Millet, Din, Érq

[Aziz Isa Elkun]

Millet, Din, Érq


Millet- Til, Kültür, Milli pisxika(milli ghoror) din ibaretbirlik asasida shekillen’gen ijtimai birlik bolup buning ichide Til milletning jan tomuridur. Tildin ayrilghan millet millet bolalmaydu. Til u milletning téni, Kültür u milletning rohi, milli ghoror(pisxika) milletnining qoghdunush qurali. Til yoqalsa milletning téni yuqaydu, milletning rohi bolghan kültürni kiyinki ewlatlargha yetküzip bérelmeydu. Til u bir milletning alaqe qurali bolupla qalmay, yene kélip u shu milletning rohi, ghorori hem piker qilish usoli. U shu pikir qilish usolidin ayrilip qalsa öz millitige xas pikir qilalmay qalidu. Til milletning hayatliqi bolup tildin ayrilghan millet choqum yuqaydu.

Tarixtiki qitan qatarliq milletlerni birow birmu ademni qoymay qiriwetken emes. Herqanche rehimsiz düshmen bolsimu balilarni, ayallarni, qérilarni qaldurghan bolghaydi? Lékin ularning kiyinki ewlatléri nege ketti? Yiraqni dimey, yéqindinla misal alayli: manjular zhonggogha nechche yüz yil hökümran bolghan bolsimu öz tiligha sel qarighachqa qing sulalisining axirigha kelgende öz tilini yuqutup qoydi, milli kültürini kiyinki ewaltlérigha yetküzip bérelmidi, milli ghororidin ayrildi, jenggiwarliqidin ayrildi. Axiri bérip hökümranliqidinmu ayrilip, tarx sehnisidin chikinip, quruq namila qaldi. Yene bir misal tun’ganlargha qarang: Tun’ganlar chin’gizxan ottura asiya türklérini boy sundurup, ottura tüzlenglikke yürish qilghanda özige egeshtürip élip kelgen bir yérim milyonluq türk musulmanqoshuni we qedimdin öz tarxi tupraqléri bolghan xéshi karidorida olturaqlashqan türk qebilelerning ewlatléri idi. Shunga ularni qing sulalisi xinjang musulmanléri bilen perqlendürmey uyghur sözining zhonggo tilidiki ahang terjimisi bolghan回纥回回digen xetler bilen atap kelgen.

Manjular hakimyettin chüshkendin kiyin zhonggo hökimiti öz ana tilini unutmighanlar bilen tilini untughanlarni periqlendürish üchün xinjang musulmanlérini维吾尔dep, tilini untughanlarni eslidiki回族nami boyiche atidi. Millet bilen Til asasen teng orun’gha qoyghuli bolidighan uqumlar bolup til yoqulidu millet yoqulidu. Lékin Din uninggha oxshumaydu. Din bilen Millet hergiz teng uqum bolalmaydu. Bir milletning ichide hem oxshumaydighan dinlargha étiqad qilidighan ehwallar bolidu. Qarang zhonggoluqlarni alayli: déngiz boyidiki mustemlike tesirige uchurighan chong sheherlerde xiristyan dinigha étiqad qilidighanlar köp bolsa, ottura qismida budda dinigha étiqad qilidighanlar köp, gherbi shimal rayunlérida bolsa Islam dinigha étiqad qilidighanlar bar. Hakimyet béshidiker bolsa atizim(markisizim)gha étiqad qilidu. Del  Uning eksiche öz tilini yuqatmighan türk xelqlérige qarang: ular tarxta qebile boyiche yashighachqa, bezide u qebile küchiyip bir namda dölet qursa, yene bezide bu qebile küchiyip yene bir oxshumighan namda bir dölet qurghan. Bu oxshumighan namlarni beziler millet derijisige kötirip, oxshumighan qebile shiweléri boyiche parchilap uyghur qazaq qirghiz türkmen tatar türk azeridigendek namlarni<?xml:namespace prefix = st1 /><?xml:namespace prefix = st1 />Bergenbolsimu, lékin u öz yiltizi bolghan türk tilidin ayrilmidi. Bir nechche döletke parchilan’ghan bolsimu Yenila ikki yüz milyonluq bir dunyawi top bolup yashimaqta…dimek Millet u Til dimektur.

