandak tarkalghanlighini bayan kilip mundak yazidu.-(“…namaish bashlandi, 2000 okughuchi ittipak tiyatirning aldidiki meydandin (nenming) jenubiy kowukka karap yol aldi….netijilerni mustakamlash uchun ittipak tiyatirning aldida yene yighin echildi. Ayten bugunki namashtin hulase chikirip turatti. Del shu chaghda kutulmigen bir ish yuz berdi. Hitay merkizi hokumitining weziri-JuEnLei Aytenni telephonga chakirdi, Ayten barmidi. Lekin, ikki neper okughuchini wekil kilip telephon arkilik JuEnLei bilen suzlishike mektepke awatti. JuEnLey: -Balilirim,okugh uchilirim, - Juenleyning awazi telephonda titirep turatti: -manga kulak selinglar!  Kandak sozunglar bolsa anglayman… gepinglar bolsa Shinjiang Harbi Royon arkilik mining katipim Gu katipka yetkuzinglar.! Namaishni tohtutunglar, soviet revizonislirining aldida mening yuzumge kara surkimenglar. Kandak gepinglar bolsa Shinjiang Herbiy Rayon arkilik manga yetkuzunglar! Katip Guni telephoning yenida olturghusip koydum….;   Ayten Juenleining telephone yol yorukini okughuchilarga yetkuzmesligi kirak edi. Men Shu wakitta telephondin heversiz edim…. Okughuchilar meydandin tarkaldi.”) -dep yazidu Sedik Rozi.  Dimek Sedik Rozining namaish toghurluk yazgan bu bayanlirini okughan akli-hoshi jahida harkandak bir okurmen, gerche naaishning mezmuni, milli mesilige ait bolganliki uchun, kishini anche-munche hayajanga salsimu, lekin namaishning tupki haraktirini we meksitini bilivilishi anche tes amas dep oylaymen. Uning ustige mundak katta namaishka kochining dokmushida olturwilip “rehberlik” kiliwatkan bu katta, anisidin tughma siyasion bolup tughulghan “allamining”, namashining tarkilip kitishige sewep bolgan,  JuEnLeining telephonidin heversiz kelishi her bir akil egisi uchun kulkuk bir ishte…?- alwatte.
           Amdi, 1968 yildiki bu namaishni Rabiya Kadeer ozining “Rabiya Kadir Hakkida Dastan” digen kitabida kandak bayan kilghanligiga karap bakayluk. Rabiya Kadir ozining kitabida bayan kilip. , - (“…16 May, 1968- yili edi. Medeniyet inklawi bashlinip ikki yil din kiyin Urumqide hitay hokumitige karshi putun helik ot elishka teyyar bolgan serengidek bolup kalgan edi.  Bu ketimki hitay kokumitige karshi oguguchilar herkitini 8 neper dostlar teshkinligen bolup, 15000 din artuk helik ammisi kozghulup kochulargha tokulgen.  Ular erkinlik, mustakillik shuarlirini towlap namaish kilghan edi. Ashu 8 neper baturning biri Sidik Rozi edi. Korallik hitay eskerliri bu namaishni basturdi. Lekin putun helik eziz janlirini weten azatlighi uchun, pida kilishka teyyar edi…”) - dep yazidu. Bir kitimlik wekening bu er- kotunning kelimi astida ikki hil yezilishini kandak chushinish kirek.? Bu bir sorinda dep tashlap, bularning aditi boyiche, teniwalidighan gap bolmastin, aksinche ochurwatkili bolmaydighan- neshiryattin besilip chikkan kitabliridimu yalgan  suzlishidiki sewep nime.?  Bundak yalghan sozlesh oz novitide kushluk pakit bolalamdu.? Bularni tehlil kilip olturmay, tehlil kelishni okurmenlarning ozige hawale kilimen. Undin bashka bu namaishni uyushturgan 8-9 neper (er-hotun ikkisining kitablirida yukurdiki sanlar yezilghan.) “baturlarning”, Sedik Rozining, Amerikidda omilep yurginini yesappa almighanda kalghanliri nerge ketti.? Sidik Rozi uzining kitabida ularni, Kazakistanga kichip chikip ketti.