OZBEKISTANNING QISQICHE TARIHI

[IHTIYARI MUHBIR]

Terjume qilghuchi,; IHTIYARI MUHBIR : MEKKE

Ozbek millitige ,;" Ozbek " ismining millet ati bolup atilip qelishi , Ozbek Mongghul tarihchisi we Hiwe Ozbek Hani,; Ablu-Qazi Bahadir Han ( Hanliq tarihi,; 1643---1663 Miladi ) ning tarihi melumatigha asaslanghanda,; Tarihtiki Mongghul Qipchaq dewleti,;" Altin Orda " Dewletining Begliridin Ozbek hanning atidin kelmektedur.

Altin orda hanlighining hanliq tehtige Ozbek han ( Miladi,; 1313—1340 tarihtiki Deshti qipchaq we hazir1i UkraynaQirim  we etrapidiki yurtlar. ) olturghandin keyin ,onung teweligidiki Heliqlerge ,;" Ozbekler " diyishke bashlandi.yani bir zamanlarda bir kishining ati bolghan ,;" Ozbek " ismi, keyinche bu kishi Han bolghandin keyin ozige tewe milletke at bolup singgendur.

Ozbek tili ,chaghdash Uyghur tili bilen bille, Altay til ailesi, Turk til guruppisining Chaghatay tili lehchesige kiridu.
Dawi twrjumw qilinidu.

[IHTIYARI MUHBIR]

 Ozbekistanning qisqiche tarihi
BASH SOZ


Men bu Ozbek millitige ait Turkche maqaleni ,Googledin tesadupen tepip oqup bolup bashqilarningmu qisqiche bu tarihtin melumatliq bolup qelishini diqqeti-etibargha elip bu meydanda terjume qiliwatqan idim,men bu maqalening eslisini ozumning kombiotorimgha kochuriwalmighan ikenmen,UAA Toridiki chaplighinimdin elip terjume qiliwatattim. nime oylashqan bolsa bugun ochuriwetiptu. halbuki meni haqaretlep yazghanlarni hich ochurmey qaldurup qoyughluq.

Shundaq bolsimu men yene bu maqalening terjumesini arhipimdiki yerdin elip qayta chaplap qoydum, nihayetini terjume qilishqa imkaniyet qalmidi, chunki bu maqalening esli Turkchesini nerdin qaysi sozler bilen tapqanlighim untulup ketiptu,ichidiki sozler bilen Googlege besip baqsam eyni maqale chiqmidi, qizziqip oqughuchilardin ozur tileymen.




OZBEKISTANNING QISQICHE TARIHI


Ozbekistan tarihi,Ozbek hanlighining qurulishi bilen bashlaydu.tarihtiki meshhur Mongghul imparatorlighining qurghuchisi Chinggizhanning Chong oghli Jujihanning oghli Batuhan hazirqi deshti qipchaq deydighan Shimali Qara dengiz etrapidiki yurtlarda Tarihtiki Meshhur Mongghul Ozbek hanlighi Altun Orda, ( Hanliq tarihi miladi ; 1242-1502 ) hanlighini qurghan idi, bu Hanliqning 9-Hani Ghiyaseddin Muhemmed Ozbek han Miladi 1313 –yili Altun Orda hanlighining tehtige olturdi. Mana bu tarih hazirqi Ozbekistan Jumhuriyetining we Ozbek millitining tarihining bashlanghuchi hesaplinidighan tarihtur. Biz Uyghur millitining tarihimizdin az digende 1500 yil keyinki tarihtur.

Mana bu Uyghur we Ozbek millitining arisidiki tarihi isim perqi ,tarihchilarning hokumidiki pir we muridliqk perqining olchimidur.

Ozbekhan tehtining deslepki kunliridin bashlapla keskin we qattiq siyaset yuguzgen idi. Mongghul weziri Qutluq Tomur Noyanning nesihetliri we yol korsitishi netijiside ,Ozbekhan qisqa bir muddet ichide bir munche siyasi reqipliri ustidin ghalip keldi.

