Tügmenning yolida atningmu izi bolidu, éshekningmu izi bolidu.

[Qarakhan]

Tügmenning yolida atningmu izi bolidu, éshekningmu izi bolidu.

Sidiqhaji rozi

      Exmetjan osman dégen bu kishi, kompyutérning  qazniqidin , kompyutérning sehnisige sekrep chiqalighan chéghi,  her halda jür’etlik bolup qaptu.
      Bérer jümle siya si gep  ögen’gen bolishi mumkinmu yaki kishilerge köz-köz qilghudek, yéngidin -yéngi  bir siyasi uqum tépiwalghanmu _ dep oylap , bu kishining yazghan yazmilirini oqup körsek ,  yenila «  atam éytqan bayiqi »  gep _  némishqa « uyghuristan deymiz » dégen kona gep iken. « amérikiliqlar némishqa azad qilip qoyghudek » deydighan köchürme gepni yene bir qétim köchürüp chiqqan bu kishi azadliq deydighan bu heriket pi’élning  menisinimu chüshenmise kérek.
     Uyghurlar wetenni tashlap qéchishqa toghra kelgende elmisaqtin tartip erebistan’gha qachatti, türkiyige qachatti. Mesilen  wetenni tashlap qéchishqa « mejbur » bolghan exmetjan osman ependimu  erep döliti süriyige qachqan idi.  kolombo amérika qit’esini achqandek, yiraqni körer kishiler  buqétim siyasi panahliq tilep amérika we gherb dunyasini tapqandin kéyin, uyghurning oghul- qizliri  siyasi panahliq izdep gherb ellirige arqa-arqidin kélishke bashlidi.
      Shu qatarda  dinsizliqni terghip qilghuchi lékin bir qosaqning ghimide yürgen  exmetjan ependimu  süriyidin qoghlinip türkiyige, türkiyidin qoghlinip  kanadagha kélip orunlashqan boldi. Démek, amérika tünji qedemde exmetjandek kishilerni « azad » qilghan boldi. Azad qildila emes belki exmetjanni bikargha leng yep yatidighan  pursetkimu ige qilip qoydi. Bu, amérikining «  séni  azad  qilip qoyghini»  bolmay néme?
      Ariliqta exmetjan  amérikiliqlar  uyghurlargha échip bergen radi’ogha kitab oqup bérip jan béqish paxiligha érshken boldi. Bumu amérikining « séni- exmetjanni azad qilip qoyghini » bolmay néme?
     Iskandinowiydin -awistiraliye sidnighiche,  tokyodin- washin’gitun’ghiche, ottawadin- london’ghiche, jenwedin -miyunxin’ghiche   bolghan ariliqta  gherb döletliride  bala-chaqisini qoshqanda texmine n  6mingdin artuq uyghur shu döletlerde siyasi panahliq élip « azadliq » qa érishti.  Bumu amérikining  uyghurni « azad qilip qoyghini » bolmay néme?
       Gepni eqelli « azadliq»  chüshenchisidin,  turmushning eqelli sawatliridin bashlisang bolamdiki  exmetjan(  bayqush ). Belki tepekkuringmu shu da’iridiki eqelli sawatni aran-aran  hezim qilalishi mumkin!  tüzgen jumililiringdin tepekkur kuchungning zadila qanchilik ikenlikini körüp yettim .
