Miyip Orkesh Dolet Xitay Paytextide Nime Ish Qildi?

[S.HajiMetMusa]

Ana Til We Miyip Orkesh we Tanka bilen Yenchilgen Xitaylar

„Her Millet Öz wetinini tapsun“ moda bolghan 90-yillarning bashliri Girmanlardin kopi axir Ana wetinige kochup kitishke bashlidi. Bugun'giche dawam qiliwatidu. 1992-yili qattiq soghuq bolghan bir qish kuni idi. Moskiwadiki Girmaniye Elchixanisi aldida Girmanlar wetinige qaytishqa wiza testiqlitish uchun uzun ochirette. menmu ularning arisida ochirette idim. Aldimda Girmanche bilmeydighan bir Girmangha elchixane xadimi Girmanche sozlep chushendurelmigendin kiyin Rosche tilda:" nime ihtiyajingiz bar? bilmidim. Miyiplarning ishini bijiridighan jay bashqa yerde" dep Qattiq tekkenlikini anglighan idim. Bu gep mangimu qattiq tekken idi. Hich unutmidim.
 
Ten'enmin weqeside xitaylarni bir uyghur atalmish 5 ming yilliq tarixida tunji qitim oyghatti. Xitay oqughuchiliri we ziyalilirining dimokratiye telep qilish isyani butun xitay sheherlirini qaplap ketti. Bu isyanni qozghighan, kushkurtqan qumandan - bashlamchi - yat millettin chiqqan uyghur - Orkesh dolet idi. U "xitay (junggo)xelqining erkinliki-dimokratiyesi uchun koresh qilidighan yolni talliwalghan"idi.

Xitay arilash kop ishlargha tutup qalidighan gumanxorluqumizning bir teripi- uyghurgha yat xitay paytextide tanka astida nechcheming xitay oqughuchiliri bir qarangghu kichide oz irqliri teripidin yenchilip olturuldi. Ichinishliq idi. Yene bir terep oz wetinimizge qarisaq eqlimizge kelginimizdin biri uyghurlar xitay tapini astida kiche-kunduz dimey dessilip olup keldi. Olmigenlirimiz herkun olup , herkun tirilip yuruymiz. "Orkeshke xitayning ishigha ariliship bijingda chang chiqiriwatidu. Axirida Bu ishtin nime chiqar?... Digenler" xatiremizdin kechken idi. Der-gumanimizda asaslirimiz bar idi. 80-Yillarning axirighiche xitayning chong sheherliridimu uyghurlarni bilmeydighan pirofisor we Ziyali xitaylar kop idi. Sheher ahalisining mutleq kop sanliqi bilmeyti.

Miliyardlarche xitay arisidin dimokratiye bashlamchisi chiqmay, Orkesh chiqti. Bu hich normal ish emes idi...  "Normal emes" uyghurchida "xata" digen bolidu. Uning otturigha qandaq chiqip qalghanliqidin qeti-nezer u uyghurlarni Xitaylarning hemmisige digidek tonutiwetti. Epsuski Orkesh uyghurlarni xitaylargha  butunley xata tonutti. Uyghurlarni yingi tonuwatqan chetelliklergimu butunley xata tonutti. Ular uyghurlarni ana tili yoq, gep-sozi, teqqi-turqi, oy-pikri xitaydin qilche perq qilmaydighan, xitayliship bolghan, milli hoquq dawasi qilish Iqtidarini yoqatqan, xitay dimokratiyesi uchunla koresh qilidighan Orkeshtek uyghurlardep tonop qaldi. Uyghurlar uchun bu tonutush tanka astidiki qalghan xitaylardinmu zor yoqutush boldi. Bugun oz wetinimizde xitay tankiliri aldidiki ana we - qizlirimizgha qilin'ghan wehshi qirghinchiliqqa qarap herkimning "Orkeshchi"lerge deydighan bir Gipi bardur dep oylaymen.

Bugun www.uyghuramerican.org ,  www.wetinim.org , RFA larning sehipiliri Uyghurlarni yipritidighan, umitsilikke uchritidighan Xitayning siyasi-piropagandiliri, xitay muweppiyetliri, tehditliri, aldamchiliqlirigha tolghan xitayche maqalilar bilen tolup ketti. Uni Uyghurlar oquyalmaydu.ulargha qarshi Uyghurlarning reddiye birishi, baha birishi, obzor ilan qilishi cheklen'gen. Herqandaq xitaygha torlarda  yol bar,  Uyghurgha yoq.Tilimiz moshundaq qilip miyiplarning, xitaylarning chachi-pachi dep kaldir-kuldur qilidighan meydanigha aylinip ketti. DUQ ning tili xitayche. Bayanati xitayche. „sohbet“liri xitayche. Uyghurlar bundaq tonutush Orkeshtinmu iship shushti. Qini u Ana tilimizgha sahip Chiqidighanlar?
 