-dep yazidu. Ular rastinlam kazakistanga kichip chikip kettimu.? Er-hotun ikkisi kitablirida yazghandek, u, “baturlar” milletning mustakilliki uchun otturga chikkan bolsa, ular kiyin nimishlarni kildi.?Ular zadi yer-sharida barmu-yokmu.?- Hammimizning hewiri bar 1986- yilidiki Urumqi okughuchilar namaishida aktip rol alghanlar, Barin kozghilingida hayat kalghanlar, 5 -Febral Ghulja inklawida hayat kalghanlar, 5 Iyul Urumqi kirghinchilikida hayat kalghanlar, chettellerge kichip chikip, chetteldiki Uyghur dawasining aldida mengip heriket keliwatidu. Sidik Rozi ozining “Kalighach uwisidiki mehpi sirlar” – digen kitabida tep tartmay – “apion kesh ghalchilar” – dep hakaret kilinghan uyghurlarning meshhur leaderliridin Memtimin bughra we Eysa yusup aliptikinlarmu.“Weten uchun-wetendin ayrilduk.” dep chetelge chikkandin kiyin, bir kunmu tohtap kalmay milletning mustakilliki  uchun harmay talmay, hayatining ahirighuche koresh kildi. Yukurda Sidik Rozi digen 1968 - yildiki namaishka rehberlik kilgan bu “baturlarning” yukurda eytip otkunimizdek, Sidik Rozining Amerikida injiklap yurginidin bashka, kalganlirini yersharidin tapkinimu bolmisa kirek! Eger tapkini bolgan tegdirdimu ular nime ishlar bilen meshhul, huda ozi bilidu…!? Men chak chak kilmaywatimen kerindashlar. Yukurda bularning kitabliridin temsil elip yezilghan bu yazmilarni harbir Uyghurning chong kur mulahize kilip, tepekkur kilishigha isharet kiliwatimen. Chunki biz tehlil kiliwatkan bu adem “adettiki” adem bolmastin,cheteldiki uyghurlar arisida “lider”, “uyghurlarning meniwi anisi” diyiliwatkan Rabiye kadirning yoldishi we uninggha yol korsitip meslihet biriwatkan birdin-bir shehis bolghanliki uchun.
2. Sirlik “ kechip chikish”
            Sidik rozida Ameirkigha chikish tuyghusi kandak peyda bolgan.? We Amerikiga nima seweptin kandak chikkan.? Ameirkiga chikkandin kiyin, nima ishlarni kildi.? Digen mesililer ustide oylinip towendiki pakitlargha nezirimizni aghdurup tehlil kilip koreyli deyman. Towende men kochida ekip yurgen geplerni pakit kilip korsetmeymen. Bashkilardin anglighan gaplarning heli pakitlik bolushigha karimay unimu yazmaymen. Sawebi bu kazzablarning ozining yalghan gepige tutulup kalghanda, yana yalghan gap bilen jawap berip otup ketishini bilgenligim uchun, ozlirining kitabliridiki bir-birige zit pakitlarni tehlil kilip ukurmenler bilen birge yalghanlirini ashkarlimakchimen. Sidik Rozi ozining “Uyghurning Orni Nerde” digen Kitabining 49-betide ozining Rabiya Kadir bilen Engliyege bargan waktida, Rabiya Kadirning uninggha , - Engliyede kalamsen? Dise-Yak! Digenlikini, Turkiyege kelgende, - bu yerde kalamsen?