"Turma"ning Soz Tomuri "Turmaq"

[Sidiqhaji. MetMusa]

Iz-Birawning Yurgen Izi. - Maxmut Qeshqeri

Ottura Asiyadiki Musteqilliq shamilining Turtkisi astida Xitay zor bisimlargha duchar boldi. Sidiqhaji rozining amerikigha qandaq we nime uchun chiqqanliqi melum emes. Uning Xitay Turmisigha siyasi "xataliq"emes, jinsi "xataliqi"din kirgenlikini yazghanlar bar. Rabiye qadirning uni "sikey hijiqiz" dep tillaydighanliqi Jinsi Xataliqning kimde ikenlikining ishariti? „Xataliq“ we „Guna“ ayrish bizining ishimiz emes, Jinayet ustide sozlepla kelDUQ.  

Estoniyediki Erkin alptikin Isa we Dolqun Isalarning Xitaylar bilen tuzgen "Musteqilliqni tilgha almasliq sherti astidiki Uyghur-Xitay Dimokratiye kilishimi"ni  Estoniyege barghan Maynur Yusupning ashkarilishi bilen  Sidiqhaji Rozi bu satqunluq-Jinayetke qarshi:  „ Erkin alptekin Estoniyede Dolqun Isa bilen birlikte Xitaylar bilen satqun kilishim tuzdi. „Erkin Isa shinjangni 3-qitim Xitaygha satti“ dep inkas qayTurushqa mejbur boldi.
 
Inkas Xitayning chetellerdiki birinji nomurluq Gumashtisi Erkin Isaning Uyghurlar arisidiki „inawiti“ni bit-chit qilip uning we dadisi Isa yusupning epti-beshirisini yene bir qitim ashkarilap qoydi. Arida majra ulghaydi. Erkin alptekin satqunluq emes "xensu-Uyghur ortaqlashqan Dimokratiye kilishimi, satmidim"  dep tiniwaldi.

S.Rozi: „ Erkin alptekin girmaniyege birish-kilish samiliyut bilitimni iwetse qandaq satqanliqini korsutup qaytip kilimen"dep bayanat ilan qilip "Uyghur Milli burjuaziye ailisi"ning samiliyut bilitige mohtajliqidin shepe birip qoydi.

Xitayche och ilishqa otken Erkin Isa Rabiye qadirni urumchide mawjut emes "amirikiliq"qa ochuq sitilidighan "shinjang giziti"ni mexpi apirip bergenlik jinayiti toqutup qolgha aldurdi. (!).

Erkin isa tikin Sidiqhaji rozi bilen putushup- Rabiye reis bolidighan,  Erkin isa bash siyasi meslihetchi,Sidiqhaji rozi bash meslihetchi yardemchisi bolidighan bolup Rabiye qadir Turmidin chiqidighan boldi. Erkin Isa  „Uyghur liderliri Xitay Turmisida yatidu“dep Rabiyeni qutquzayli paaliyiti qozghidi.Gorege ilin'ghan Rabiyeni amirikining iraqtin putini tartiwilishigha Xitayning yardem qilishi uchun kozor qildi. Xitay iraqtiki amirikigha qarshi  Kuchlerge biriwatqan qural yardimini toxtatti. Amirika Xitayni kishilik hoquqni depsende qilghanliq jinayi tizimlikidin ilip tashlap tuxumdin Aq dep ilan qildi.
 
***********

Bishkek ayriportida resimlirini Vidiyogha tartip, wesiyet yazdurup,  afghanistan we "jennet"ke yol silin'ghan Uyghurlar "dushmen kuchliri emes" dep ilan qilin'ghan Turup amirikigha emes giwentanamodiki dozaqqa kirdi. Amirikiliqqa "mexpi apirip bergen shinjang giziti"ni oqusa chushinelmeydighan sawatsiz Rabiye qadir ikki Xitay emeldari bilen amirikigha kirdi. S. Rozi heqsiz birip-kilish samiliyut bilitini ilip  girmaniyening miyunxin shehrige kirdi. „Erkin Isa shinjangni 3-qitim satmidi“dep Gipidin yiniwilip Xitay we Erkin Isaning aldam xaltisigha kirdi. Jinsi Xataliqi bar Erkekler eger yene Siyasi Sehinide Gepidin yiniwilip Siyasi Xataliq otkuzse Uyghur Lukchelirimu kechurmeydu.

Sidqhaji rozi miyinxindiki saxta saylamda Erkin Isa, dolqun Isa qatarliq "Musteqilliqni tilgha almaydighan" Estoniye Jinayetchiliri bilen bie sepke otti. Rabiye tel-tokus kozur ikenlikini ashkare qildi.

DUQ gha toplan'ghan sawatsiz we sawatliqlarning, Obzorchi „Qelemkes“ we Zuwandaz Sopinurlar, aldan'ghan Yalaqkeshlerning omumixori: „biz Uyghurlar Musteqilliq telep qilmaymiz“, „Jung go xelqining Dimokratiyesi uchun koresh qilidighan yol" bolup qaldi. Abduraxman, Azatlargha qeder Uyghurlarni Uxlatti-bu shrepsiz satqunlar!