2 Ming yildin biri dunyagha qarita kingeymichi-tajawuz qara niyitidin yanmighan, dolet ichide dimokratiyeni ayaq-asti qilip, mustebit zalimliq qilip kiliwatqan Xitayning paytexti Orkesh kushkurtqan xitay isyanchiliri teripidin ishghal qilindi. Butun xitay ziyaliliri uninggha mayilliqini ipadilidi. Hokumetke qarshi Memliket miqyasidiki dolqunni peseytish uchun miyip Uyghur Orkesh (miyiplik heqqidiki izahat axirida) bilen sozlushushke mejbur bolghan xitay doliti reisi tiliwiziye arqiliq ilip Birilghan terjimansiz xitayche munaziride Orkeshke yingildi. We minglighan xitay oqughuchiliri tanka astida mijip olturuldi. Orkesh amirikigha qichip chiqti. Xitay padishaliridin Dimokratiye telep qilghan xitay ziyalilirining isyani 3 ming yilliq xitay tarixidin biriqi delil-ispatqa ige tunji qitimliq keshpiyat bolop hisaplinidu.

Emma keshpiyatchi bir miyip Uyghur bolup chiqti. Eger u saq bir Uyghur bolghan bolsa idi, hergizmu "junggo-xitay xelqining dimokratiyesi uchun koresh Qilidighan u yol"ni talliwalmighan bolatti. Buni diyishimdiki sewep: Orkeshning aqiwitini eslitish, we bu yolning xitaygha qarap mingilghan, Uyghurlarni xitay Dimokratiyesi uchun seperwer qilip "koresh qaynimi"da tunjuqturup yoqitidighan yol ikenlikini ashkarilashtur. Orkeshtin kiyin yene onnechche yil otup tixiche bu yolda Uyghurlarni mangduruwatqanlar bilen biz hich ish bolmighandek bille yep-ichip otiwatimiz. Bu yolda mingiwatimiz.
 
Orkeshning bu yolda peyda bolup qilishining obiktiw sewepliri, buyolni tallishidiki, bu yolgha kirip qilishidiki arqa korunushni yorutup baqqan yazmilarni oquyalmidim. Emma bu weqening Uyghurlargha bolghan selbi tesirini intayin kuchluq dep qarash kirek.Bu yol "chin turkistan, jungxa lenbang, chin fidratsiyuni, xitay birliki" qatarliq yollardin hich perqlenmeydu. Bu yol Uyghurlarni horluk, azatliqtin waz kechturup halak qilidighan yoldur. Bu yollargha Uyghurlarni soliwalghan DUQ teshkilati uyollarning hemmisining baridighan yirini bir yerge yighip 5-yul qirghinchiliqi harpisi italiyede butun dunyagha: "Uyghurlar musteqilliq telep qilmaydu, awtonumiye Bolsa yitidu"dep ilan qilghan idi. Bu yolning tiximu tiz xitaygha singip kitidighan yol ikenliki, Uyghurlarning atalmish wekili DUQ ning bu Ilani qirghinchiliqni xitayning ichki ishigha aylandurup bergenliki sheksiz.  Jenwening aldida achliq ilan qilsaqmu bizge paydiliq hichqandaq qarar Chiqmighanliqidiki sewep, natoning arilashmighanliqidiki sewep bu ilanning kasapitidur.
 
Tuz kongul, xushchaqchaq, mert, hichnersidin ghimimiz yoq, hichnersidin guman qilmaydighan sadde xeqbiz. Eger dunyada xitay bolmighan bolsa bu Xaraktirlirimizning yaxshiliqida shek yoq idi. Emma bu nijis bar iken xitay arilashqan ishtin, xitay qini arilashqanlardin guman qilishimiz, hezer eylishimiz butunley zorur.

Xitaylar oz armiyesi bilen birliship 5-iyulda qirghinchiliq qilghanni korgendin kiyin guman qilishni nahayiti kichikip ugen'genlikimizni sezDUQ. Bishimizning balasi nime ikenlikini emdila Biliwatimiz. - Hiliqi ishta xitayning qoli bar digende "guman imanni qachuridu" digen xitaydin bolghan temsilchi mollamni emdi eske alDUQ , kim idi u?.

tarixta birinji qitim "parij inqilawining 200 yilliqi" munasiwiti bilen otkuzulgen xelqara bayramda linta kisish sheripige irishken miyip Uyghur. Busherep u yili butun dunyada atiqi chiqqan hichkimge birilmidi. Jahan pirizdintliri qatnashqan parij dimokratiye iqilawini xatirlesh murasimida linta 200 Yildin kiyin xitaylarning dimokratiyesini bijingda tanka astigha tashlap bergen Orkesh teripidin kisildi.