Altun Orda Hani Ozbekhan Tuna deryasi ( Yawrupadiki eng chong we eng uzun derya ,Don deryasi we bu deryaning Qara Dengizgha quyulidighan yerliri, hazirqi ,; Romaniye, Bulghariye etrapliri-Terjumandin ) etrapidiki Noghay hanning olimidin keyin kuchlengen Bizans we Slaw Dewletlirining kuchlirini ajizlitip,Musulman Altin orda Dewletining kuchini tekrar tiklidi . Miladi 1319-Yili Altin orda Hani Ozbekhanning qoshuni ,Tuna deryasidin otup,hazirqi Turkiyening Gherip Wilayeti Edirnegiche keldi.
Ozbekhanning qoshunliri miladi 1314-yili Bulghar hani Swentoslaw hanning olumidin keyin tehtte olturghan Bulghar hani George Tertege,Hazirqi Istanbulni payiteht qilghan Bizans imparatorlighigha qarshi eskeri yardem bahanesi bilen Trakya rayonigha, ( Sherqi-Jenobi Balqaniye yurtliri-Terjumandin.) we miladi 1330-yili Bulghar hani George Terterning Jenobi Slawlar ( hazirqi Sirbiye dewletining asasliq helqi-Terjumandin ) bilen elip barghan urushlirida uninggha yardem qilish meqsedide Kostendilgichilik ilgirlidi. Buning bilen bille bezi-bir dewletler bilenQudiliq baghliri qurup,ozining siyasi ornini mustehkemlidi.misal qilsaq,; miladi 1320-Yili Ozbekhan qizi Tulun bilge hatunni Misirning Qahirediki begliridin birsige kelin qilip iwetti, we buning bilen bille yene Ozbekhan Bizans Imparatorlighidinmu qiz elip qudilashti.

Altin Orda Hani Ozbekhan miladi 1335-Yili Azarbeyjanni feth qilish uchun seperge chiqi, bu chagh del Irandiki Mongghul Ilhanlilar imparatorlighi zawalliqqa yuz tutqan we hani Abu Said han baghdat hatun isimlik birsi terepidin zeherlinip olturulgen waqitlar idi. 14-esirdiki Ejem ( Ejem sozi Erepchedur, asasliq menisi ,yatlar, ham insanlar digenlik bolidu, bu menide Erepchide bu soz Erep bolmighan putun musulmanlargha qaritilighliqtur, amma pratik menisi tarihte peqetla Iranliqlargha qaritilghandur-Terjumandin ) tarihchisi we Joghrapiyechisi,; Hamidullah Kazwini ,Altin Orda hani Ozbekhanning bu qetimqi Azerbeyjan seperide ,Ozbekhanning eskerlirining ,;" Ozbekler " dep atalghanlighini kitabida qeyt qilmaqtadur.

Miladi 14-esirde otken, meshur Marakeshlik Erep seyyahi Ibni-Battutamu oz sayahetnameside, Altin Orda Dewleti we Ozbekhan toghrisida shundaq yazidu,;" Altun Orda hani,Ozbekhan intayin kengri bir weten we kuchluk bir qoshungha ige,shan-shohretlik bir Sultan bolup,Allahning dushmenliridin biri bolghan Bizans imparatorlighi bilen Jihad we Ghazatqa ozini wezipilik koretti.Weteni heqiqetendimu kengri we yoghan sheherler bilen tolghan idi.bular ,; Kefe,Kirim,Majaristan,( Hazirqi Wengiriyening Jenobi-Sherqi qisimliri-terjumandin ) Azaq.Soghdaq,Harezm bilen payitehti Saray shehri bularning ichidiki eng meshhurliridin bir qismi idi".

Heqiqetendimu Ozbekhan Wolga Deryasi boyidiki Saray shehrini bek yoghinitip tereqqi qildurghan idi.bu sheherge yengi Jamee-Mesjidlerni saldurghan idi, peqetla Wolga deryasi boyliridila emes, hetta Qirim yerim arilidimu yengi inshaatlar saldurghan idi. Ozbekhanning zamanida uning teweligidiki putun Deshti-Qipchaq yurtliridiki Heliqler Ozbekche,( Turk Tilliri Guruppisining Qipchaq lehcheliri-hazirqi Tatarchedur-TERJUMANDIN,) sozlishetti.


Ozbeklerning Buhara Hanlighi dewri, Keyinki dewirlerde Ozbekhanning ewladliridin Abul Heyri han ( Hanliq tarihi,; 1428-1468 ) zamanida Ozbekler bir-birliri bilen tehimu birlikke keldi. Aqsaq Tomur imparatorlighining ahiriqi dewirliride Ozbekler tehimu kuchlinip topraqlirini tehimu Jenop tereplerge kengeytken idi. Amma Irandiki Safewi dewletining qurulishidin keyinki on yil ichide hazirqi Gherbi Iran we sherqi Turkiye Joghrapiyesidiki Aqqoyunluqlar dewleti munqeriz boldi,Horasandiki Ozbeklerning hakimiyetimu qoldin ketti.

