"Noruz" Heqqide

[uyghurek]

"Noruz" Heqqide

Memet

Noruz(toghrisi eslide Newruz) atalghusining tilimizgha qachandin bashlap kirgenliki heqqide tehiche qayil qilarliq uchurgha ige bolalmidim.bu heqte eniq tarihi tetqiqat asasidiki bir keskin yekun otturigha chiqmidi. likin shundaqtimu Paris tilidin bizge singip kirgen bu sozning toghra atalghusi Newruz'dur. menisi yengi yil yaki Yil'ning bashlanghuchi digenliktin ibaret bolup hazirghiche istimal tilimizdiki keng dairide ishlitiliwqatqan newbahar(yengi bahar we yaki baharning bashlanghuchi) sozidiki "New" (parische yengi menasida) bilen yil sozi bolghan Ruz'ning qoshulup yasilishidin ibaret.

Uyghur tarihi we yaki Turk tarihi hilmu hil cheklimiler sewebidin atilirimizning shanliq otmushining eng tipik we korsetkuchluk alahiydiligi bolghan bu Noruzni yiterlik tetqiqat qilmidi. shu seweptin Noruz uzundin buyan Paris we Iran merkezlik helqlerning bayrimi bolup tebriklinip keldi.

Turkiyediki tarih tetqiqatchiliri Jumhuriyet qurulghan 1923-yildin buyan Noruz bayrimini Iran'ni merkez qilghan Parislarning we shundaqla Paris'larning tesiri astidiki Kurt' qatarliq milletlerning kulturel alahiydiliki dep qarighini uchun bu bayram heqqide yiterlik qelem tewretmidi we daima Kurtler bilen ozdeshleshken bu timidin ozini qachurush yolini tutti.

Ottura Asiya'diki Turk irqidiki qerindashlirimiz bolsa tehi yeqin tarihqiche Sowit teripidin bikitilgen resmi tarihni ozlirining rast tarihi dep ishinip kelgenliki uchun netijide Noruz toghurluq hichnersidin hewersiz yashidi.

Hitay ishghali astidiki wetinimizde Noruz bayrimi 1980-yillargha kelgende wetenperwer ziyalirilimizning teshebbuskarliqi bilen milliy bayram tusige kirip hazirgha kelgende toluq omumlashqan boldi we diniy tesirge ige bolmighan birdin bir en'eniwi bayrimimiz bolup qaldi.

putun bu elip beriliwatqan we tebrikliniwatqan Noruz'din ibaret milliy bayrimimiz we bu bayram heqqide yezliwatqanlar teswirler eslide Noruz heqqide sorulushqa tegishlik sualning eng ejellik qismigha jawap bermeydu we yaki Noruz'ning kilish menbesi we jan tomurining nime ikenlikigi toghurluq bizni eniq yip uchi bilen teminleshtin nahayti uzaqta. kop hallarda we nahayti keng tarqilip omumlashqan shekli boyiche Noruz diginimizde kiche we kunduz waqtining tenglishishi, baharning bashlinishi, qishning ahirlashqanliqidin direk bergenlikidin ibaret bir qanche alahiydilik gewdilendurulup, uninggha munasiwetlik mezmunlar suniy turlunush yoli bilen seplinish arqiliq eslide ejdatlirimiz teripidin qutlanghan "Noruz" bilen hich alaqisi bolmighan yengi bir bayram we bu bayramgha munsiwetlik teswirler bazargha selinip keldi. belkim bu teswirlerning Paris kultur mohitidiki insanlar uchunla emes dunyadiki her qandaq milletler uchunmu belguluk bir ehmiyiti bardur. chunki netijide kiche we kunduzning tenglishishi, qishning resmi ahirliship baharning bashlinishi Ekwator'ning shimalidiki barliq janliqlar uchun ohshash qimmetke ige omumiy bir uqum bolup hich qachan noruz tebrikligen milletlerge has bir alahiydilik hisaplanmaydu.

Undaqta eger ata bowilirimiz "noruz"ni yaki yengi yilni tebrikligen bolsa, oz tilimizda bu yengi yilning ismi barmidi? bar bolsa atilirimiz uni nime dep atighanti we nime meqsette bu qutluqlash paaliyetlirini orunlashturush ihtiyaji his qilghanti?

esli jawap kutiwatqan jan alghuchi sual del budur. Eger bu sual jawapqa erishmise "Noruz" yeni Yengi yilimiz hich qachan ozining tarihi menisige yeqinlishalmaydu we eng asasliq milliy bayrimimiz bolghan Noruz, Parischidin kelgen nami bilen qoshulup bu namning ichige toldurulghan sun'i iniqlimilar bilen yenila Parislarning mediniy monopolliqidin qurtulalmydu.