Din- u bir milletni bir alladin ibaret bir tugh astigha uyushturup turidighan, bir milletning örp- aditi, exlaqi, dunya qarashi we qimmet qarashlérini shekillendüridighan kütürdin ibaret rohi bayliqining merkizi. Bir millet dindin ibaret bu birliktin ayrilip qalsa, jemiyet chéchilidu, itpaqlik, birlik yuqaydu. Jemiyette exlaq yimirilidu, kishiler ottursidiki méhribanliq, ishench yuqaydu. Axiri bérip jemiyet munqerz bolup, milletke ornuni toldurghusiz balayi apet élip kélidu. Qedimi bowilérimiz qurghan dunyadiki shunche köp küchlik impéryelerning her qétimliq yimirilishini kimmu bore tutimidin shaman’gha, buddadin islamgha köchishtin ibaret dinni özgirishler bilen munasiwetsiz dep éytalaydu? Her qétimliq dinni köchishte uninggha egeshküchiler bilen uninggha qarshi chiqquchilar ottursida qanliq zidiyetler bolghan, döletler almashqan. Til bilen Din bir milletning ikki puti u biridin ayrilsa yene bir puti bilen normal mangalmaydu.

Eng axirqi impérye Osmanli hem bu ikki putning munasiwitini toghra bir terep qilalmighan. Bu uning halakitini tézletken. Ular milletning jéni bolghan Tilning ornigha dinni dessetken. Qur’andiki: 14- sure 4- ayet. herqandaq bir peyghember ewetmeyli, uni biz öz quwmige bayan qilish üchün, öz quwmining tili bilen qilip ewettuq. Digen ayetni untup türk tilining ornigha erep tilini dessetti. Özini unutti….peqet yawrupaliqlar ereplerge siler ulugh millet, Islamni siler barliqqa keltürgen, türkler xelifelikni igelliwaldi.. siler özenglargha tigishlik nersilerni qayturwélinglar dep ulargha qural tutquzup impéryening keynidin qélich urghandila andin özini tunidi…mustapa kamal türk tili qurumi qurup türk tilini türki tillar diwani, qutadghu bilikler asasida qayta tirildürdi… lékin ular yenila xatalshti… u putini saqaytish üchün bu putini kesti…isalamdin yiraqlashti… yawrupagha yüzlendi…lékin yaki yawrupaliq bolalmidi.. yaki islamni tapalmidi.. otturda arsaldi bolup turup qaldi.. uni ya yawrupa qobul qilmidi, ya u islam dunyasida öz ornini tapalmidi. Jemiyet uyushqaqliqini yuqatti…türk dunyasini küchlik döletler bülishwaldi. Dimek Din milletning roh birlikidur.

Érq- u ademning chirayi- shekli, beden qurulishi, renggi qatarliq adem tebiitidiki érsiyet amilidur yeni qan séstimisidur. Dunyada hergizmu sap érqliq millet mewjud emes, ular uzun muddet yashash jeryanida urush, köchish qatarliq türlik sewepler bilen öz ara singishken. Gep qaysi xil érqning yuquri salmaq igellishide. Qeshqer uyghurlérida aq tenlik érq alahidiliki nahayti roshen, eksiche turpan qumul uyghurlérida sérq tenlik érq alahidilik küchlikrek, korla kucharlarda arlashma érq alahidiliki bar. Lékin ularning hemmisi uyghur. Millet bilen érq u teng uqum emes. Uyghur qan séstimisidin bolsila choqum uyghur bolidu digili bolmaydu. U uyghur tili uqmisa, uyghur kültirini chüshenmise, özide uyghurluq iptixarliq bolmisa qisqisi u uyghur üchün xizmet qilmisa uni hergizmu uyghur digili bolmaydu.

Teywenning hazirqi bashqani Ma YingJyuning diyishiche özining aile tezkiriside yézilishiche uning ata jemeti ming sulalisi dewride ottura tüzlenglikke bérip olturaqlashqan shato uyghur türkléridin iken. Hazir chirayigha qarisingiz xuddi aptunum rayon reisi nur bekridek qalmashkan kishi. Uning chirayigha qarapla, uningda uyghur qan séstimisi bolghachqila Ma YingJyu uyghur digili bolamdu? Yurttimizda bir jemet kishiler bar. Kishilerning diyishiche ularning uluq bowisi xenzumish. Qing sulalisining axiri yurtmizda bir xeznu kishi peyda bolup qalghanmish, u daim mazarliqta yétip qopudiken, kishilerning éghir- yinik ishlérini qilip jan baqidiken. Yurtmizda bir ige chaqisiz tul xotun bolup kishiler u kishini héliqi tol xotun bilen toy qilip qoyuptu. Hazir ular 5- ewalat blup yurtimizda yashawatidu. Ular héchqachan özini xenzu dimeydu. Kishiler soqushup qalsa: huy Wang LawSen dep tillisa ular shunchilik har alidu. Öliwalghili tas qalidu. Ularni hem kim xenzu diyeleydu? Dimek Érq u Millet emes, özining uyghurliqidin pexirlenmeydighan, hem uyghur üchün ishlimeydighan kishi hem uyghur emes!!