      Sanga, exmetjan uka,  kanadagha kelgili 6-7 yildin ashti . Eger wujudungda « weten qayghusi», « millet qayghusi »  bolidighan bolsa  néme ish qilding kanadagha kélip?  qolungdin néme ish kélidu, néme ish qilalishing mumkin? Yaki hazirghiche  bir- ikki ademni teshkillep özüngni « lidir» dep jakarlap , « emelning tamasi » da , hesetning otida puchiliniwatqan  qelbingge az-tola  xatirjemlik  ata qilishmu  qolungdin kelmidi . Men oylidim:  exmetjan ependi , erep tilni mektepte üginelmisimu ayalining erep  dostliri arqiliq ügineligen bolishi mumkin. belki erep tili tor béti échip  « weten qayghusi » ,« millet qayghusi» gha ige bolghan bu kishi, qayghulirini erep dunyasigha yetküzüshi mumkin _ dep oylidim.  biraq, bu ishmu qolungdin kelmidi.
     Bala-chaqang we dostingni yétilep süriyining kochilirida  kétiwatqiningda  hoy! dostum , tughmas exmetjan _ dep séni tunuwalghan  kishi kim idi bayiqi  exmetjan ependi? Erepmidi yaki chala türkmidi? Sen bilen bille belki ayalingning yénida kétiwatqan ayalingning  dosti türkmidi yaki erepmidi?  Anglisam bezide a’ilengni erep a’ilisi _ dep tonushturidikensen kishilerge, bezide a’ilengni türk a’ilisi _ dep tonushturidikensen kishilerge. A’ilengge mes’ul dost bolghan kishi  zadi kim  qaysi ta’ipidin idi?
    Wetendiki dostliring ... Köresh rejep,  habiljan héyt ...Qatarliq dostliring  sanga egiship  süriyige bille  chiqti dep anglimidim. Ular yéningda bolghan bolsa,  héch bolmighanda ... Sanga wetenperwerliktin tériqchilik  bolsimu  az-tola sawat bergen bolatti.
     Amérikining « azad » qilishi we uyghurlarning « azad » bolishi yaki  amérikining  « azad »  qilmasliqi bu bek chong mu’emma exmetjan ependi.
    Amérikining « azad » qilishi we « azad » qilmaydighanliqi toghrisida sözlep bersem  angqiralighudek  eqling barmidi ukam,  chüshen’güdek qabiliyiting barmidi, hezim qilghudek  ashqazining, tehlil qilghudek iqtidaring ,  hetta köshigidek éghizing barmidi ukam.  Men sözlep bersem buni chüshenmeysen-de, bayqush!
    « amérika néme...Sitanni azad qilip  héch qandaq menpe’etke érishelmeydu » depsen  yazghan inshaliringda. Bu jümle hökümmu yaki yekünmu?  Qaltis  gepqu- bu. amérikining menpe’eti qeyerde, amérikining menpe’eti qaysi rayon’gha chüshidu,  amérikining hazirqi menpe’eti néme, kelgüsi menpe’eti néme?  Bir döletning menpe’etige munasiwetlik  shu dölet  bu toghrida özi bir néme démey turghanda,  séning biljirlap otturigha chiqiwélishing külkülük bir gepqu ependi? « bundaq qilish arqiliq özining menpe’etige zerbe bérish...» depsen yazghan inshaliringda. Ohui, ukam exmetjan! kochida mangghanda  béshing bilen mangamsina yaki putung bilenmu?
    « bir xelqning özini- özi  idare qilish iqtidari shu xelqning  bir pütün siyasi iradisidin bashlinidu » _ depsen  bayqush!  edebiyat saheside bashqilar teyyarlap bergen uqumlarni  özgertip könüp qalghan  xuy-peyling bilen siyasi uqumlarni özgertishke öttingmu emdi.  Peylasop nétzi « hoquq iradisi»  dep ijat qilghan uqum idi, chéqilma kishiler yaratqan uqumlargha! biraq,  bir siyasi uqum bolsimu ügineliginingdin xosh boldum.  Emma  siyasi uqumni burmilighiningdin nagiza boldum.  Chünki ata -bowilirimiz shundaq siyasi uqumlarni üginelmey alemdin ötken idi.