Uning qazan'ghan shu yillardiki xelqara inawitidin paydilinilsa Uyghurlarning xitay mustemlikisidin qutulup azatliqini qolgha ilishi uchun imkanlar yaratqan Bolatti. U miyip bolmighan bolsa, uni tartip alalighan bolsaq bugun Uyghuristan paytexti korla derya yaqisigha konsulxanilar ichilghan, 200 nechche dolet Arisida hawa yoli ichilghan, Uyghurlarmu qirghizlar, qazaqlar, uzbeklerge oxshash bir qanche qitim dolet bayrimi otkuzup bolghan bolatti.
 
miyip Orkeshlerningmu chetelde Uyghur musteqilliq dawasigha tiyilip kitishidin ensirigen xitay we xitayperesler kop ensirep, herej tartishqan idi. Bu tima ustide hichkim ighiz achmidi. Uning qichip chiqishi bilen teng chapliship, Uni kontirol qilghan, uninggha junggo dimokratiyesining teywen "yolini" korsitip turiwalghan, alaqe ornutup bashqilargha Orkeshni bermigenmu ozini" 40 yilliq owchi we jalap" dep ilan qilghan satqun erkin eysa idi. Uning Orkeshke oxshash yuzlerche Uyghurgha mana shundaq "ige chiqqan"liqi heqqide pakitlar kop. Bu uning ana jemet burchi. Aldan'ghan, konglidiki sirlarni uninggha tokup pishayman'gha qalghan Uyghurlar kop. Uninggha garmunik halda mas kelgenliri bolsa uning saxte terjime halini, saxte kino, sinariyelirini yizip-korsitidighan Yalaqchi lalmilirigha aylandi. Bu heqte Orkeshning bayanliri qimmetke erziydu. U - bu: ademning Uyghurlarning azatliqi bilen hich alaqisi yoq -digen idi.
 
Orkesh qichip chiqip nahayiti tizlikte sisitilishqa bashlidi. Uninggha xitayche gizitler, xitayperes Uyghurlar haqaret, tohmetler chaplashqa bashlidi. Pekindiki tanka astidin qichip qutulghan atalmish xitay dimokratlirining metbuatlirida :" yat millettin junggogha rehber chiqishi - junggo Xelqining ghoruri, dolet menpeti we milli menpetige xilap... Orkeshning yatiqidin xitay qizliri uzulmeydu, uni qildi, buni qilmidi.... " Digenler yizilip ayiqi tugimidi. Bugun xitaylarning uni qaysi derijide pes korup nimilerni dep yurgenliki hemmige ayan.Xitay uchun Dimokratiye chushi koridighan Uyghurlarning "meniwi anisi" Orkeshning aqiwitidinmu better kun'ge qalghanliqi Uyghurlar uchun buyuk birsawaq!
 
Tanka astidiki intiqam aylinip kilip “xitay dimokratiyesi uchun koresh qilidighan yolni talliwaldim" dep jinini ayimighan "yat millet” Orkeshtin ilindi. Orkeshmu tanka basmisun dep qachqan idi. Yene bolmidi. Tanka astidin qachqanlirimu uni arigha almidi. Tohmetler bilen  Sisitishqa, tankining intiqamini ilishqa bashlidi. Milli intiqamdin bashqisi "yeng ichide sun'ghan qol"gha tewe ishlardur. Orkeshke ige chiqqanlar Axiri teywenning yolini  korsetti. Bu noqtidin qarighanda arimizdiki "xitay dimokratchiliri" we "xitay erkinliki -dimokratiyesi" chushini Koridighanlar Uyghurluqtin chiqqan, kimliksiz, xitaydinmuxewplik dushmenlirimizdur.
 
Miyip Orkesh weqesi:

Tughma yaki kisellik, balayi-qazalardin tughulghan ajizliqliqlirimiz miyip sanilidu. Miyip we ajizlar herzaman insani yardem we Shepqetke sazawer. Orkesh bolsa tili ajiz bolghanliqidin miyip sanilidu. U Uyghurche sozliyelmeydu, yazalmaydu, oquyalmaydu, angliyalmaydu. Bizdiki bu Xil miyiplik, honnaqliqliqlar kiselliktin yaki ata-anidin emes, belki xitayning balayi- apiti, assimlatsyedin tughulghan. Kichiklikidinla xitay Yeslisige, balilar baghchisigha, xitayche ottura mekteplerge birilip Uyghur ana tili terbiyesidin, til-edibiyatidin mehrumQaldurulghan qirindashlirimiz eng ighir kisellikke giriptar bolop qalidu. Bular "ana tili ajiz" miyipler dep atilidu. Bu xil miyipler Uyghurlarning yuz  Qarisidur. Ana tilidin mehrum qaldurulghan qirindashlirimizgha Uyghurluq shepqeti korsitish mejburiyitimiz. Biraq palani milletning tilini bir yilda  Chiqardim digenler 10 yildin biri ana tilini chiqiralmisa, bu ularning ozini-ozi Uyghurluqtin qoghlap chiqarghanliqidur. Ularni biz dayim xitay Risturanidin chiqiwatqanlirida korDUQ. Uyghulargha ait siyasi sehnilerge chiqip-chushiwatlirida korDUQ. Ularning  DUQ da nime Ishi bar?-  Dep qalmang. Ularning ishi kop:
 
