Londondiki Uyghur Baliliri

[Oghuz]

Londondiki Uyghur Baliliri

2007/12

Abduqadir jalalidin

Aptordin:

Essalamu eleykum qedirlik oqurmenlirim. Bu sizlerge en'gliyidiki bir yilliq musapirchiliqni tügitip kelgendin buyanqi tunji metbu'at salimim. Beziler élxet, beziler téléfon bilen néme yéziwatqanliqinimni sorashti; Xélidin béri bizni terk qiliwettingiz, dep renjish iz'har qilishti. Buningdin xéjil boldum, sewebi, rast shundaq boldi. Yene buningdin xushhal boldum. Sewebi, oqurmenlirim méni séghiniptu. Mende bashqilarni az-tola séghindurghudek qimmet bar oxshaydu.

«Bilmigen yerning oy-döngi köp» dégendek, yat muhitning turmushi zéhningizni yeydu. Bundaq yerdiki mangghan-turghanning hemmisi tuyghurliringizni yéngilap, pikir jehette bir qétim qasraq tashlatquzidu. Bir yil jeryanida tenha özümni tingshidim, anglighanlirim nechche esir tenhaliqta yoqatqanlirimizdin apiride bolghan yoqluq shiwirghanliri boldi. Qiziq yéri, anglighanlirimni yenila yalghuzluq hesretlrining pinhan hanglirigha tashliwettim.

Hazirche sizlerge «londondiki uyghur baliliri» namliq shé'irim bilen didari ayan qilip turay, éhtimal, london heqqidiki bu shé'ir sizning yawropa heqqidiki shérin tesewwurlirngizni buzup, endiktürüp qoyar. Bundaq shé'iriy tesirat gerche yéqimsiz bolsimu, uningdin pakitning ichidiki muzdek chinliqqa érishisiz. Chinliq dégen beribir chinliq-te, u haman eqil közingizni échip qoyidu. Naqis qelimim bu qétimqi musapirettin ibretlik tesirat sunushqa urunup körgüsi, uning üchün waqit kérek. Qéni, biz hazirche mushundaqla körüshüp turayli.

Qara hijran, derdke qélip anilar,
Pul tapiman dep chingqilip dadilar,
Kirip chüshke wetendiki dalida,
Séghinishtin chongaysimu yarilar,
Oquydiken londondiki balilar.

Kéley rasa oquy dégen niyetke,
Kéley dep hem kelgüside kérekke,
Ilim-pende qatnishay dep körekke,
Armanliri aram bermey yürekke,
Oquydiken londondiki balilar.

Sürüshtürsem, sni yüzdin asharmish,
Her terepte, her sheherde yasharmish,
Yalghuzluqta pighanliri tasharmish,
Qattiqliqta hayat goya hasharmish,
Oquydiken londondiki balilar.

London dégen bekmu yoghan sheherken,
Pursetkimu shunche tolghan sheherken,
Her qedimi pulgha turghan sheherken,
Puli yoqni yerge urghan sheherken,
Oquydiken londondiki balilar.
Xénimlardek tartti méni jilwisi,

Temtiretti pulpezlikte hiylisi,
Topliniptu ademlerning lolisi,
Derdmen iken kelgindining tolisi,
Oquydiken londondiki balilar.

«Ziyaretchi alim» dégen ataqta,
Kélip yattim katekchilik yataqta,
Pulum yetmey qalamdim dep chataqta,
Ghem qaynaydu kalla dégen qapaqta,
Oquydiken londondiki balilar.

Bilgenliri méni hörmet qilishti,
Bosughamgha ziyaretke kélishti,
Beziliri tuz hem ta'am bérishti,
Qoli yetmes himmetkimu érishti,
Oquydiken londondiki balilar.

Bu sheherde künni almaq tes iken,
Balilarning hali shunga pes iken,
Güldek chiray alte künde xes iken,
Yashash dégen bek murekkep ders iken,
Oquydiken londondiki balilar.