    Mesilen, 20  esirning 30-yillirida  uyghurning jama’et erbabi we siyasi erbabi abdukirimxan mexsum(yaxshi adem idi rehmetlik) moskwada sitalin bilen körüshkende, sitalin -sanga néme kérek _  dep so’al qoyghanda  dérizidin talada toxtitip qoyulghan  töt chaqliq  gaz mashinini körsütüp turup , abdukirimxan mexsum :eshu gaz mashinini manga berseng_ dégen iken.
20  -  esirning 50-yillirida  qurban tulum  maw  bilen körüshkende,  maw   sanga néme kérek_ dep so’al qoyghanda qurban tulum :  manga be sh métir chiperqut berseng boptiken _ dégen iken.  Démekchi bolghunum ular shu chaghlarda« siyasi irade » déyishni bilmigen iken .  Emdi bügünchu? Qurban tulumning newrisi yaki épi newrisi exmetjan tulum némila bolsa « siyasi irade» dégenni burmilap bolsimu  üginiptu.  Alqishlimay bolamdikine?
     Ésingde barmidur  ikkimiz téléfonda néme...Néme déyishken iduq _ beziler xiyal ichide dahi bolup chüsh köridu,  beziler qolini  puqralargha polanglitip chüsh köridu, beziler  dahimiz exmetjan qasimining süritining yénigha özining resmini cha plap torgha chiqirip , dahi bolup chüsh köridu. Lékin uyghürning ichidin men esker bolimen deydighan adem az chiqidu _ dégen idim, ésingde bardu ukam.
      Yene néme dégen idim , bu söz bir az qopalraq söz idi shundaq bolsimu yézip qoyai.
Beziler siyasetke qiziqidu, beziler siyaset sahasige kirip baqidu, beziler chette turup siyasetke ariliship baqidu, payda-menpe’et qoghliship pursetpereslik qilidu.  Néme chare bar ukam,  tügmenning yolida atningmu izi bolidu, éshekningmu izi bolidu _ dégen idim.
     Ukam exmetjan qolungdin kélidighan ishni qil, qolungdin kelmeydighan ishni qilma_ dégen idim.   Sha’ir bolimen dep, sha’irliq kochisigha kirip  erepning shé’irlirini terjime qilip köchürüp hazirghiche sha’ir bolalmighan bolsangmu özüng söygen kesipni tashlima,  siyaset bu , sen qilalaydighan ish emes dégen idim.
    Yuquriqi üch parche isharini  oqup chiqarghan yükünüp shu boldiki, rohi parchilnish késilige gériptar bolup qaldingmu-qandaq.  Tepekkur yolung toghrisida  xéli burunla  höküm chiqirip,  bu kishining tepekkur yoli alliqachan parallich bolghan kishi iken_ dégen idim.  Qubul qilsang nes’hetim shuki, siyasigha arilishishtin awwal siyasi jümle tüzüshni üginiwal!
   Qubul qilsang iltimasim shuki, 15 yil boldi, wetinimning edebiya t sahesidin ayrilip kettim . Anglisam shé’iriyet toghrisida  bir némilerni yézip tor biti arqiliq weten ichige ewetip,  uyghur yashlirini qaymuqturup yürüpsen  ükem .  Nochi bolsang « azadliq »  tor bitige shu maqalilliringni chaplap baqsangchu?
     Gunahing shu uchrap qalding qosaq achqanda ,
     Shundaq qilip böre qozichaqni yidi janggalda.
      Men böre emes , senmu qozichaq emes,
       Lékin , gunahing shu uchrap qalding zérikip turghanda.
2010  - yili  11  - ayning  12- küni washin’gitun
 