Atilirimiz 3-ayning 21-kunini bayram bilip her yili Otuken yaylaqlirida keng kolemde tebrikligen bolup bu tebriklesh paaliytining bashlinishi peqet Kokturkler dewridin bashlap hatirligen. uning ustige bu yengi yilning tebriklinishi eslide millitimizning qedim tarihidiki siyasi, eskiriy arqa korunushi bilen nahayti zich munasiwetlik idi.

hemmige melum bolghandek atilirimizning dunya mediniyitige qoshqa eng mohim tohpisining birsi At'ning yawayi haywanliqtin oy haywini halette minek atqa kondurulushi bolup, del bu sayide ejdatlirimiz yer yuzide tunji qetim Urush we Jeng heqqide dewr bolguch tarihi ozgurushlerning yuz berishige sewepchi bolghan idi. Oqya, Qilich we At bilen qorallanghan ejdatlirimiz yer yuzide tunji bolup At'ni urushqa ishletken we Duya tarihida hazirghiche tesiri bar bolghan kopligen ozgurushlerning meydangha kelishige biwaste turtkilik rol oynighan idi. bulardin Honlarning, Turklerning we Chinggizhanning sherqtin gherpke yurush qelishi qatarliq mohim tarihiy weqelerning yuz berishini tilgha alalaymiz. At bolmighan ehwalda bularning hich biri mumkin bolmaytti. shu seweptin hetta Hitaylarning ejdatlirimizning jenggiwar atliri uchun yipek almashturghan we ozlirining At'liq qoshunlirini berpa qelish uchun ejdatlirimizgha tolem toligenligidek hatireler ejdatlirimiz berpa qilghan At mediniyitining tesirini izahlashqa yiterlik yip uchi bireleydu.
bu tarih hemmige ayan addiy sawattin ibaret.

At qedimqi ejdatlirimiz uchun yalghuz qatnash qoraili emes idi. belkide bizning tarihimizdiki kopligen kochushlerning, jenglerning, ghalibiyet we meghlubiyetlerning achquchluq sozidur. Uyghurlarning we Uyghur ejdatlirining tarihi eslide At'ning yawayiliqtin oy haywanigha we ahirida minek atqa kondurulushi, shuning netijiside qedimqi eskiriy qoshunlarda Atliq qoshunning berpa qelinishi bilen zich munasiwetlik idi. eger bugun Honlar, Fin Ugurlar(Finlandiye), Misirning qedim milletleri bolghan Memluqlar(Osman Impiriyesi Misirni elishtin burun Misirni Memluklar bashquratti), Anatoliyediki Turkiye Turkliri, Moldawiyediki gagawuzlar(Gok-oghuzlar), Azerbeyjanliqlar, Qara chaylar, Balqarlar, Bulgharlar, Tatarlar, Awarlar, Hazarlar, Qipchaqlar, Sabarlar........ qatarliq ejdat qebililirimiz del At'tin ibaret eng chaqqan qatnash wastiliri bilen bir qit'edin yene bir Qit'ege yetip baralighan, bashqilar aldida eskiriy ustunlukke erisheligen we shu arqiliq kunimiz dunyasining nurghunlighan ozgurushige asasliq rol oyniyalighan idi. eger atilirimiz At mediniyitige ige bolmighan bolsa bugunki Yawrupa bashqa turluk shekillengen bolatti. bu bashqa bir muzakire timisi hisaplinidu.

Shundaqken emdi ozimizning timisigha kelsek undaqta "Noruz" bilen at'ning nime munasiwiti bar?

Hon'lar waqtidin bashlap (5-esir,Kok Turkler dewride resmi hatirlinishke bashlighan)atilirimiz her yili qishtin saq qalghan atlarni sanaytti, qishtin aman qalghan Atlarning sanigha qarap kiyinki yilning urush planlirini belguleytti. Dewlet tewelikidiki putun qebililer her yili 3-ayning 21-kuni ozliride qanchilik At'ning aman isen qishtin chiqqanliqini, Jenggge yaramliq qanche atning barliqini doklat qilatti. Atning sanigha qarap eskerler toluqlinatti we yengi planlar qilinatti. mana bu murasim qedim ejdatlirimiz teripidin "TOY" dep atalghan. bugunki istimal tilimizdiki Toy merike meniside qollunilghan bu soz eslide qedim ejdatlirimiz teripidin her yili 3-ayning 21-kunini daghdughuluq tebriklesh uchun ishlitilgen milliy bayram ismining kunimizgiche yetip kelgen nahayti addiy varyantidin ibaret hisaplinidu.

Yeni qedim ejdatlirimiz yengi yil dep tebrikligen TOY'da shu dewrning dewlet qaghani putun qebile aqsaqallirini bir yerge toplap ulargha katta ziyapet berip kutiwalatti, her bir qebilidiki Atlarning sani eniqlinatti, eskerlikke yaraydighan yashlirimizning sani melum qilinatti, kiyinki yilning planliri muzakire qilinatti. eslide bu resmi bir dewlet murasim kuni idi. bu murasimlar Tore dep atilatti.