Bu jahanda derdi yoqlar nede bar,
Gep sorisang hemmisining derdi bar,
Bezisining bezisidin erzi bar,
Yürikide shelwerigen dezi bar,
Oquydiken londondiki balilar.

Yigitlermu quramigha yétiptu,
Tenhaliqning munglirigha pétiptu,
Kéchiliri xiyal sürüp yétiptu,
Uyquliri nelergidur qéchiptu,
Oquydiken londondiki balilar.

Qarap baqsam, qizlarmu bek yash iken,
Qash-közliri chirayliqken, shash iken,
Qilghanliri bir-birige pash iken,
Shunga bezen közliride yash iken,
Oquydiken londondiki balilar.

Qiz-oghullar bir-birini yaratmay,
Bir-birini bosughigha yolatmay,
Oghul turup qiz baligha unatmay,
Qizlarmu hem temennani gholatmay,
Oquydiken londondiki balilar.

Pul tapmisang oqushlargha ne chare,
Xeq aldida bopqalisen bichare,
Tapshurmisang öz waqtida ijare,
Taladisen, sersanliqta aware,
Oquydiken londondiki balilar.

Ishligende, qaptu oqush bir yaqta,
Ghayilermu dessiliptu ayaqta,
Men özümni tapalaymen ne waqta?-
Kélechekke axiri yoq soraqta-
Oquydiken londondiki balilar.

Guruh bolup her terepke chéchilip,
Bezi tutuq, bezilerde échilip,
Özidin bek bashqilargha échinip,
Xizmet chiqsa qizghinishta étilip,
Oquydiken londondiki balilar.

Oqumisa kélechekke chare yoq,
Oquy dése, yanda aqcha-pare yoq,
Xotun alay dése qiz bar, yari yoq,
Qizlarningmu bu ish bilen kari yoq,
Oquydiken londondiki balilar.

Torgha chiqip élxetlerni yolliship,
Yiraqtiki birsi bilen mungdiship,
Tesellide bir-birini qolliship,
Rohlansimu axir yene soliship,
Oquydiken londondiki balilar.

Musapirliq hemmimizni tasqaydu,
Birer künmu hayat külüp baqmaydu,
Yat sheherde jan qiynilip qaqshaydu,
Shundaq qilip béli boshni tawlaydu,
Oquydiken londondiki balilar.

Yashashqimu yarap qaptu balilar,
Anche-munche bilim aptu balilar,
Pulmu yighip, yurtqa saptu balilar,
Jörisi yoq, qarap qaptu balilar,
Oquydiken londondiki balilar.

Ajir qilsang köyüp birer armanda,
Muradingni tapalaysen jahanda,
Qalsimu ger musapirliq- tumanda,
Epleshmise yene yéngi pilanda
Oquydiken londondiki balilar.

Deymen, ana wetiningni unutma,
Wetendiki yiltizingni qurutma,
Öz élingge asiyliqni yolatma,
Yürikingde muhebbetni sowutma,
Oquydiken londondiki balilar.

2006- Yil dékabir, London

Aptor: shinjang ma'arip inistituti filologiye tarmaq inistitutining proféssori
Bu maqale shinjang medeniyiti 2007- yilliq 6- sandin élindi.