- dise-yak! Digenligini, arkisidin Uzbekistanga kelgende, - buyerde kalamsen.? – dise, uzining - yak! Digenligini, yezip kelip, arkidinlam Rabiya Kadirning Sidik Rozini ich yerde kalduralmighandin kiyin,  (Urumqige kaytip kelgendin kin bolsa kire.) Rabiya Kadirning mundak digenligini yazidu; –(“…1996 yili yaki  1995 yili bolsa kirek) ikinchi ayning malum bir kuni Rabiye Henim manga: -Sidik seni hitay hokumiti kolga alidken, hokumet seni kara tizimlikke tizimlaptu. Kach sidik, kach Sidikim kach.! – Nerge Kachimen henim? Kolga alimen dise nime chare bar? Ikki parche makale yazdim. Hokkimetning organ gezitida ilan kildim “Rekipler we Ittipakdashlar” mawzuluk kitapni English tilidin emes, hitay tilidin Uyghur  tiliga terjime kildim. Kanunluk neshiryatning numiri arkilik neshir kildurdum. Meni Kolga elishi mumkinmu.”)  buningdin Rabiyr kadirning kelgusi pilanliri uchun asas siliwatkanlikini uchuk koreleymiz. Emiliyettimu Sidik rozi ozining ikrar kilghinigha ohshash kolhga elinghidek hich kilghini yok.! Emdi bu oyunning kandak bashlinip kandak ahirlishishini  Rabiya Kadirning deginudek, Sedik Rozini, kolga alidigan bop kalsa bu larning, Amerikiga kandak kechip chikishiga karap bakayli. Sidik Rozi “Uyghurning Orni Nerde” digen kitabining 50-,51- we 53- betliride mundak yazidu.- (“…1995 yili 12 ayliri bolsa kirek. Oyde olturattim, tuyuksiz telephone jiringlap kaldi. Telephondin bir ayal kishining awazi keldi:
-  Men Maynur Yusup, Rabiye achamni izdeytim.
-  Rabiya henim Oyde yok. Gepighiz bolsa manga sozlavering anglaymen.
       - Amerikiga baridighan, mebleh salsilam bolidighan bir yol chikip kaldi. shunga bu togrida  Rabiya acham bilen sozlishey digen edim. Visa alghili bolidighan bolsa, Rabiya Kadir ikkinglar Amerikiga berip Americakini ziyaret kilip kelinglar…
Mudapiya okuli urdum, Rabiya Kadirning Amerikiga mebleh yotkep shirket kurushiga…ohoy, shundak ishmu barmu dunyada!   WeiBen! Aptonom Rayonluk Harji Ishlar Bolimi.!  Bi heterlik
bashkarmisining karmighidiki bir organghu,? Maynur Yusup harji ishlar bolimida ishlaydighu.? Rabiye Kadirning amerikiga mebleh selishiga ruhset kilidigan bolsa, be heterlik bashkarmisi nimanche keng korsak bolup ketti.?.... Rabiye Kadir, Maynur Yusup, Sidik Haji Rozi airopilanga olturup Beijinga yetip kelduk  JuEnleining evladi “Kerghez Yolwas” Amerika elche hanining aldida ochiretke shundak tutuptiki, biz uchun eytkanda pulning kuchuge tayinip uchurettning aldiga otiwilishke toghra keldi, elche hanining ichige kirgende Rabiya Henim mening aldimda turatti, Atushluk yusuf hesenning kizi Maynur Yusuf Rabiya Hanimning yenida turatti.”) - Sidik Rozi yene makalisini mundak dawamlashturidu: - (“…Sidik Rozinini nahayiti tiz arida kachurwisih kirek edi. Rabiye Henim $230,000 teyyarlidi. Teyyarlikni putturgiche ikki ay wakit otti….”) - biz                                                                                              kitabida yezilgan bu kurlarni okughan her kandak ademning Sidik Rozining kolga elinip ketishidek “heterlik” dakikilarda bularning kechishiga  beheterlik bashkarmisining karmighidiki bir organ yeni harji ishlar bolimide ishlaydigan Uyghur ayal Maynur yusupning yol heritisini sezip berip yekindin yardem kiliwatkanlikinimu, we hem 2 ay ihtisadi teyyarlik kilip Amrikigha visa alghiche “kapakwash”hittay biheterlik orginining kormeslikke silip turghanlikidek pakitnimu korup turuptimiz.