*********

Ayal – Uyghurlarda choqunidighan simwul ! eger u Xitay Turmisigha kirishi uchun bir –az siyasi reng birilsila , Xitaygha qesem bergen bolsimu yenila choqunidighan simwul . Xitay Uyghurlardiki Pelsepe koz-qarishining (Aq-Qara, Ras-Yalghan, Guzellik we Setlik arisidki perlerni ayrish  qabiliyitining Kamchilliqidin dawamliq paydilinip keldi. Bir top Turmigha kirgen Oghri-Qimarwazlarni Lider qilip bizge chaplap qoydi. Bu satqun shrepsizler Xitay turmisigha qamalghan  heqiqi musteqilliq Jengchilirining Obrazini xunuklashturup, sheripini zidilidi. Adimiy haywanlar bilen  Ademni ayrish tes bolup qaldi. Eqli barlarning Ulardin qichishi del bu noqtida.


* Sidiqhaji rozimu Haji yaqup, Exmet Igemberdi, Abdurishit Xitay (a.Kerimi)lerge oxshash Xitay Turmisida yatqan... 4(Tort)ilisining Turmigha kirish aldi-keynide we Turme ichide Xitaygha choqunidighan ortaqliqi bar. Bezilerni Xitay ozige tiximu choqunidighan bolsun uchun, chandurmasliq uchun , ular teripidin setiwitilgenler teripidin Ojuqturulmasliqi uchun ularning teliwi bilen turmida uzun yetipmu qalidu. Bezi nazuk ishlar tupeyli Asanliqche qoyupmu bermeydu. Haji yaqup Turmidin chiqip Turkiyege kilip, DUQ ning etiwarliq pexri Reisi we siyasi meslihetchisige aylan'ghan U Uyghurlarning tarixta Xitay Milliti bilen Qan- qirindashliqi barliqini yazghan Ataqliq "Tarixchi"...

*********

Turma - Turmaqtin Kelgen

Qedimde birawni kitiwatqan yolidin yaki qiliwatqan herikitidin toxtutush uchun :"Qimirlima", "Tur"dep turghuzghan. "Turghuzush" yaki "Toxtutup" qoyush uchun "Turma" yasalghanliqi iniq. Turma „Turmaq“tin klelgen Aldi bilen  "Qapqan" kiyinrek "Turma" peyda bolghan.
„Tuema“ we „tueme“ dep Atash Jenup we shimal shiwe perqi. Soz tomuri "Turmaq".

*  Turmigha kirishtin ozini saqlighanlar Kirgenler(bashqilarning setishi bilen kirgenler buning sirtida) din etiwarsiz emes. Rabiye qadirning turmigha kirishi Erkin Isaning Testiqidin bolghan. Buning Pakiti ilan qilinghan.  Ghuljida Teshkilat qurup xitaygha qarshiliq heriket ilip birip turmigha kirip qalghan 3 Balini Turmining „Qorchaq bashliqi“ Qazaq Eqlini qollanghan. U balilarni qoyup birish uchun: „Haraq ichseng qoyup birimen“-digen. Ichmigen birsi turmida qilip qiynap olturulgen. Hayatida tunji qitim haraq ichken ikkisi qoyup birilip nurghun yaxshi  ishlarni qilghan. Rabiye bolsa turmidin chiqish uchun Haraq emes „Qesem“ichken. Chiqqandin kiyin „biz Uyghurlar musteqilliq telep qilmaymiz“ dep Uyghurlarning Qenini ichti. Bu satqunluqni dunyagha Uyghur wekili supitide ilan qilip Uyghurlarning qirghin qilinishigha sewepchi bolghan.

*  „Musteqilliq telep qilmaymiz“ dighan Uyghurlarning xitay arisidiki ziddiyiti Xeqarada u Xitayning ichki ishi dep qarilidu-elbette.

*  Turkiyede  Bir Kurtning burni qanisa Yawropa arilishidu. Ular yawropada chiqargha Gezit-TV liride „Kurtler Musteqilliq Uchun Qedemmu-qedem“dep ilan qilghangha 16 yil boldi. “.

*  1994-yili Turkiye gezitide Erkin Isa: „Men Uyghurlargha wakaliten Musteqilliq emes, CHIN(Xitay) milliti bilen birliship kitidighan xitay birlikini qobul qilimen“dep ilan qilghangha del 20 yil boldi.

*********

Turma - Turmaqtin Kelgen. uning yene bir Menasi - Ornungda Turma, midirla, Yur, Algha Bas, Iz Qaldur , Turma !

DUQ, RFA we UAA diki Bir Top “Danishmen” siyasiyonlar , Atiqi chiqqan Doktorlar, “Ziyalilar” xitay we Arimizdiki Satqunlar bolup Uyghurlarning teltokus xitaygha Qul bolushi uchun heriket qilmaqta. Sukut qilishni Zamani otken bu kunlerde Ular gheplette tingirqimaqta. Bir Boran chiqsa –On yerde Bomba Partilisa ular Kichikkenlikini sizelmey qalidu.

