"Nur Bekri Layaqetlik Reis Emes"

[Oghuz]

Ilham Toxti: "Nur Bekri Layaqetlik Reis Emes"

Ilham Toxti Ziyaritini axirlashturup Béyjinggha qaytti. U Béyjinggha qaytishning  Uyghur élidiki yene bir türküm mesililer üstide pikir bayan qildi.

 Ilham Toxti muxbirning Uyghur aptonom rayonining reisi Nur Bekri heqqide sorighan soallirigha jawab bérip, Nur Bekrining qandaqlarche reis bolup qalghanliqini bilmeydighanliqini, uning ijraatlirigha asasen reislikke layaqetsiz dep qaraydighanliqini bildürdi.
 
      Soal: Uyghur rayonining weziyitide démokratiyining mewjutluqidin söz échish mumkinmu?
 
     Jawab: Démokratiye qurulushi jehette, Junggoning bashqa ölkiliride az - tola özgirish boldi, Shinjangda bolsa, bu jehette izida toxtap qélish hetta arqigha chékinish bar.
 
      Soal: Sizningche, Uyghur Aptonum Rayonining reisi Nur Bekri Uyghur xelqining menpeitige wekillik qilamdu?
 
     Jawap: Men uning qandaqlarche reis bolup qalghinini bilmeymen. Hem uni layaqetlik bir reis dep tonumaymen.
 
    Soal: néme üchün?
 
    Jawap: Xelqning turmushigha köngül bölmidi. He désila muqimliqni tekitlep, xelqqe tehdit saldi, xelqni qorqutti. Shinjang échildi, asasiy qurulush tereqqiy qildi, emma xelq namratlashti, bolupmu yerlik xelq bolghan Uyghurlar namratlashti. Uning üstige dölet teripidin bérilgen aptonomiye hoquqini qilchilik yürgüzelmidi. Aptonomiye qanunila emes,  Junggoning bashqa ölkiliride yürgüzülüwatqan pasport qanuni. Maarip qanuni, pen - téxnika qanuni qatarliq qanunlarning hich birinimu emeliyleshtürmidi.
 
      Soal: Sizche, Uyghur rayonidiki eng chong mesile néme?
 
     Jawap: Ishsizliq, kallam ketsimu deymen, dunya boyiche ishsizliq nisbiti eng yuqiri millet Uyghurlar. Men 90 ‏ - yillarda, merkiziy hökümetning toqquzinchi 5 yilliq tetqiqat pilanigha qatnashtim, buning Shinjang qismini kötüre aldim, shu chaghda teyyarlighan doklatimda, Shinjangda bir yérim milyon éshincha emgek küchi barliqini bildürgen idim, u chaghda, Shinjang hökümitini buni étirap qilmighan, hetta u chaghda Shinjangda éshincha emgek küchi deydighan uqummu yoq idi. Ikki yil boldi, bu mesilini étirap qilghili.
 
    Soal: Sizche, bu ishsizliq nöwettiki iqtisadiy krizisning tesiridin emesmu?
 
    Jawap: Yaq, Shinjangda bu krizis 50 yildin béri mewjut.
 
     Soal: Sizche: Aptonum Rayonluq hökümet, ishsizliqni hel qilishta, charisiz qéliwatamdu yaki chare bar turup hel qilmaywatamdu?
 
    Jawab: Hökümet axbaratlirida bayan qilinishiche, Uyghur rayonigha 2008 - yili eng köp emgek küchi köchüsh dolquni qozghalghan; Yeni 1 milyon 200 ming emgek küchi yötkilip kelgen. Mana mushuning özi körsitiduki, Shinjangda ish imkani, emgek küchige éhtiyaj mewjut. Emma bu imkan néme üchün Uyghurlargha yoq, mana bu Nur Bekri eng bashta oylishidighan mesile idi. Ötken yili Qeshqer wilayitining maarip xizmiti doklatidin, toluq otturida oquwatqanlar sanining shu yashtiki yashlarning 9% ini igileydighanliqi melum boldi. Bu démek, qalghan 91% yash ösmür toluqsiz yaki bashlan'ghuchni oqupla mekteptin toxtidi dégen gep, yézilarda yer 30 yilning aldida bölüwétilgen, bu yashlar pütünley ishsiz, ular qandaq yashawatidu, qandaq yashaydu? Uning üstige Qeshqerde Xoten, Aqsularda déhqanchiliqtin bashqa ish imkani yoq. Shinjang hökümiti hazir Gensudiki namrat nahiyilerge yardem bériwatidu, Gensudin köplep emgek küchi yötkewatidu. Mende Gensu hökümet toridin alghan melumatlar bar. Gensu hökümiti nahayiti köp idiyiwi xizmet ishlep, Shinjang hökümiti nahayiti köp étibar bérish siyasitini yolgha qoyup, Gensudin emgek küchi yötkewatidu. Men köchmen yötkeshke qarshi emes, emma éhtiyajgha qarash kérek. Shinjang hazir 50‏ - we 60‏ - yillardiki Shinjang emes. Köchmen'ge éhtiyaji yoq. Shunche köp ishsiz bar rayon'gha néme üchün köchmen ekélidu. Shinjangda ishsizliq yoq bolsa, néme üchün qizlarni ichkirige yötkeydu?
 
    Soal: Baya aptonomiye qanuni yolgha qoyulmaywatidu dédingiz, bu jehettin 1 - 2 misal körsitip bérelemsiz?
 
