Uyghur Torbetchilikige Omumiy Nezer

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur Torbetchilikige Omumiy Nezer

Uyghurlarda intérnétning qollinilishi erkin pikir bayan qilishning wasitisi



Maqale aptori: Aziz Isa

(Mezkur maqale 2011- yili 20-24 féwralghiche Budapéshtta ötküzülgen 2-nöwetlik xelq’ara qelemkeshler uyghur merkizining yighinida oqulghan)



Kirish söz:

Uzaq mezgillerni bésip otken kompyutér téxnikisining tereqqiyati otken esirning axirlirigha kelgende pütün dunya miqyasida kompyutérni omumyüzlük qollinish emelge ashuruldi jümlidin uyghurlarmu bu téxnika inqilabtin oz ornini tépishqa her halda ülgürelidi. Kompyutér uchur téxnikisi insan hayatining her saheliride keng qollinishigha egiship ong tanasip halda intérnét - tor uchur-alaqisining keship qilinip tiz sür’ette rawajlinishi insanlarning uchur almashturushidiki zaman we makan cheklimisige uchrashtek kona qélipni buzup tashlap yéngi bir uchur dewrni bashlidi.

Undaqta uyghur jem’iyiti eng achchiq qismet we tragédiyilerni bésip otken ötkenki esirning axirqi 10 yili bu esirning birinchi 10 yilida yéngi uchur-alaqe téxnikisi intérnét tori uyghur jem’iyitige qandaq özgirishlerni élip keldi? 1949- yili xitay dölet terkibige qoshuwalghan we 1955- yili shinjang uyghur aptonom rayonni dep nam bérilgen uyghur wetini sherqiy türkistan (uyghuristan) we bu elning yerlik étnik milliti bolghan uyghurlar oz naraziliqlirini xitay hökümitige bildürüshte, pikri erkinliki hoquqini qollinishta zörür wasite bolghan intérnét tor alaqisining roli qandaq boldi?

Xitay dölitining intérnét tori - erkin uchur alaqilerni qattiq kontrol qilish herikiti bilen uyghurlarning intérnét tor uchur wasitiliridin paydilinip öz jem’iyitidiki siyasiy we ijtima’iy mesililerni otturigha élip chiqishi we hel qilishning yollirini izdishi otturisidiki küresh jeryanliri qandaq rawajlandi we qandaq aqiwetlerni élip keldi? Uyghurlar dunya intérnét torida mewjutmu? Egerde mewjut bolsa kölimi we orni qanchilik? Bu maqale del yuqirida éytip ötülgen mesililerni asas qilghan halda uyghurlarda intérnét torining qollinilishi we uning erkin pikir bayan qilishtiki ehmiyetliri mahiyetlik tehlil qilinidu.

Mezkur maqalining merkezlik obyékti uyghurlarning (sherqiy türkistandiki) bu dunyawi uchur-alaqilishish téxnikisi intérnét torni qandaq özlirige özleshturgeligidin tartip bügünki ehwalliri 2009- yili yüz bergen “5-iyul ürümchi weqesi” ning aldi – keynide bolup otken uyghur we xen xitay milliti otturisidiki étnik toqunushlargha birleshtürülüp, weqedin kéyin xitay hökümitining rayondiki intérnét we uchur alaqilirini bir yilgha qeder üzüwetkenliki, taki bügünki kün’ge qeder kop sandiki uyghur torbéketlirining taqaqliq halette turuwatqanliqi, xitay hökümitining uyghurlarning oz aldigha rawajlandurghan intérnét tor - alaqe uchur wastillirigha qarta ijra qiliwatqan teqiblesh siyasitining uyghur jem’iyitige körsetken tesirliri we xitay hökümitining bu xildiki siyasitige xelq’araning qandaq inkasta bolghanliqi, sherqiy türkistanning ichidiki intérnét tor alaqe wasitilirining muhajirettki uyghurlar bilen bolghan cheklik baghlinishliri qatarliq bir türlük amillar uyghur wetinide we dunyada bolup otken weqeliklerge birleshtürülüp mulahize élip baridu.

Uyghur intérnét - torbetchilik tereqqiyatigha bir nezer

Insaniyet pen- medeniyitining yéngi bir uchur - alaqe dewri - intérnét (world wide web = www) tor arqiliq uchur almashturush 1991- yili 8- ayning 6- küni en’gliyilik kompyutér mutexessisi tim berners-lee teripidin élan qilghan tunji tor bettin bashlan’ghan bolup bu qisqighine 20 yilliq dunya intérnét tereqqiyatning musapisi insanlarning uchur - alaqe ishlirini pewqul’adde asanlashturdi we bu yéngi alaqilishish téxnikisi tiz sür’et bilen dunyaning bulung – puchqaqlirighiche tarqaldi.