Nomuri inkas qayturghuchi jem'iy inkas: 6 «bilik kulubida körüsh» «inkas yollash» inkas waqti
3 Eagle Buningdin on nechche yil ilgiri, men béyjinggha barghinimda, bir dostum bilen «gen jya kow» diki «kichik uyghur diyari» (bu rayonlar, bu uyghur ashxaniliri kéyin chéqilip, tüzlinip, uyghurlar bu yerdin heydeldi, qoghlandi) gha tamaq yigili bérip, bir uyghur ashxanisida yash edip, peylasop, abduqadir jalalidin ependim bilen uchriship qalduq we bir shirede mungdiship olturup ghizalanduq. Öz-ara ehwal sorashqandin kéyin, bu yerge kélish meqsetlirimizni sorashtuq. Uning éytip bérishiche, uning fransiyege chiqip bilim ashurush meqsidide ishletken pasporti shu yili chet'eldiki uyghurlarning bir qurultiyi échilish harpisigha toghra kélip qélip, toxtitip qoyulghan bolsimu, özining waqitni israp qilmay, béyjing til-medeniyet unwéristétigha 2-1 yilliq chet'el tili ögünüshke kelgenlikini sözlep bergen idi. Uningdin kéyin bu edipimiz xanimini yoqlap kélish üchün yaponiyegimu bériptu. (Bu jeryanda élxet digen atalghuni ijat qildighu deymen.) Nöwette londondiki bir yilliq «ziyaretchi tetqiqatchi» liqini tügitip, ürümchigimu qaytiptu hem londondiki hislirigha asasen bu shé'irni yézip chiqiptu.

Yéqinda kulubimizdiki bir tordishimiz, uyghur alimi, doktur erkin sidiq ependimge ochuq xet yézip, «weten ichidiki uyghurlarni qamcha bilen rasa urushini» ümit qilip, öz arzu-isteklirini ipadileptu. Chet'el körgen edipimiz extem ömer burun «yiraq qirlardin» ana yurtigha «salimi» ni yetküzgen idi, haway, amérikini körgen, ford oqush mukapatigha érishküchi zulpiqar barat özbash ependim «amérika rojekliridin» uyghurlar torchiliqini küzitip béqiptu, arzu-isteklirini ipadilep béqiptu. Emdi bu qétim peylasop abduqadir jalalidin londondiki bir yilliq «ziyaretchi tetqiqatchi» liqining kichik méwisi bolmish bu shé'irinii uyghurlargha sunuptu.

Men burunmu bir qétim (bashqilarning «erkin sidiq ependimge ochuq xet» témisida) bundaq ishlargha pikir bergen idim. Weten ichidikiler weten sirtidikilerni, weten sirtidikiler weten ichidikilerni, wetendikiler chet'el körüp bolghandin kéyin wetendikilerni, chet'eldikiler ana yurtimizni körüp bolghandin kéyin chet'eldikilerni küzetmesligi, «salam» yollimasliqi, «nezer» salmasliqi, tenqid qilmasliqi kérek. Nawada bundaq qilin'ghanda, buning ijabiy tesiridin selbiy tesiri köp bolup kétish éhtimalliqi bar. «Salam» yollighusi, «nezer» salghusi kelse, geplirini «yiraq qirlardin», «amérika rojekliridin» dep bek deb-debilik bashlimay, «salam», «nezer» dep bashlisila kupaye.

Peylasop abduqadir jalalidin esli qilalisa, hazir ashu londondiki qiz-yigitlirimiz, qérindashlirimizgha, ular london sepirige atlinishtin burun, birer terbiyiwi ehmiyiti bar ilim-bilimliri bilen qorallandursa toghra bolatti. Ish ötüp bolghandin kéyin, londondikiler undaqken, mundaqken déyish londondiki qérindashlirimizning yürigini jarahetlendüridu. Mana bu peylasopimiz özimu on nechche yil burun telmürgen, bu yolda köp jewr-japa chekken, ter aqquzghan chet'el, london idi. Qisqisi, bu peylasopimizmu ashu «chet'el» ni «bir körüsh» üchünmu kamida on nechche yil «ter aqquzghan», arzu-isteklerde bolghan idi...

Méning edebiyat, yéziqchiliqtin anche sawadim bolmighachqa, öz pikrimni mushunchilik yazalidim. Peylasop abduqadir jalalidin bilen alaqengler bar tordashlar, uninggha bu kulubni, bu témini körsitip qoyunglar. Mumkin bolsa, uning bu heqtiki pikrini anglap baqayli. Peylasopni xelq yétishtüridu, peylasop öz nöwitide yene öz xelqini yéteklep mangalaydu.