.....................................................................................

Yéngi inkaslar
Inkas neqil namsiz tünügün  11:05

Sidiq haji aka .  Sizning yazmingizgha inkas yazghanliqimdin xoshalliq hés qiliwatimen .
Men burundin tartip sizning obzorliringizni oqup kéliwatimen .   Sewiyemning yétishche  üzümge yarisha  ashu obzorliringizdin hozorlan’ghinim üchün sizge köp teshekkür .  

Men exmetchan osman digen bu ependidin uning ‹‹ chonglarning qolidiki oyunchuq›› digen yazmisini  oqughandin kéyin birqanche so’allargha ilmi yusunda jawap béring dep inkas yazghan idim .   Likin bu ademdin hazirghiche birer sada kelmidi.    

Siz  birhürmetke sazawer ,  oyghurlarning mötiwer ziyalisi , shundaqla zor köp sanliq oyghurlar teripidin itirap qilin’ghan siyasiyon .  Shu wejidin ashu so’allirimgha siz qisqiche qilip özingizning tehlilini otirigha qoysingiz ,  manga xéli chong yardem qilghan bolattingiz .   Chünki men mushuninggha oxshash mesililerge jawap tépish üchün xéli jiq kitaplarni oqughan bolsammu , likin bular toghrisida séstimiliq birer diye yaki xulassini yekünlep chiqalmidim . Chünki kitap digen kitapte.    

Men téxi emdila 27 yashning qarisini alghan bir yash .    Sizdek pishwalirimizgha baha bérish yaki torda sizdin bir nerse sorashni , exlaq jümlisidin dep kételmisemmu , yenila sorighum keldi .    Méni qetti eyipke buyrimang .    Mumkin bolsidi öyingizge petilep bérip aldingizda yükünüp olturup  sizdin nurghun nersilerni öginiwalghan bolattim .  

Tüwendikisi méning exmetchan’gha yazghan inkasim .  Eynen küchürüp qoydum .

Exmetchan ependi , men bashqilardek sizge haqaret qilmaymen . Chünki bundaq qilsh taza yaxshi emes.  
Mumkin bolsa siz bilen bir qisim shlarni tehlil qiliship baqsam deymen .  
Mesilen siz töwendiki weqelerni  özingizning yuqrqi yazmingizdiki logikingiz boyonche manga ilmi asasta chüshendürüp qoysingiz bolaptiken .
20esirning 90 yilliridiki sabiq rus poblikilirining  musteqil dölet qurushi .
2 girmaniyening birlikke kélishi .  
  Kelgüsidiki musteqil sherqi türkistan jumhuryitining  amirika qoshma shitatlirigha keltüridighan ziyanliri . Yaki kelgüsidiki xittaylarning ilkidiki shinjang rayonining amirkigha béridighan menpetliri .  

A.Q.Sh.  Zadi shimaly koriye bilen til birikturiwatamdu yaki xittay bilenmu ?   Eger siz digendek a.Q.Sh. Rastinla xittay bilen til biriktürüp shimaliy koriye yadro mesilisini bir terep qilip axirda nimige irishmekchi .  Bu yerde xittay bilen amrikining zadi qandaq menpet rtaqliqi bar.

   

[DUD Teshkilati Sozchisi]

Sidihaji MetMusa  (Diplom Arxitiktur)

Uyghur tilida yat digen soz- Uyghurlarning wetinini tajawuz bilen ishghal qilghan dushmen xitayni we uning bilen "birlik, ittipaq" bolushqa arichiliq qilghan xitaychilarni, Yalaqchilarni, satqunlarni korsitidu. "Xitay birliki- jungxa fiidratsiyuni"ning teshebbuschisi , xitay xotunni imip chong bolghan erkin alptikin 1994-yili amirikida Turkiye gizitige xewer birip"men uyghurlargha wakaliten xitay birliki(chin fidratsiyesi)ni qobul qilimen"dep dunyagha ilan tarqatti. Uning teshwiqatchisi perhat muhemmidilar bilen bir septe turup, sizmu bu satqunluqni ijra qilip keldingizlar.

"Shinjangni 3-qitim xitaygha satting" dep siz tillighan u "yat" adem erkin alptikin bilen qandaq qilip "oz" bop qaldingiz? "Birish-kilishning bilitini Koterseng, qandaq satqanliqingni korsutup qoyup qaytip kilimen" digen siz idingiz. Qandaq boldi, birish-kilish chiqimliri? Miyunxin'gha keldingiz. Satqun bilen Teng mensep- DUQ meslihetchisi boldingiz. Tillap yazghan maqalingiz. meshrep.com Da turidu. Edibiyat digen moshundaqma?

Amirika kochilirida yat xitaylar bilen qol tutushup  "birlik, ittipaq" lozungkisini koturup, amirikiliqlargha "uyghurlar xitaylarni yat kormeydiken" digen tuyghu birip bolghan
Szlerghu!. Sizde "yat" we" oz" ni ayriyalaydighan jur'et bir yaqta qalsun," yat" we" oz" uqumighimu ige bolalmay yurup, boway bolay dep qaldingiz.