         Emdi Kolgha elinish aldida turghan Sedik Rozidin ebaret mundak bir “muhim” ademning Amerikiga kechip chikishini Rabiya Kadirning “Rabiya Kadir hakkida Dastan” digen kitabida kandak bayan kilganlighini silishturup tehlil kilghinimizda, bu ishning hekiki mahayitini chushunishimizge paydilik bolidu dep oylaymen, alwatta.  Rabiya Kadir ozining “Rabiye kadir Hakkida dastan” digen kitabining 232 - bet ve 233- betliride, Sidik Rozining Amerikiga “kichip” chikishini putunley bashkiche yazidu:  - (“…Sayahet ishliri uchun Rabiya Kadirgha 3 kishini hemra kilip koydi, bu uch kishining biri Uyghur Ayal ikkisi hitay bolup, ular hitay bi heterlik organilirining hizmetchiliri edi. Ularning hemmralikida Amerikiga visa elish ishlirimu asanla bir yakilik kelindi. Amerikiga uchidighan aeroplanni we uchus wakitinila Rabiya Kadir yoldishi Sedik Rosi afandige bildirdi. Umu hanimi bilen, sayahet kilishni bek arzu kilatti. Shunga bu, tez yolgha chekidighan seperde dostliri bilen, kutuphanisi bilen, kayta hoshlashmidi. Ular Amerikiga yetip kelip, Airoplandin ayrilipla Rabiya Kadir yoldishiga eytti; - Sen amdi mushu yerde kelishing kirek! Men sening turmige kirip kelishingni halimeymen. ! U shu gaplardin kiyinlam Sedik Rozi apandining passportini eliwaldi.
- Sen ! khokumetning ozimu? – dedi Sedik Rozi putunlay tugashken bir umitsiz kiyapette we: - Kaysi hek – hokuk bilen manga mushu ishni kilding! –Dedi sual yaghdurup.  Ular her kichisi ikki saetla uhlayti. hamraliridin hali kalghanlirida weten – millet uchun Americkida kandak paydilik sharait bar. Nimishlarni kilish kirek. Erkin Demgratik dolatte kaysi ewzallikler bar, ish kilip ular uzun yillik pilan stratigiyeler ustide bash katurishti. Ular bir ayche wakit amerikining nurgun sheherini kizip chikishti…”) - yukurda Rabiya Kadirning kitabidin kuchurilgen bu kurlarni okugan akli-hoshi jayida adem heyran kalmay turalmaydu. Bular zadi nimish kilmakchi? Yukurda Rabiya Kadirning yazghanliridiki, “hemmraliridin hali kalghanlirida”digen sozidin bolarga hemra kilingan kitay biheterlik hadimliridin, ikki hitay we bir Uyghur ayal yeni Maynur Yusupning bular bilen Amerikidimu billa ikanligini koriwalghili bolidu. Undakta Sidik Rozi kitabida yazgandek kolgha elinish aldida Amerikiga kechip chekish bolsa, bu kandak kichip chikish bolidu? Undakta Sedik Rozini kolga almakchi bolgan hitay behaterlik hadimliri Sidik Rozini chiraylikche kolining alkiniga elip amerikiga orunlashturup koygan bolmamdu.? Adette bir sayahat guruppusi bilen kalgan ademningmu Amerikida kelishining asangha chushmaydighanlighini biz hammimiz  bilimiz.  Americigha kiqip qikiwatkan Sidik Rozilargha  Hitay bi heterlik hadimliri, nime uchun hemra bolgan ? Hormetlik okurmenler, men bu er- hotun ikkisining kitabidiki mundak ziddiyetlik absazlarning kopligidin her bir Uyghurning Uyghur dawasining beshidiki bu larni tehimu yahshi chushinish uchun, yahshi chushinishimizge yardem beridighan ikkisining kitablirini estayidillik bilen kurmu-kur, betmu-bet selishturup tehlil kelip okup chikishinglarni umut kilimen. Kandakliki bolmisun Sidik Rozining Amerikicagha “kichip” chikishini yukurda ozliri kitablirida bayan kilghinigha asasen keskin eytimizki, bu bir sirlik “kichip chikish”.  