Set Uyghur we Chirayliq Uyghur I Qisim

[DUD Sozchisi]

   

Set uyghur we chirayliq uyghur heqqide

" Cheteldiki uyghur wetenperwer uyghur dise aldi bilen birdin-bir sanilidighini Memet Tohti bolidu , u meyli chiray jehettin bolsun , meyli din jehettin bolsa , meyli siyaset we chet'el telidin bolsun u hemmige qadir bir uyghur oghlani .u yazalaydu hem sozliyeleydu , u helk ichige kireleydu , sorunda olturalaydu , uni asranglarki uninggha zerbe bermeylar u bir ihtidarliq rehber bolalaydu."
- Bu yazma Memet toxtining ozige ait iken.
______
       
Towendikiler manga ait:

        „ Cheteldiki uyghur wetenperwer uyghur dise aldi bilen birdin-bir sanilidighini memet tohti bolidu , u meyli chiray jehettin bolsun , meyli din jehettin bolsa , meyli siyaset we chet'el telidin bolsun u hemmige qadir bir uyghur oghlani .U yazalaydu hem sozliyeleydu , u helk ichige kireleydu , sorunda olturalaydu , uni asranglarki uninggha zerbe bermenglar u bir ihtidarliq rehber bolalaydu.“ -Digenlerni UAA da oqup "memet toxti hosun tuzesh apiratsiyesi qilduruptu-de" Digen oy xiyalimgha keldi. Uni 20 yildin kiyin yene bir qitim korup baqqimmu kelgen idi. Biraq Yene bularni oqup qaldim:

        „Dostum memet toxti ozengni ozeng maxtap, ozengni- ozeng kokke uchurup oz konglingni xosh qilidighan bu axmiqane Ish-herketlerni emdi boldi qilghin... Oynighan changchile -uyunliring sugha chilashqandek we kulkilik shexiske aylinip qalghandek Qilisen...Rastimni disem sanga ichim aghrip qaldi…“. Bularning memet toxtining özini-özi maxtap yazghan xiti ikenlikini Bilip apla, didim we ep qaldim. Qararimdin waz kechtim. Uni korgen yirimde qaldim. "Chiray bilen wetenperwerlikni olchesh" sizge qandaq tuyulidu? Bilmeymen. Men bilidighanlirimni dep baqay. Belki bir yerdin chiqarmiz.  Men dimekchi bolghan u yer- "guzelliktin bashlan'ghan yer-ashq". Insan topa , su we hawadin yaritilghanda birge yaritilghan ashq, soygu, Muhebbet.

        Meyli ten iling-almang, heset qiling- örtunung, chirayliq bolush insanning zinniti, amitidur. Chirayliq insanlar her-yerde iltipatqa irishidu, teklip qilinidu, izzet –hurmet tapidu. Chirayliq -uyghurchida „uz“ dimektur. Yiqimliq, yaxshiliq(yaqishiqliq, yakishikli)guzel, seteng, kilishken, chichek, ay-kun we yultuzlar bir – tuqqan qerindashlar. Dunya ulargha tolsa, arman nelerde qalatti?

        Birawning adem bolghan –bolmighanliqi yalghuz chirayi bilenla olchenmeydu. Insanlarning chiraygha emes ademge ihtiyaji bar. Kimning adem bolghan-bolmighanliqi xuy (*) -mijezi, xaraktiri, qiliq- qiyapiti, eqil-parasiti, yaxshi-yamanliqi,huner qabiliyiti bilen olchinidu. Mewqesiz, neslidin tan'ghan, millitini satqan, kimlikidin tan'ghan, qopal, bixil, ichi yaman, shum niyet, chayan mijez ademler chirayi bilen olchinemdu? Bezide shundaq. Ularning chirayigha, kozlirige we qiliq-heriketlirige yuqarqi "peziletliri"ge tipip chiqidu. Chiraylirida qitip qalidu.

        Kozumge sighmidi(kozum tutmidi) digen gep bar. Qedimde uyghurlarning pal ichish (oqup qoyush) uchun Kop hepileshkenliki bilinidu. „Qiyapetul besher (qiyapetning bisharetliri)“- pal ichish, palgha biqish, pal korush digenler ta hazirghiche insanlarni bezide wes-weske salmaqta. Meqstingizge yitish, yishelmigen sirliringizni Ichish uchun yanchuqingizning ichini-tishigha orup palchigha birishke mejbur qilmaqta.
        ___________

        Eqilliq palchilar ademning chirayidin, anchiki bir heriketliridin kop nersilerni „oquyalaydu“. Ishingizni bashqa chiqiralmighanda koyumchan yeqiningizdin biri:„oqutup baqsang bolamdikin-tang“ deydu. Herkim ozige tushluq palchidur. Bir az ichkirlisingizqarshingizdiki ademni kitap oqughandek oquwiteleysiz.

        Bu ish bezide heqiqiten kargha kelidu. Epsuski bu zamanlarda palchilarghimu uwal bolup ketti. Insanlarning yuzlirini, kozlirini oqughuli bolmaydighan bolup ketti. Yuzlerdiki sadde ipadiler, tebi beqishlar yoqaldi, kozini Achsimu-yumsimu hiligerlik - alsam, satsam, qoysam chiqip turidighan boldi. U „kitap“ta emdi uyghurche xet emes Xitayche xet kop. Palchi ademni emes. Ademler palchini oquydighan bolup ketti. Kulmes bolup ketti, kulke saxte.


        Heyran qalmang, „pal“ ustide kop toxtaldim. Adem bilginini deydu. Men birsidin pal echishni ugengen idim. 20 Yillar burun pulsiz qalghan kunlirim idi.Ikki sheher ariliqida poyiz ustide qatrap yurup bashqilargha pal achtim we barmaqni ighizgha salmay qush sayrighandek sqirt chilishni ugutup kop pul tapqan idim. Bir kishi manga bir nechche kun ishlep Tapqinimdinmu kopini bir qitimdila bergen idi. Bu hunerni men 50 yil burun qeshqerde ghuljidin kochup kelgen Sawaqdishim ablettin ugen'gen idim. U oqushni tashlap usta yaghachchi bolup ketti. Uninggha apirin.
        __________

        Kop heset qilidighanlarning, yaman nerse oylaydighanlarning, bashqilargha haqaret, tohmet qilip toxtimighanlarning, dayim xapa chiray yuruydighanlarning bu alametliri asta-asta chirayida qetip qalidu. Butun kun . Axshamghiche xapa chiray, homayghan piti uyqugha ketkenlerning ete sehergiche u alametler yuzide turup qelishi mumkin. Bir yaxshi chushmu ularni yoqlap qoymaydu. "Toxu danggal, ochke janggal".
        _________

        [e-mail]