Ozbekistan Fatihi, meshhur Ozbek hani Muhemmed Sheybanhan,( Miladi,; 1500-1510 ) ning dewride gerche Mawaraunnehir rayoni,( Hazirqi Sherqi Ozbekistan, Tajikistan Qirghizistan we Jenobi Qazaqistan Topraqliri, Yani hazirqi Sir Deryasi-Jeyhun we Amuderyasi-Seyhun deryaliri arisidiki we etrapidiki tarihi Ozbek yurtliri-Terjumandin,) tamami bilen Ozbek hanlighining ilkige otken bolsimu,Sheybanhanning olimidin keyin Ozbek Begzadeliri arisida bir ala-topilang yahsandi. Netijiside miladi-1512 tarihide Hiwe qoldin ketti. Taki miladi-1740 larghichilik hanliq ichidiki begler ara hoqoq talishish urushliri dawam qildi.

Miladi-1740 da Iran Safewi Padishahi Nadir Shah ,( Hokumranliq tarihi miladi ,; 1736-1747 ) Ozbek hani Abul-Feyzihan ( Hokumraliq tarihi miladi ,;1717-1748 )ning hokumranlighidiki Buhara shehrini hakimiyeti astigha aldi, miladi,; 1748 de Abul-Feyzihan olturulgendin keyin Tarihtiki meshhur Ozbek hanlighi ahirlashti.
Miladi,; 1753-Yili Buhara hanlighining bashigha Muhammed Rehim Han olturdi. We Taki Miladi,; 1920-Yilghiche dawam qilghan Buhara Emirligi Mangghit hanedanlighi bashlanghan boldi.bu hanedanliqning eng ahirqi hani Lenin terepidin Afghanistangha Qoghlandi qilinghan Emir Alim Handur.


Terjume qilip izahat qoshup qoyghuchi,; IHTIYARI MUHBIR : MEKKE

[DUD Sozchisi]

„Ixtiyari muxbir-Mekke“ ependining Bu maqalisidiki asasi noqta we kopligen jumliler Uzbek we Uyghurlar arisigha qattiq soghuq chushurmekte, Qanchilik soghuq chushuridu? Qol-putlirimiz ushshimestin, xitayni az dep qirindashlirimiznimu ozimizge reqip qilishining aldini ilish uchun, ichki majralarning pilikige ashkare ot tutashturidighan bundaq  maqalililarni tor-betlerdin derhal ilip tashlash shert!

„ Uzbeklerning tarixi …biz Uyghur millitining tariximizdin az digende 1500 yil keyinki tarixtur. Mana bu Uyghur we Uzbek millitining arisidiki tarixi isim perqi ,tarixchilarning hokumidiki pir we muridliq perqining olchimidur…“.

"Pir"-ustaz "murid"-shagirt dimektur. Bu jumle bir eblex mentiqe bolupla qalmay qirindash Uzbeklerde Chungqur ghezep qozghaydu. Hurmetlik "ixtiyari muxbir Mekke" digen exmetjan ependining „ Uzbeklerning tarixi "gha ait terjimisi We uningdiki ozining ilawe qilghan bu tiptiki qarashliri Uyghurlarni 5-yul qirghinchiliqi yetmigenning ustige Tepkenliktin ibarettur.

Xitay mustemlikisi astida qalghanliqimizning ozi  Uyghurlarning Uzbeklerge qarighanda ulardin 1500 yil burunqi qulluq tuzumde Ikenlikimizning belgisi. Bugun biz nede? Uzbekler nede? Ozbikistanning qisqiche tarixi - musteqil ozbikistandin ibarettur. Musteqilliq meydanida her yili qutlunuwatqan musteqil ozbikistan dolitining tarixidur.

Ozbikistanning tarixini Uzbekler ozliri yazsun. Ularning tarixigha "terjimanliq qilish"Uyghurlarning ishi emes. Sheherni aldi kongtaji", „ghaldan“ larning tajawuz-kingeymechilik tehditide ottura asiyada bolup otken ming yilliq tiragidiyeler hunlarning, mungghullarning, turklerning we biz Uyghurlarning ana-makanlirimizni terk itip gherpke qichishimizning menbi. At-tuwaqlirimizdin chiqqan chang-topilarni yawropaliqlarning yaxshi kormeydighanliqi tebi ehwal. „Asiyadin kelgen irq“, „turk dushmenliki“ qatarliq atalghular Xitay kingeymichilikidin peyda bolghan. Bu atalghular hazirghiche Uyghurlarning musteqilliqi uchun bolghan korishige saye tashlimaqta…

Bu sayige tixmu qarangghu chushiriwatqan xitay we xitayperesler arimizda nimilerni qiliwatidu? Ottura asiyadiki , yawropadiki, dunyadiki butun  majralarning arqisida xitayning zorawan-tajawuzchiliqliri rol oynimaqta. Buni  bilgimiz kelmeywatamdu? Dunyagha bildurgimiz kelmeywatamdu? Taza-kiliwatidu. Peqet arimizdiki xitaydinmu better satqunlar buninggha tosqunluq qiliwatidu-xalas!