Sedik Rozi Americagha orunlashkandin keyin bir mezgil Oklahomada turup Eysa Yusup Aliptikinning oghli yeni Dunya Uyghur kurultiyining sabik reyisi we ayni chaghdiki  cheteldiki Uyghur dawasining leader supitide herket kiliwatkan Arkin Aliptikinga karshi jengni bashliwetti. Yeni Erkin Aliptikenni-“Erkin HItay” demgratchi,  mustakilche emes, aftonomiyetchi, digenge ohshash sozlar bilan makaliler ilan kilip uni sesitishka orundi. Hammimizning hewiri bar bolupmu Amerikidikilarning tola hewiri bolghinidek Rabiye Kadirning Americagha chikishtin ilgiri oklahomadin Amerikining Virginia shitatiga kuchup kilip ozi kitablirida eyiplap kelgen Maynur yusup bilen birlikte Sherqi Turkistan Surgunde hokumitini kurup chikti. Kiyin her yerlerde men Sherki Turkistan surgunde hokumitini uzem kurup chiktim dep mahtinip yurgenligini Americkidiki hamme adem bilidu.  Ayni chaghda Surgunde Hokumitige reyis kilip bikitilgen Ehmed Egamberdini huddi peyghemberning dunyagha kelishidek mahtap, kokke kuturup yazgan  Sidik Rozining makalisini internettin okughinimiz hammimizning eside bar. Sherqi Turkistan surgunde hokumitini Sidik Rozining  men kurup chiktim deginining kanchilik ras bolishidin ketti nezer, uning ichida actip rol  ilip uning kurulishiga pewkuladda kuch chikkarghini ras. Buninggha  alwatte Amerikidiki Maynur Yusuf, Enver Yusup, Ablimit Tilek, Sawut katarliklar guwache bolalaydu. (Amerikidikilarning diyishiche bu tot minister wetenge ziyaretke berip keptimish. Yekinda Rabiya kadirning kizi Raelanimu hitayga berip keptu dap anglaymen).  Mening demekchi bolgunum Sedik Rozining ozem bir kolluk kurup chiktim dep dawa kilgan surgunde hokkumitini ozining  birdinla 360 gradus ozgurup uni hitay hokkumiti kurup bergen deyishini kandak chushinish kirek.!? Sedik Rozining surgunde hokkumitini hitay korup bergen deginige ispat uchun biz towende “Kalighach uwisdiki mehpi sirlar”ning 11-we 12-sohbetliride yazghalirini dikkitinglarge sunush bilen kupayinilimiz: - (“…Uyghurlar arisida hil mu hil osek sozlerni tarkitish, oz kurup bergen korchak hokumetning atalmish ministirlirini wetende ziyaretke teklip kilish, chettellerde guruhwazlik koshunlirini yitildurup, chetterlerdiki uyghurlar jemmiyitini parchilash, mana bu larning hammisi hitayning uyghurlarni parchilarshka ishlitiwatkan usul charilirining bir kismi…hitaylar kurup bergen korchak hokkimetke “minister” bolgan Maynur Yusup Ay Sultanni hizmetke teyyinleydigan kishi, inikrak eytsak Ay Sultanning bashliki edi…”) - Sedik Rozining mundak herhil her renge ozgirip turishini bilgenlighim uchun men heyran kalmaymen. Hammimizning heviri bar. Rabiye kadir Amerikigha chikistin ilgiri Arkin Aliptikinge demograttik yol tutti, Taiwainge berip demogratchi Hitaylar bilan birleshti,  Aftonomia dedi, dap karshi turup kelgen Sidik Rozi, Rabiye Kadir Amerikiga kelgendin kiyin bir yumulapla Erkin Aliptikinning yuluni tutup, Kona Sidik Rozining yolini tutkalarga karshi turushini kandak chushinish kirek.? Men bu anisining kosighidin “siyasiy ellama” bolup tughulghan  tughma siyasionning eslide tughulupla communist hitaydin siyasi  yanchukchilikni we siyasi ushuklukni ugunup uni ozining “chellide at chapidighan” tughma mijezi bilen birleshturgenlikini jezim kildim.  