Qisqisi, bügünki künde, uyghurlar qamchigha muhtaj emes. Belki, toghra terbiyege, yétekleshke muhtaj. Bügün uyghurning qorsiqi ach, dümbisi yalingach. Uni bügün her kim her nime dep «tenqitliyeleydu», «dumbaliyalaydu». Xelqimizge yene yawlardin kéliwatqan qamchilar azdek, özimizning qolidinmu heddidin ziyade qamchilar tegse, tomurlar yérilidu, qanlar aqidu, söngekler chéqilidu, yilikler tügeydu... Awu qamchilarningmu bir küni destisi sunidu, yipliri tozuydu...

[UCUR]

Abduqadir Jalalidin tehi bir Peylasop yaki Alim digicilik biri bop yetixkini yoq. Shehsen uning kop yiraq dep oylaymen. Uning bezi yazmilirini yahturdum, kopligen yazmiliri oqurmenler arisida ghulghula qozghudi, lekin uning eserlirining sewiyisi yenila kop towen, pixmighan.

Mesilen Londondiki we Yaponiyediki Uyghurlar toghurluq yazghan yazmiliri intayin towen sewiyede yezilghan. Yuqarqi xeirda ozini "Ziyaretchi Tetqiqatchi" digen uqumni "Ziyaretchi Alim" diyishliri ademning ghidighini kelturudu.  

Bilgenliri méni hörmet qilishti,
Bosughamgha ziyaretke kélishti,
Beziliri tuz hem ta'am bérishti,
"Qoli yetmes himmetkimu érishti",
Oquydiken londondiki balilar.

Bashqilar uningdin ersihken "Qoli yetmes himmet" zadi nime? Bu bir koplittin uning harektiridiki peskeshlikning hidi kelidu.

U Yaponiyege ciqip biraz turup qaytqandin kiyin u yerdiki uyghurlar toghurluq birnimilerni yazdi. Uning u yazmisi nimige asaslinip yezilghan oqurmenler bilemdighandu? Yaq meningce buningdin yaponiyediki Uyghurlardin bashqilarning heweri yoq. Uning u yazmisi Yaponiyediki uyghurlargha birtutash soallarni emailda yollap, xuninggha qarita jawap yazghan 4,5 ademining jawabigha asasenla, putun yaponiyedikilerning turmushidin hulase ciqardi. Men yaponiyede 20 yilgha yeqin turiwatqan biri bolush supitim bilen eyni waqitta uning maqalisini oqup heyran qaldim. U heqiqeten "IJADIYET" yaratqan idi.

U yaponiyede turuwatqan mezgilide, Uyghurlar engkop olturaqlashqan sheherge ayaq basqinimu yoq. Yezish obikti bolghan kishilerning turmushini ugenmey turup, ularning turmushidin hulase ciqirip birnerse yezish, meningce bu heqiqi yeziqciliqtin kop yiraq bir nerse. 4 ademning soal-jawabigha tayinip, qalghinigha pikir duldullirini perwaz qilghuzup ba-yoqni qetip yazghan bundaq maqalining, shu maqalini teqezzaliq bilen oqughan dolet icidiki pqurmenlerge bergen hata chushencilirini men tessewur qilalmaymen. Nime ucun? Zadi nime ucun uning ucun bundaq bir Ziyaret hatirisini ZORLAP turup yezishning hajiti chushti?!

Uning heqiqeten kop kitap oqughanliqi yazmiliridin ciqip turuptu. Lekin uning yazmilirida benggilerdik realliqtin kop cetnep ketishi meni seskendurdi. Uning qandaq yazmiliri yahshi, qandaq yazmiliri ghulghula qozghighan, oqughan bolsingiz esingizge eling, hemmisi alliqandaq kitaplardin uzup elip caplanghan durdanilerning ulanmisidin bashqa nerse emes!  

Rialliq. Men uning bezi yazmilirini yahturup oqighan. Lekin, PEYLASOP, ALIM digen uqumlar kogen yede aghziagh kelgenni kapshighanghila beridighan uqumlar emes!