"Uyghurlar musteqilliq telep qilmaymiz" dep bayanat ilan qiliwatqan chak-chikidin dez ketken xitaypereslerning uwisi DUQ gha del moshundaq Miyiplar zorur bolup keldi. Ular DUQ namidin xitayche bayanat ilan qilishi, teshkilatlarning xitay bilen moshu til wastisida “qizghin sohbetler” Ilip birishi kirek. 09 % Uyghurning kozige qarangghu janggal korinidighan xet bilen maqale yizip dunyagha "Uyghurlarning tili-yiziqi Yoq, xitaylashqan millet biz" digen tuyghu birishi kirek. Ularning bundaq qilidighan heqqi yoq. Emma DUQ ning heqqi bar.Xitayche yizilghan satqun kilishimlerge ularning teng ingiship qol qoyup bergenliklirini korDUQ.
 
Tili ajiz miyiplirimiz choqum ana tili- Uyghurchini yat bir tilni ugen'gendek ugenmise yep-ichip, uxliyalishi mumkin. Emma Uyghur azatliq Korishi ichide ana-tilisiz chachi-pachi bilen , buzuq Uyghurchisi bilen xelqara sehnide Uyghurlarning wekilliki biz- deydighan yerdin Uzaqta turushliri kirek. Satqunluq bilen wetinimizdiki ishghalchi xitaylargha “saylam hoqoqi bar-digen alim seytop, xitay birlikide yashaymiz Digen - bayanatchi dilshat, ilshatlarning Uyghurni satidighan telwiliklirige qeti yol qoymasliq kirek. Emma DUQ bu ishning bashlamchisi we yol Qoyghuchisi bolop keldi. Ular DUQ ning adirisini urumchidin kozini tingip qoysa udul tipip kelgen we derhal ishqa chushup ketkenler.
 
Hemmimizde qulluqtin kelgen bu miyiplik azdur-koptur mawjut. Uyghurluqqa qaytip dunyani Uyghurche korush, Uyghurche yezip- oqush, Uyghurche Chushunush bu miyipliktin qutulushning charisi. Xitayche oqushqa mejbur bolup ana tilini xitaychidin pishiq ugen'gen soyumluk Uyghurlurimizgha Salamlar, hurmetler! anatilimizning rahitini, uluqluqini, ezizlikini bileyli.Uyghur tili dolet tilimizdur.
 
DUQ ning tilichu? Uning tili dushminmiz xitayning tili. DUQ ning tili xitayni maxtap-yalaydighan tildur. Xitay tilida bayanat ilan qilidighan, Bayanatini Uyghurche terjime qilipmu qoymaydighan tildur. Bugun  www.uyghuramerican.org ,  www.wetinim.org , RFA larning sehipiliri Uyghurlarni yipritidighan, umitsilikke uchritidighan Xitayning siyasi-piropagandiliri, xitay muweppiyetliri, tehditliri, aldamchiliqlirigha tolghan xitayche maqalilar bilen tolup ketti. Uni Uyghurlar oquyalmaydu.ulargha qarshi Uyghurlarning reddiye birishi, baha birishi, obzor ilan qilishi cheklen'gen. Herqandaq xitaygha torlarda  yol bar,  Uyghurgha yoq.

bularning noqtisi kimning qolida? - Noqta elbette cheklenmigenlerning qolida. Bu noqtini ichilghan ikrandin kichik balimu korsitip qoyalaydu. Baxqiche bir sewep bolsa siz chushendurung, anglap baqayli.

Uyghurlar nime uchun cheklinidu? Xitaylar cheklenmeydu? Bu zadi nime uchun?
Jawap:- "Chin(Xitay) milliti intayin mediniyetlik we kuchluk..."-Bolghanliqi uchun.  Bu Neqilning menbi: DUQ ning sabiq reisi we hazirqi bash siyasi Meslihetchisi  “Uyghurlarning rohani Liderining oghli Erkin eysaning Turkiye tiliwiziye qanali TRT gha chiqip sozligenliridin peqet bir jumlesi.

DUD Teshkilat Reisi  Diplum Arhitiktur S. Haji.MetMusa
[e-mail]   www.uyguria.com