Ularning shuari :„Ghelbe qilish-qilmasliq mohim emes, Dushmenge qarshi urush qilish mohim, Manga egishidighan Kim bar?“-dewatidu. Bu Gepni 22 yildin-biri DUQ, RFA we UAA qilamidi. Ular „Tinchliq“, XItay birliki“ , „ Dimokratiye uchun koresh qilidighan yol“dep keldi. Uyghurlar choqum Musteqilliqini Qolgha alidu.

Chunki Uluq Uyghur Liderliri Abduraxman, Azatlar Uyghurlarning Mangidighan Yolini Korsitip Iz qaldurup ketti.

 „Iz-Birawning mangan Izi“-Maxmut Qeahqeri.

DUD Teshkilati Sozchisi
[e-mail]

[DUD Sozchisi]

biri mining maqlemge Isimsiz we iltipatsizlarche haqaret qilghan. bularni yizishqa mejbur boldum,
heddimdin ashqan bolsam kechurum soraymen.

__________

Rosche menbelerde Turma : „Turm — башня, тюркского türme или от тат. törmä — темница ( Turm(Qele) – Rawaq(Minare), Turkche türme yaki  Tatarche törmä – Zindan) „ dep Izahlanghan.  

Turma Roschida – тюрьма (Tyorma) dep teleppuz qilinidu. Ros Menbelerdiki „Turkche türme yaki  Tatarche törmä – Zindan“dep qobol qilinghinidin qarighanda „Turma“ kelimisining Tatarche soz ikenliki bilinidu. Turkche menbelerde Turma sozi yoq. U-Hapsehene atalghan.

Turkche – Uyghurche Selishturma: „Dur-Tur“, Durma-Turma“, „Durmak-Turmaq“… larda atarliqlarda D , T bilen ; Q , K bilen almashqan.

_____________

„Turma“  - „Qiltaq“qa elinip qilip , tutup Solap Qoyilidighan Ademning turidighan  Jayi.
„Qamaq“   - Qazandiki Yaghqa Tashlinishtin burun elinip qalghan Biliqning Aghzidiki Qamaqni korsetse kirek. ;  „Qamaq“   - „Qarimaq“tin yengillep Qamaq“qa aylanghan soz bolushi hem mumkin. Chunki Turmigha solanghan Adem „Nezerbent qilindi  (Kozet astida tutuldi) “depmu atilidu.
 
„Qamaqqa Elinmaq“ bilen „Turmigha elinmaq“ Tengdash sozler.

Men yuqurda peqet toghra kelgenliki uchunla Turma- Qiltaq-Qapqan- Qamaq … lardin chiqip
„biz Uyghurlar Musteqilliq telep qilmaymiz“dep ilan qilghan satqunlarning Uyghur Xelqini Xitayning „Turma- Qiltaq-Qapqan- Qamaq“lirigha solap bermekchi ikenlikini bildurmekchi. mexsus Girammatikiliq Tetqiqat niyitim yoq. Siz Asasi Temini qestenlik bilen „Turma“ Rosche soz idi dep Dawa qiliwatisiz. Uning ustige yazghan xetliringiz Ana tilimizge Haqaret we Buzghunchiliqta chikidin ashqan derijide reswa. Ata-Aningiz 4-Siniptinla chiqiriwilip Oqumighan Tomurchige Erge biriwetken bolushi mumkin.

< "Turma" Rusqa atalghu Uyghurqida zindan atalgusi qollindu, Zindan atalghusimu farischa atalghu, siz "turma" rus altalghusini , Uyghur chiga parchilap Turmaq, Midirlima , dapsiz. Mawu kalla jayidimu?? Tichliktu????   > - bu qaysi Milletning yeziqi? Bu qisqa Jumle digilimu bolmaydighan 3 qur xetingizdila 19 yerde Imla xataliqi bar. Sizni yuqurda men eyipiligen satqunlar qatarida yaman korimen. Chunki Uyghur Tilimizning Guzelliki, Bayliqi mini meptun qilidu. Uni buzghanlar Kozumge  Yawa Gullukni cheyligen Qechiler bolup korinidu.

„ Mawu kalla jayidimu?? „ diki 2 Sual belgingiz Mendiki 2 Kallini korsitidu dep perez qildim. Xetingizni bek teste chushuniwatimen-kechrung.

„Tichliktu????“- ghimu 4 sual belgisi qoyuwapsiz. Qiziq Ayal ikensiz. Sual belgisi kop bolghanmu bir hisapta obdan nerse. U undesh belgisidek Tayaqqa oxshimaydu.  „Tichliktu????“- diki „tu“- esli „Tur“ - yeni Turmidiki „Tur“, Turkchidiki „Dur“, Kallining Jayida emeslikini Korup „Tichliqtur“(Midirlimaytur) deginingiz chuqom-bu. Sizning konglungizdikini menla yaxshi chushinidighan bolup kettim axirda-jumu ?!.