Mundaqche eytqanda atilirimiz teripidin TOY dep tebriklengen bu yengi yil torenlirining (murasim=erepche) Otuken yaylaqalirida yeshilliqning bih surushi, Kunduzning kiche bilen tenglishishi we yaki kiyinlerde qoshulghan we hazirghiche bazargha selinghan "bahar" mewsimige has lirikiliq teswirler bilen bizelgen izahatlar bilen uzaqtin yeqindin alaqisi yoqti.

chunki atilirimiz uchun eng mohim bolghini ozining tesir dairisini kengeytish we etrapidiki dushmen kuchler hisaplanghan gheyri milleterlge nisbeten eskiriy ustunluk saqlash arqiliq ular wede qilghan yilliq tolemning daimliq tolinishini kapaletke ige qelish, shu arqiliq dushmen kuchni daim ajiz halette tutup turushtin ibaret milliy stiratigiye bilen munasiwetlik idi. At qedimqi zamanda yashighan atilirimiz uchun yalghuz Minek haywanla bolup qalmastin belki eskiriy ustunluk hisaplinatti. chunki At sayiside bizning eskerlirimiz nahayti yuquri bir tizlikke we chaqqanliqqa ige bolatti we dushmenning piyade eskerlirige qarighanda jenggiwarliqi selishturghusiz derijide ustun turatti.

shu seweptin her yili putun dewlet miqyasida qishtin saq salamet chiqqan atlarni tizimlash, dewletning Atliq qoshunigha ihtiyajliq atlarni seplesh, Atliq qoshunni kuchlendurushtek bu emiliy ihiyaj emiliyette bu Yengi Yil dep atalghan TOY murasimlirini tertipleshni zorur halgha ekelgen idi. dimekki biz Noruzni yeki yengil tebriklesh murasimini qutlaydikenmiz qedim atilirimizning bu TOY murasimini tertipleshtiki tipik we nigizlik ghayisidin uzaq qelip, yaki bu tarihni nezerdin saqit qelip tebriklesh elip baralmaymiz. bolmisa bu pewquladde tarihi arqa korunushke ige bu dewlet murasimi addiyla bir mediniy paaliyet sahasige qapsilip, uning eskiriy, siyasi we milli rohi yoqqa chiqidu. mana bu biz uchun eytqanda bir milli yoqutushtin ibaret, halas.

shunga TOY digen bu yengi yil murasimi mahiyette Impiriye tewelikige teelluq bolghan her bir Qebililerning dewletke chiqarghan at we esker sanigha qarap qebililerning dewlettiki ornini belgulesh, eng kop At we esker chiqarghan qebilelerning dewlettiki siyasi we ijtimayi nupuzini korsitidighan kuch qudret simwolining namayen qelinishi bolup hisaplinatti. yeni eng kop At we esker chiqarghan qebile dewlette eng ustun orun bolghan Yabghu(Minister) unwani alatti. Kokturk dewliti waqtida Uyghurlar Yabghu Unwanida idi. eng az At we esker chiqarghanlar bolsa eng towen derijide dewlette siyasi nopuzgha ige bolatti.

shu seweptin Atilirimiz her yili 3-ayning 21-kuni tebrikligen bu TOY eslide baharning bashlinishi digendek omumiyliqqa ige teswirlerge emes belki konkirtniyliqqa ige bir dewlet murasimining eng mohim terkiwi idi. yeni bugunlerdiki wekiller Qurultiyi bilen ohshash funkitsiyege ige bir dewlet murasimi idi.

Her yili 3-ayning 21-kuni elip berilidighan Toy kuni qutlash paaliyiti Honlar waqtida otturigha chiqqan bolsimu Kokturkler zamanida helila resmiylikke erishken bolup, resmi hatirelerde bu heqte eniq bayanlar qaldurulghan. bu heqte tepsiliy melumatqa qizziqqanlar uchun Prof.Dr. Ibrahim Kafesoglu yazghan TURK MILLIY KULTUR TARIHI" namliq kitapning munasiwetlik tarihi hatirlirige murajet qelishini soraymen.

10-esirdin kiyinki Erep we Parislishish dolquni Uyghur tilidiki kopligen sozlerning changlishishighila emes belki kopligen tarihi en'enilirimizningmu isim ozgertishige sewep boldi. mana emdi eslide TOY nami bilen tebriklengen yengi yilimiz Parische soz bolghan Noruzgha almashti.

Chongqur tarihi, siyasi we eskiriy qimmetke ige bolush bilen tarihi hatirelerde eniq hatirlengen bu Toy murasimlirigha ige chiqishimiz, imkaniyet bolsa tetqiq qilishimiz weten sirtidiki ziyalilar qechip qutulalmaydighan tarihi mejburiyettur.

Bu yazghanlirim belkim tarihchilirimiz uchun kiyinki tetqiqatining ilhami uchun addiyla bir kirish sozi bolup qalar.

http://wetinim.org/forum/redirect.ph...tpost#lastpost