Tursunjan hezimning qisqiche terjimihali

[Aziz Isa Elkun]

Tursunjan hezimning qisqiche terjimihali


Aziz Isa Elkun


Yash tarixchi, orxun uyghur tarix torbékitining qurghuchisi tursunjan hezim (texellusi yawuz) 1973- yili aqsu wilayitining bay nahiyiside tughulghan. Tursunjan 1991- yildin 1996- yilighiche xinjang uniwérsitétning tarix kespide oqughan we oqush püttürgendin kéyin aqsu wilayetlik 1- ottura mektipide tarix dersi oqutquchisi bolup ishligen. Tursunjan hezim 2004- yili 9- aydin bashlap éniq bolmighan sewebler tüpeylidin ders ötüshtin toxtitilip, deslepte mektep derwazisini béqishqa, keyniche oqughuchilar yataq binasini béqishqa qoyulghan.

Tursunjan hezim 2004- yilining bashlirida sinip mes’uli we tarix dersi oqutquchisi bolup ishlewatqan waqtidiki bir oqughuchisi bizni töwendikidek melumatlar bilen teminleydu:

“Tursunjan mu’ellim chaq-chaqchi, sözge mahir, tepekkuri nahayiti keng, oqughuchilar belen yaxshi ariliship ötidighan, xitay tilini, xitayning we chet’ellerning tarixini, siyasetlerni pishshiq bilidighan köpke qadir bir ustaz idi. Xitaychini nahayiti pishshiq biletti, u nurghunlighan xitay we chet’ellerning xitay tilidiki filimlirini uyghurchigha terjime qilghan. Mu’ellim toy qilghan, bir kichik qizi barliqini bilimen. Tursunjan mu’ellimning oyi aqsu wilayetlik 1-ottura mektepning oqutquchilar a’ililikler qorusida. men 2-yilliqqa chiqqanda mektep mu’ellimimizni tuyuqsiz ders ötüshtin qaldurdi we sinip mes’ulighidinmu toxtitiwetti. Kéyin mektepning derwazisini' béqishqa qoyghan....yene kéyinkirek mektepning oqughuchilar yataq binasini béqishqa qoyghan. Tursunjan mu’ellim mushu waqitlarda orxun torbétini janlandurghan idi. Men toluq otturida oquwatqan waqitlarda tursun mu’ellimning gérmaniyige chiqmaqchi bolup gérman tilni ögen’genliginimu anglighan idim…”

Orxun uyghur tarix torbékiti tursunjan hezim teripidin 2007- yili qurulghandin kéyin izchil halda uyghur tarixigha a’it nadir eserlerni dawamliq élan qilip turushi bilen uyghur élining ichi we sirtida belgilik tesirge ige bolghan uyghur torbéketlirining biri bolup, 2009- yili yüzbergen “5-iyul ürümchi weqesi” din kéyin bashqa uyghur torbéketlirige oxshashla taqiwétilgen.

Tursunjan hezim (yawuz) tarix penliri boyiche chongqur we etrapliq melumatlargha ige bolup, ésil exlaq peziletliri bilen uyghur jama’iti arisida tonulushqa bashlighan iqtidarliq yashlardin biri idi.
Tursunjan hezimning tarixqa ilmiy pakitlar bilen qarash, tarixiy mesililerde heqqaniyetke, rastchilliqqa hörmet qilish meydani xitay dölet bixeterlik orunlirining burundinla diqqitini tartip kelgen. Igiligen xewerlerdin melum bolushiche tursunjan hézim aqsu ottura soti teripidin mexpiy sotlan’ghan.

Tursunjan hezimning soti mexpiy échilghanliqi üchün uninggha qandaq jinayetler artilip jazagha tartilghanliqi hazirghiche éniq emes emma tursunjan hezimni yaxshi bilidighan kishiler uning “dölet bixeterlik jinayiti” ge chetilip jazalinish éhtimalliqini ilgiri sürmekte.





تۇرسۇنجان ھەزىمنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى

 ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن


ياش تارىخچى، ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخ توربېكىتىنىڭ قۇرغۇچىسى تۇرسۇنجان ھەزىم (تەخەللۇسى ياۋۇز) 1973- يىلى ئاقسۇ ۋىلايىتىنىڭ باي ناھىيىسىدە تۇغۇلغان. تۇرسۇنجان 1991- يىلدىن 1996- يىلىغىچە خىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ تارىخ كەسپىدە ئوقۇغان ۋە ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن ئاقسۇ ۋىلايەتلىك 1- ئوتتۇرا مەكتىپىدە تارىخ دەرسى ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلىگەن. تۇرسۇنجان ھەزىم 2004- يىلى 9- ئايدىن باشلاپ ئېنىق بولمىغان سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن دەرس ئۆتۈشتىن توختىتىلىپ، دەسلەپتە مەكتەپ دەرۋازىسىنى بېقىشقا، كەينىچە ئوقۇغۇچىلار ياتاق بىناسىنى بېقىشقا قويۇلغان.