Ozbikistanning tarixini Uzbeklerning oz tarixchilirigha qoyup bireyli. U jumliler arilashqan tarixtin ottura asiyada ichki majralar uchun tutruqtin bashqa nime chiqidu? U tarixning biz Uyghurlargha nime zoruriyiti bar?

Ozbikistanning qisqiche tarixi – paytext tashkenttiki musteqilliq meydanida her yili qutlunup kiliwatqan musteqil ozbikistan dolitining tarixidur. Uningdin bashqa qaysi tarix bizni qiziqturup qaldiki?

Bir piyalide chay ichidighan osh we jalalabadliqlarning ichki majraliri otup ketti. "Yarqin-m.Hezret" ke oxshashlarning „bu majralarning oti butun ottura asiyagha tutushup kitidu" digen Aldin"aldin korerliki“sugha chilashti. "Butun ottura asiyagha kingeygusi quralliq urushning oq-tutek puraqliri"din ismu chiqmidi. Biz Uyghurlar xatirjem bolup ozimizge yarishidighan ish qilayli. Bir piyalidiki chayning dawalghushidin dingiz dolquni chiqarmayli. Kotimizde ishtanning tayini yoq,  musteqil bolghan qirindash doletlerning "chaqchaq"liridin-jaq-jaq chiqirip mazlashmayli. Oz ichimizde shunche satqunluqlar tolop –tiship tursimu ulargha koz yumup“ozbikistan xitaydinmu better diktatur dolet“ dep amirika TV sige Chiqip joyligen DUQ reisining bir sawatsiz tijaretchi ikenliki, „ Uzbeklerning tarixi …biz Uyghur millitining tariximizdin az digende 1500 yil keyinki tarixtur..."Dep joyligen Mekke muxbiriningmu DUQ ning sadiq murdliridin biri"atalmish" islamchi ikenliki, "ottura asiyaliqlardin hich ish chiqmaydu" digen Erkin eysaning ularning pir- ustazi ikenliki bu yerdiki sistimiliq birlikni korsitidu. Xitayning kozurlarni jinsini ayrimastin  qandaq qolluniwatqanliqini korsitidu.

Erkin eysa, qurban weli, nebijan tursun, perhat altidenbir muhemmidi, dilshat, ilshat, ablikim qalighach baqilarning xitayni aqlap Uyghurlarning bishigha kelgen balayi-apetlerni xitaydin emes- ozlirining teqdir-qismetliridin, rosiyedin, koministik tuzumdin, „chonglarning shaxmat taxtisidiki oyunliri“din korushke undep ilan qiliwatqan sheytani yazmiliri xitayning tajawuzchiliq mahiyitini we uning wetinimizge qilghan tajawuzini aqlimaqta.  Ular ottura asiyadiki ichki majra we "dawalghushlar"ni xitayning kingeymichilik –tajawuzidin emes, belki char padisha we linin-sitalinning kominizimidin korushke kushkurtmaqta.  Uyghurlarning bishigha kelgen balayi-apetlerni xitaydiki koministik tuzumdin korushke azduriwatidu.

Ozbikistanning tarixini Uzbeklerning oz tarixchilirigha qoyup bireyli. Ming yilliq tarix ichide bolup baqmighan „mojize tarix"ni gorbachow ilan qilghandin kiyin, nezerbayiw bilen korushken erebistandiki ottura asiyaliq aqsaqallar "bu allaning mojizisi" digen idi. Undin kiyinki 20 yilliq qanliq tariximizni qaysi tarixchimiz yizip baqti? Yiziliwatqanlar diqqetni burash, nezerni bashqa yaqqa buriwitish, rengwazliq, koz boyash, yoq yerdin tuk undurush qatarliq bir tutash oxshashliqqa ige. Bular herkimning kozini ichishi kirek!

Qini he-dise ikkiming yilliq "honlarning tarixi", "sungzi-kongzi"ning telimatidin chushmeydighan Tarichilar, qelemkeshler dep biqinglar:  aqni-qara, toghrini –xata qilip kelgen, satqunlarni yalap kelgen yiqinqi 20 yilliq oz tariximizni yizip baqidighan yoqma? Uningdin nime uchun qachimiz? Bugundin, tunugundin we 20 yilliq tarixtin qichip, uningdiki rasni yalghan qilish uchun 2 Ming yilgha atlap kitish kimlerning eqlige kelgendu?

DUD Sozchisi
[e-mail]