Ahirida Sidik Rozini tehimu yakshi chushinishinglarga yardimi bolidu digen umitta 2011- 5 -ayda googlegha chikirlghan “hitay” lekem bilen lekemlengen Abdureshit hitayning Girmaniyerdiki Abdujelil Kara kashning TV sida Sidik Rozi we Rabiye Kadirlar bilen kilghan sohbitini dikket bilan anglishinglarni umit kilimen. (Men bu yerde hitay jasusi Babor mehsotning ang yekin sepdishi bolgan  , 85-86 yillardin tartip weten ichi we sirtida uning bilen yikindin hamkarliship  ishbirligi kilip kiliwatkan abdureshit hitay toghurluk nowiti kelgende ayrim tohtulishni oyliganlighimiz uchun Abdureshit hitayga peket hushungni yegiwal! Deyish bilen cheklinimiz.) Yukurdiki sohbet programmisini anglap Sidik Rozi kosh kizek tughulgan , ikki Sidik Rozidimu? Dap heyran kaldim. Chunki Sedik Rozining bu helkara weziyet toghurluk beriwatkan siyasiy dersi manga huddi 2005 yilidin burun yeni Rabiya Kadir Amreikiga chikishtin ilgiri del Erkin Aliptikinge karshi turup uni sesitishka orunghan aldin tughulgan Sedik Roziga deyilwatkande tuyulup ketti. Uning deyishche ikki kitimlik kurulghan jumhuryitimiz Sidik Rozigha ohshash siyasetchi bolalmighalikimizdin yukuluptimish. Hudaga shukiri, amdi Sidik Rozigha ohshash “siyasi ellamimiz” ning bolghinigha. Hammidin kizik yeri, 2005 yildin kiyin yeni Rabiya Kadeer Amerikigha chikkanidn kiyinki, Sidik Rozilarning tutkan yoligha karshi turghuchilardin Amerkida 3-4 ni, Germaniyede 3-4ni, dushmen akubigha tikiwetkenligini, ozining siyasettin chushenche beriwatkalikini untup, essebilashken waktida jakalishi meni heyran kaldurdi. Gergmaniyede uziche kimlerni dushmen akubigha tihti uni bilmeymen. Amerikida peket 2004, 9 ayda ozi bilen birge yekindin hemkarliship Surgunde Hokkumitini kurushkan, Maynur Yusup we Enver Yusuplarning jamaettin ayrilip allakandak bir bulunglarda yurginini hesabka almiganda , Eger Sidik Rozi , Mening dushmen akubiga tikiwatkenlirim shular edi dep turuwalsa, andakta biz Sidik Rozidin 2005 yildin elgirki Sidik Rozinimu birga koshup tikiwatighizmu apendim dep soal koyumiz.  Sidik Rozining bu dushmen akubiga tikkiwattim digen sozini meningche Sidik Rosining ozining ang yikin ademlirimu itirap kilmisa kirek. Meningche bu, hudini bilmaydighan, kalte pem, perk etish ihtidari towan, her hil ozgirip turidighan men menchi bu adem kirge piship ketken oyining bir bulingida olturup ashundak riyallikka uyghun kelmeydighan hiyallar bilen uzining konglini-ozi hosh kilsa kirek.
                             *    *      *      *
        Dunya- dunya bolup bu we buning hotuni tebiyetlik ademlerning kolidin bir milletning tekdirini ongshiyalaydighan chong ish bolup bakkan emes,hem bolmaydu!
       Bir adem yene bir ademning, ikki kitim yalhganchilikini baykihgandin kiyin kote pishingni dep u ademdin alakisini uzidu.  Sidik rozi we uning hotoni 100 kitim yalghan gep kilip tutulup kalghanda, 100 kitim kilghan yalgha gepige 100 kitim yalghan gep bilen jawap berip aldap otup ketiwese “gepinuz” ning arkisidin egiship ketiwergendek egiship ketiwersek elwette milletni we ozimizni ahirki hisapta halak kilimiz. 50-60 yildin beri Dalay lama akturalmighan aftonumiye we kishlik hokuk siyasiti bilen bir milletning hekiki horluk – mustekillikini kolgha kelturup bolmaydu. Aksinche yene bir nechche onyil hitay mustemlikichilirige ozini ongshap puhtiliwalidighan purset yartip berimiz halas.
                                                                                                         Polat Ghamkin