 Siz we rabiye tutqan u lozunkidiki xitayche shuarning menasi "uyghur-xenzu bir tuqqan" digen bolidu. Uning menisini bilmey tutqanmidingiz? Shuarni koturup "xitay xelqining dimokratiyesi uchun koresh qilidighan yolni talliwalduq"digen, "xitaylar bilen tinchliqta barawer yashap turup,dimokratiye telep qilish arqiliqmu musteqilliqni qolgha kelturush mumkin" dep DUQ namidin bayanat ilan qilghan siz we rabiye qadir idi.

Exmetjan osman bizge yat emes, u uyghur. Uning ustige newringizning yishida u tixi.uni „Sen“lep yizishingiz izzet qilishni unutqanliq. UAA, RFA, DUQ Larning sehnisini, soz munbirini xata qiliqi, kamtukliri bolsimu" Yat" we" Oz"ni ayriyalaydighanlargha boshutup biring! ish waqtida, chirayliqida ewzel. 500 Dollardin qoyiwetken miliyunlarni emdi biridighan uyghur qalmidi.  

"Hajika" sizge bir gepni dep birey:
- Wetende chighim. Rabiye qadir we sizning teliwingiz bilen "soda saray"ning deslepki layihe-pilanini ishlep qaytqan waqitim idi. ikki Aylning qisqa sohbiti quluqumgha kirip qaldi.birsi: kechlik tiyatirgha baridighan bolsanglar artuq bilet bar idi-digende yene birsi:"way rexmet, menmu bilet ekelsemla bizning kishi: "Tiyatirni kop korgenmen" dep zadila barmaydu" digen idi.  Dimek Ayallar Erkeklirini bashqilar aldida "kishi" dep xitap qilidu. Exmetjan osmanni "kishi" dep xitap qilghanda bir az oylanmidingizmu qandaq?

Yuqurqilar siz"exmetjan osman dégen bu kishi"dep bashlighan yirim jumlingizgila qisqa inkasim. Dawami bashqilarghimu qalsun. Men yene peqet ozingiz menasini tixi bilmey turup qollunup salghan " kishi", tutup salghan "lozunka" Qatarliq bezi sozliringizge izahat birip qoymaqchi.

*  "Qaznaq" -  "shinjangni 3-qitim xitaygha satting" dep siz tillighan yat adem erkin eysaning achqan wetinim .org Torbitidiki xitayda chiqidighan"paydilinish xewerliri" gizitining cheteldiki nusqisini "qaznaq" dep ataydu. Exmetjan qaznaqta yoq. Shohriti 345, tillasi 234.  

*  "Qoghlandi"- qilin'ghanlarni mazaq qilmang. Siz we rabiye momaygha bilet teyyar, wiza teyyar ikkidin xitay emeldari, xitaydin biwaste amirikigha "sayahet qilidu" namida ekilip qoydi. Nurghunlirimiz exmetjan'gha oxshash, siganlarmu birip baqighan dunyaning bulunglirida qoghlandi bolup on-yigirme Dolettin qoghlunup sersan bolghanbiz.

*  "Leng yep yitish"  "radiogha kitab oqup bérip jan béqish" ning qeyiri yaman? Ishlimisengmu leng berginim- wetiningni qutquzidighanning yolini qil, kitap oqu, oyla, satqanlarning aldini tos, bishini ez, xet yaz, torgha kir - moshundaq qilsangla hojjet bermigen, hisap bermigen qoymichilardin Ming yaxshi bolisen dawatidu-ghu?