    Jawab: Shinjang hazir, Junggoning chong bir kömür bazisigha aylandi, merkez köplep meblegh sélip Shinjangni échiwatidu. Aptonomiye qanunida, aptonomiyilik jaylarda bayliq achqanda, qurulush élip barghanda, shu jaydiki yerlik xelqtin xizmetchi qobul qilish kérek, déyilgen, bu hich emeliyleshmidi. Hazir Ili wilayitide 3 milyon mo yer achmaqchi, eslide bu yerge jenubtiki éshincha emgek küchi yötkishi kérek idi, emma hazirgha qeder bundaq gep yoq, yenila ichkiridin köchmen yötkeshning gépi bar. Uyghur tili hökümet tili bolushi kérek idi, hökümet tili bolush emes, belki yoqutulushqa duch kéliwatidu.
     
   Soal: Siz qosh tilliq maaripni Uyghurlarning tüp menpeitige xilap dep qaramsiz?
 
    Jawab: Eslide men qosh tilliq maaripqa qarshi emes, u eslide yaxshi siyaset, emma hazir ijra qiliniwatqini peqet namdila qosh tilliq, emeliyette, Xenzu tilni omumlashturush, Uyghur tilini chetke qéqish we ajizlashturush boluwatidu.
 
      Soal: Sizningche ijra qilishning xata bolushidiki seweb néme?
 
     Jawab: Tonush mesilisi, Shinjangdiki bir qisim emeldarlarda, qosh tilliq maarip dégen uqumni chüshünüsh toghra emes.
 
      Soal: Wang Léchuen, Xongkongdiki Sumurgh téléwiziyiside qilghan sözide, Uyghurlarning Jungxua éngini östürüsh üchün qosh tilliq maaripni yolgha qoyduq, dédi. Sizche qosh tilliq maarip mushundaq bir ghayini kütse toghra bolghan bolamdu?
 
    Jawab: Eger Jungxua éngi dégende, döletchilik éngi yeni öz dölitidin pexirlinish éngi démekchi bolsa, Uyghurlarning döletchilik éngini östürimiz dése xata bolmaydu, emma bu angni yalghuz Xenzuchini ögitish arqiliq östürimiz dése xata bolghan bolidu. Uyghurlarning döletchilik éngi Xenzuchini ögen'gende emes, bu dölettiki Xenzular barawer halda yashighan we tereqqiyattin behriman bolghanda shekillinishi mumkin.
 
    Soal: Nur Bekrining bügün'ge qeder muqimliqni tekitleshtin, bashqa nutuqlirida Uyghurlarning emeliy mesililirini hel qilish toghriliq birer chare yaki qararini anglap baqmiduq, siz Xenzu ichide yashawatisiz, siz bu heqte bir gep anglidingizmu?
 
    Jawab: Lénta késish paaliyetliridin, üch xil küchlerge qarshi qattiq zerbe bérishtin bashqa ishini anglimidim. Uyghurlarning mesilisini chüshinidighan - chüshenmeydighanliqinimu bilmeymen.
 
     Soal: Bu yerde Nur Bekri, merkiziy hökümet aldidiki mes'uliyitini ijra qilip, Uyghur xelqi aldidiki mes'uliyitini ada qilmaywatqan gepmu qandaq?
 
    Jawab: Yaq, undaq emes, eger merkezning telipi boyiche ish tutqan bolsa, tereqqiyatni birinchi orun'gha qoyghan bolatti, chünki, Xu Jintaw, Shinjangdiki birinchi mesile tereqqiyat mesilisi, dédi. Shinjang hökümiti, tereqqiyat bolghandila, andin muqimliq bolidighanliqini tonushi kérek idi. Nur Bekri üch xil küchlerge zerbe bérish bilen muqimliqni qoghdaymen, döletke töhpe qoshumen dep oylawatidu, eksiche, muqimliqqa eng chong tehdit Nur Bekrining ijraatidin kéliwatidu. Uzun mezgilni oylighanda, Uyghurlarning iqtisadiy turmushini yaxshilash, üch xil küchlerge zerbe bérishla emes, ularning néme üchün kélip chiqqanliqini tetqiq qilish, mesilini hel qilish kérek idi, bu heqiqiy muqimliq we döletning pütünlüki üchün xizmet idi, hazir Nur Bekri xata ijraati bilen yerlik xelqning merkiziy hökümetke we Xenzu xelqighe qarita öchmenlikini qozghawatidu. Mana bu dölet pütünlükige ziyanliq heriket.
 
      Soal: Bir mutexessis bolush süpitingiz bilen, rayonluq yaki merkiziy hökümetke qandaq teklipingiz bar?
 
     Jawab: Shinjang hökümet rehberliri üstidin merkiziy tekshürüsh élip bérishi kérek. Heqiqiy iqtidarliq we xelqqe sadiq kishiler rehberlik ornigha ötüshi kérek; Ikkinchisi, Shinjang weziyiti ilimiy yosunda tetqiq qilinip, Uyghur xelqining mesililirige aldi bilen toghra bir diagnoz qoyulushi kérek, andin toghra chare tépishtin söz échish mumkin. Bu ilmiy tekshürüshlerge choqum, Uyghur ziyaliyliri qatnishishi kérek.
 
      Hörmetlik oqurmenler, Ilham Toxti, 20 yildin béri, Uyghur élining iqtisadini tetqiq qilmaqta. U merkiziy milletler uniwérsitétida iqtisad ilmidin ders bermekte. Uning iqtisad sahesidiki tetqiqat netijiliri Béyjingdiki bir türküm iqtisadshunas alimlar we merkiziy hökümettiki alaqidar rehberlerning étirap qilishigha érishken. Shunga we 90 ‏ - yillarda, Junggo 9 ‏ - besh yilliq tereqqiyat pilanigha mutexessis süpitide qatnashqan we Uyghur élige alaqidar bölümige mes'ul bolghan. Ilham Toxti Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyatidin Uyghurlar behrimen bolalmaydiken, Junggoda muqimliqning her waqit tehdit astida bolidighanliqini bildüridu.

Menbe: http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=1123