تۇرسۇنجان ھەزىم 2004- يىلىنىڭ باشلىرىدا سىنىپ مەسئۇلى ۋە تارىخ دەرسى ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلەۋاتقان ۋاقتىدىكى بىر ئوقۇغۇچىسى بىزنى تۆۋەندىكىدەك مەلۇماتلار بىلەن تەمىنلەيدۇ:

“تۇرسۇنجان مۇئەللىم چاق-چاقچى، سۆزگە ماھىر، تەپەككۇرى ناھايىتى كەڭ، ئوقۇغۇچىلار بەلەن ياخشى ئارىلىشىپ ئۆتىدىغان، خىتاي تىلىنى، خىتاينىڭ ۋە چەتئەللەرنىڭ تارىخىنى، سىياسەتلەرنى پىششىق بىلىدىغان كۆپكە قادىر بىر ئۇستاز ئىدى. خىتايچىنى ناھايىتى پىششىق بىلەتتى، ئۇ نۇرغۇنلىغان خىتاي ۋە چەتئەللەرنىڭ خىتاي تىلىدىكى فىلىملىرىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. مۇئەللىم توي قىلغان، بىر كىچىك قىزى بارلىقىنى بىلىمەن. تۇرسۇنجان مۇئەللىمنىڭ ئويى ئاقسۇ ۋىلايەتلىك 1-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ ئوقۇتقۇچىلار ئائىلىلىكلەر قورۇسىدا. مەن 2-يىللىققا چىققاندا مەكتەپ مۇئەللىمىمىزنى تۇيۇقسىز دەرس ئۆتۈشتىن قالدۇردى ۋە سىنىپ مەسئۇلىغىدىنمۇ توختىتىۋەتتى. كېيىن مەكتەپنىڭ دەرۋازىسىنى' بېقىشقا قويغان....يەنە كېيىنكىرەك مەكتەپنىڭ ئوقۇغۇچىلار ياتاق بىناسىنى بېقىشقا قويغان. تۇرسۇنجان مۇئەللىم مۇشۇ ۋاقىتلاردا ئورخۇن توربېتىنى جانلاندۇرغان ئىدى. مەن تولۇق ئوتتۇرىدا ئوقۇۋاتقان ۋاقىتلاردا تۇرسۇن مۇئەللىمنىڭ گېرمانىيىگە چىقماقچى بولۇپ گېرمان تىلنى ئۆگەنگەنلىگىنىمۇ ئاڭلىغان ئىدىم…”

ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخ توربېكىتى تۇرسۇنجان ھەزىم تەرىپىدىن 2007- يىلى قۇرۇلغاندىن كېيىن ئىزچىل ھالدا ئۇيغۇر تارىخىغا ئائىت نادىر ئەسەرلەرنى داۋاملىق ئېلان قىلىپ تۇرۇشى بىلەن ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىچى ۋە سىرتىدا بەلگىلىك تەسىرگە ئىگە بولغان ئۇيغۇر توربېكەتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، 2009- يىلى يۈزبەرگەن “5-ئىيۇل ئۈرۈمچى ۋەقەسى” دىن كېيىن باشقا ئۇيغۇر توربېكەتلىرىگە ئوخشاشلا تاقىۋېتىلگەن.

تۇرسۇنجان ھەزىم (ياۋۇز) تارىخ پەنلىرى بويىچە چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق مەلۇماتلارغا ئىگە بولۇپ، ئېسىل ئەخلاق پەزىلەتلىرى بىلەن ئۇيغۇر جامائىتى ئارىسىدا تونۇلۇشقا باشلىغان ئىقتىدارلىق ياشلاردىن بىرى ئىدى.
تۇرسۇنجان ھەزىمنىڭ تارىخقا ئىلمىي پاكىتلار بىلەن قاراش، تارىخىي مەسىلىلەردە ھەققانىيەتكە، راستچىللىققا ھۆرمەت قىلىش مەيدانى خىتاي دۆلەت بىخەتەرلىك ئورۇنلىرىنىڭ بۇرۇندىنلا دىققىتىنى تارتىپ كەلگەن. ئىگىلىگەن خەۋەرلەردىن مەلۇم بولۇشىچە تۇرسۇنجان ھېزىم ئاقسۇ ئوتتۇرا سوتى تەرىپىدىن مەخپىي سوتلانغان.

تۇرسۇنجان ھەزىمنىڭ سوتى مەخپىي ئېچىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭغا قانداق جىنايەتلەر ئارتىلىپ جازاغا تارتىلغانلىقى ھازىرغىچە ئېنىق ئەمەس ئەمما تۇرسۇنجان ھەزىمنى ياخشى بىلىدىغان كىشىلەر ئۇنىڭ “دۆلەت بىخەتەرلىك جىنايىتى” گە چېتىلىپ جازالىنىش ئېھتىماللىقىنى ئىلگىرى سۈرمەكتە.