*  "Bayqush", "ayalingning yénida kétiwatqan ayalingning  dosti türkmidi yaki erepmidi"? "Aailengge mesul.... Kim we qaysi tayip idi".... Qatarliq nashayin haqaretler, uchigha chiqqan exlaqsiz ibarilerdur. Bular edibiyat, shiriyetni "tugmenning yolidiki" at-ishekning ighilida ugen'genlerla Qollunudighan jumliler.Siz "siyasigha arilishishtin awwal" xelqara kitap yermenkiside muxbirlarning : "siler uyghurlar xitaydin nime telep qilisiler?"Digen sualigha: "xitay ikki balamni qoyup bersun, bizge pul kirek" dep jawap bergen idiingizghu, sen, bayqush aka.

*  Tugmenning yolida ugen'gen "siyasi irade" lik jümlengizdin biri mundaq:  "bizning ornimizgha koz tikkenler xam-xiyal qilmisun, DUQ ning hoquqi biz hayat ikenmiz  hichkimge tegmeydu. Manga aliyip qaraymeb digenler unutmisun, mining qattiq och alidighan xuyum bar". Orun: frankfurt . "Xelqara kitap yermenkisi" waqti,  2009-yil. Bayqushka, bashqilarning xuyining ornida bir nerse yoq dep oylamsen. Mushu yergg kelgende Sizge gheziwimdin "siz"im senliship ketti. Toghra chushinersen. Qol astingdiki UAA da manga qarshi yillarche eng rezil haqaret, tohmetlerge keng yol Qoyup birip kelding. bayqush aka. Yene bashqilargha bash bolup adem tillashqa chushiwatisen. sanga edibiya ttin ders biridighan kunge qalduqma? Bundaq ishlargha qarap turalaydighan biri emesmen. sen Sidiqhaji, men emesma? Siznimu bayqush dep baqtim, Sining siziming qandaq boliwatidu?

*  Sidiqhaji rozi digen bayqush bowa, RFA din tartip, xitay olchixanisining aldighiche ilan qilghan "obzor"liringlarning hemmisi digidek uyghurlarni uxlitidighan "balam elley"din bashqa nerse emes. Xitaylarni uyghurlargha  xenzu, " janabi wang ependim"ge, tinch-ittipaq bolushqa kondurup xalte kochigha bashlash bilen tolghan. Nime uchun ularni reddiye qilishqa ruxset yoq?  "Qagha bilen dos bolsang, yiyishing poq". Xitaylar bilen "sohbet"tke teyyarliq " siyasi irade" digen shuma?

Axirqi soz:

Zorawanliq, motihemlik,bedel puli toligen uyghurlarning teshkilatini shexsi mulki chaghlap, mensepni dadisidin molap, musteqilliq korishni xitaydinmu better Diktaturluq bilen manipol qilishqa urun'ghanlar halak bolushtin bashqigha irishelmeydu. Herkim unutmisunki arimizdiki xitaydinmu better satqunlardin intiqam we hisap alidighan Bekmu yaman xuyluq uyghurlar kopiyip ketti. Dimokratiyege qarshi, exlaq, sewiyedin uzaq, "oz"ge bechchegherlik bilen qopalliq qilish, "yat"qa yantayaq bolup sulhi-sala Qilishning ozi uyghur xelqimizni patqaqqa paturudighanlarni ayridighan rushen belge!

 Bu yazma exmetjan osmanning maqalisida xata bolsa yapmaqchi emes. Bu dunyada RFA,UAA da eng nachar we xatalarni yazidighan sen bashliq ikkila obzorchisi barmu? Tenqit, reddiye nime Uchun bosh turidu?-Dimekchimen. Bu maqalingiz exmetjan osmanni we her qandaq bir oqurmenni qayil qilalmaydu. Bundaq nersilerni yizip yashan'ghan "pishqedemler"ge qarita oqurmenlerning Taqetsiz istipa teleplirini qozghap, kongulsizlik tirip yurgiche ozimizni sorap, qilmishlirimizgha towe qilip, pinsiyege chiqsaqla bolmamdu? Disem: - sen bayqush nedin chiqting? Qandaq qilmishimiz bar iken - diyishing turghan gep. Mana uning bir qismi bu tordiki yazma:  "Orta asiyadiki ot sherqi turkistan'gha tutashsa… " gha Reddiye da