Köch-köch qoshiqining arqa körünishi

[Aziz Isa Elkun]

Köch-köch qoshiqining arqa körünishi

Chahar padishahi tesir dairisini kéngeytish üchün 1871-yili 6-, 7-aylarda esker ewetip, ili rayonini ishghal qiliwaldi. charrusiyining iligha bésip kirgen chaghdiki "wedisi" boyiche, ilidin eng kéyin bolghandimu 1876-yilining axiri chékinip chiqip, ilini qayturup bérishi kérek idi. 1878-yili manju ching impériyisi zung xuni pétrburgqa tunji qétim char padishah hakimiyiti bilen ilini qayturuwélish mesilisi üstide söhbetlishishke ewetti. 1881-yili  2-ayning axirida pétérburgda ilini qayturuwélish heqqidiki "özgertilgen shertname" tüzüldi. bu shertnamige "char rusiye tékes deryasi wadisidiki jaylarni we ilidiki 9 sheherni manju ching impériyisige qayturidu. lékin ilining gherbiy teripidiki qorghas deryasining gherbidiki rayonlirini élip qalidu؛ qeshqer we tarbaghataydiki ching impériyisi – rusiye chégrisi ayrim tekshürüp belgilinidu. manju ching (xenzuchida qisqartilip menching déyilidu) hakimiyiti rusiye armiyisining ilini atalmish "wakaliten saqlash" xirajitini 9 milyon rubligha köpeytishke qoshulidu, rusiye-manju arisidiki burunqi shertnamilerge asasen, ili, tarbaghatay, qeshqer qatarliq jaylarda konsulxana, soda orunliri qurghandin tashqiri yene jyayüguen, turpanlardimu konsul orunlashturidu" déyilgen.
 
ili charrusiyining qolidin qayturup élin'ghandin kéyin, xelq ikki tereplime zulum we bésimgha uchridi. biri, charrusiye jahan'girlikining aldash, tehdit sélish, popoza qilishi boldi؛ yene biri, manju ching hakimiyiti qozghilang kötürgen xelqtin dehshetlik öch aldi. shuning bilen ilidiki uyghurlardin 56 ming öylük, tungganlardin 12 ming öylük xelq mejburi halda sowét zéminlirige köchürüldi. köchüshke unimighanlar dehshetlik urup-dumbalandi. köchürülgenler rusiyige kirgendin kéyin qullarche muamilige uchridi.
 
«köch-köch qoshiqi» da, charrusiyining ene shu jinayiti pash qilinip, xelqning jahan'girlargha bolghan qattiq öchmenliki we ghezep-nepriti ipadilen'gen. uyghur xelqining öz ana yurti, urugh-tughqanliri we yurtdashlirini chongqur séghinish héssiyati süretlen'gen.
 
aq padishah leshkiri,
altun kolap, tash kesti.
déhqanlarni "köch-köch" dep,
qilich bilen bash kesti.
 
"almutagha köch" deydu,  
barar yérimiz qumluq.  
rast gépini éytmaydu,  
közi kök, béshi yungluq.  
 
bu yolda tola méngip,
putum qapirip ketti.
harwigha chüshey désem,  
höküz aldirap ketti.
 
bu yolda tola mangdim,
bu yol méning yoldishim.
hérip-échip kelgende,
su berdi bir qoldishim.
 
ili yolida tallar,  
her tallarda marjanlar  
xeqning shehride ishlep,
uprap ketti bu janlar.  
 
xoymu xar bolup kettuq,
yaqa yurtlarda ishlep
yar xalta ewetiptu,
"yésun" dep toqach chishlep.
 
chélek-chélek deydiken,  
maxtighuchiliki yoq chélek.  
kelgiche yayaq kelduq,  
tetür iken bu pelek.  
 
chöllerge chiqip ketsek ,
chölning börisi bardur.  
köch-köch bolghan ellerning,  
qéri-chörisi bardur.  
 
köchmen bolghan ademler,  
qiblige qarap mangdi.
köchmey qalghan ademler,
zalim qolida qaldi.  
 
ösekke bararmiz dep,
ösekchi xiyal qildi  
yarkent dégen yerlerge,
köchüp barghanlar boldi.
 
yarkent dégen yerlerde,
qara yaghach köp iken.
ghéribliq esir qilsa,
xeq dertlik bolar iken.
 
ketmeymiz dégen bilen,
bu ishqa néme chare.
ghuljini bésip aldi,
dilimiz sunuq pare.  
 
ösekke bararmiz dep,
eski tam ara yattuq.  
öy-jayimiz pütkiche,
musheqqet elem tarttuq
 
ming japa bilen salghan,  
qaldi baghu-bostanlar.  
yurtimizdin ayrilip,
dilda qaldi armanlar.
 
zalim begler yol bermes,  
yol üstide turghuzmas.
bashqa qattiq mung chüshti,
besh xoluqtin yer tegmes.
(mawzudiki imlala tüzitildi)