Jümlidin uyghurlarmu bu yéngi uchur téxnikisini qollinishtin sirtta qalmidi elwette. Uyghur élide kompyutér we intérnét programmilirigha qiziqish we deslepki türde uyghur tilidiki yumshaq détallirini ishlesh uyghur aliy bilim yurtlirida 1990- yillirining bashliridin bashlan’ghan bolup, aliy mekteplerde mexsus kompyutér derslikliri tüzülüp chiqilghan idi. Intérnétning meydan’gha kélishige egiship intérnét mulazimetliri teminleydighan uchur - alaqe shirketlirimu qurulushqa bashlidi we buninggha ulinipla nurghunlighan yéngi téxnikilargha hewesmen iqtidarliq uyghur yashliri bu sahede izdinishni bashliwetti.

Gerche eyni waqitta uyghur yéziqi kona yéziqini (ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqi) intérnét tor betliride eynen körsitip béreleydighan uyghur yumshaq détalliri téxi toluq yasap chiqilmighan shara’itta bu yéngi téxnika inqilabining arqida qélishni rawa körmigen méhnetchan uyghur ziyaliylirimiz zor tirishchanliqlarni körsitip tunji uyghur torbéketlirini yasap chiqti. Buning misali süpitide uyghur intérnét tor tereqqiyatining deslepki hülini salghan töhpikar yashlirimizdin nijat, dilmurat, tursun ependilerni hörmet bilen ésimizge alimiz.

Eyni waqitta uyghur jem’iyiti téxi kompyutér we intérnétning némilikini chüshinishke ülgürüp yételmigen bir waqitta uyghur torbéketlirining royapqa chiqishi we yéngiliqni öginishke teshna yashlirimiz bilen uchrishishi uyghur hayatigha alemshumul özgirishlerni élip keldi. Buning tipik wekili süpitide 1999-yili yasalghan we eyni waqitta uyghur jem’iyitige we muhajirettki uyghurlargha keng tonushluq bolghan makanim, uyghursoft we almassoft qatarliq torbetlirini misal qilip körsiteleymiz. Buning ichide uyghur torbéketlirining tunji asasini salghan makanim tor békitining töhpiliri alahide gewdilinidu.

Dunya torbetler arxipi (Internet Archive) ning statistika qilishiche 1996- yilidin hazirghiche pütün dunya miqyasida 150 milyardtin artuq torbéketler arxipqa élin’ghan bolup “makanim.com” , “uyghursoft.com” qatarliq eng baldur yasalghan bir qanche uyghur torbéketlirining arxipliri tepsiliy körsitilgen. Gerche uyghursoft we almassoft qatarliq birqanche uyghur yumshaq détallarni tereqqiy qildurghan kespiy torbéketler makanim torbékitidin burun xelqimiz bilen yüz körüshup Uyghur torbetchilikining deslepki asasini salghan bolsimu emma bu torbéketlerning kompyutér yumshaq détallarni omumlashturush we sétishtin ibaret kaspiy tijaretni asas qilghanliqi üchün uyghur jem’iyitining asasiy qatlamlirighiche kéngiyelmigen yaki uyghur yashlirining teshna boluwatqan her sahediki yéngiliqqa telpünüsh éhtiyajini qamdiyalmighan.

Mana bu boshluqlarni 1999- yili nijat ependi teripidin échilghan tunji uyghur ammiwi torbékiti - "makanim.com" cheklik derijide toldurdi dep jezim qilalaymiz. Makanim torbékiti eyni waqitta uyghur jem’iyitide yashlarning alahide qiziqishni qozghighan we shöhriti zor bolghan torbéket bolupla qalmastin weten sirtidimu alqishqa sazawer bolghan torbéketlerning biri idi. Uyghur torbetchilikide makanim torbékiti eyni waqitta tunji bolup uyghur millitining tarixigha we medeniyitige a’it uchurlar bilen teminligen, naxsha – muzikilarini torgha élip chiqqan torbéketdur. Makanim torbékitining shu qeder meshhur bolup kétishing yene bir étirap qilmay turalmaydighan artuqchiliqi uning “makanim chayxanisi” dur. Bu yerde tarixqa aylan’ghan makanim torbékitini téximu yaxshiraq bilish üchün qisqighine qilip özümning yawropagha musapir bolup kelgen tunji yilida “makanim chayxanisi” da ötküzgen künlirimdin oqurmenlerni xewerdar qilishni muwapiq kördüm. Shuni sherhlep ötüsh kérekki eyni waqitta xitay dölitining intérnét torigha bolghan kontrolluqi téxi mukemmel bir sistémiliq shekilde teshkil qilinmighan yaki ijra qilinmighan bolup makanim torbékitining “chayxanisi” eyni waqitta weten sirtidiki uyghurlar bilen weten ichidiki uyghurlarning uchrishidighan ortaq makani bolup, köpinche waqitlarda xitay “sezgür” dep qaraydighan mesililer üstide pikirler bolatti.

Ésimde qélishiche bir künlük ishimni tamamlighandin kéyin qilidighan tunji ishim intérnét kafisi tépip makanim torbékitige kirish we “makanim chayxanisi” da chay ichkech wetendiki yashlar bilen paranglishish bolatti…




Maqalining kélish menbesi:


http://www.uyghurpen.org/Uyghur_Torbetchilikige_Omumiy_Nezer.html


http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/Uyghur-torbetchilikige-nezer.html



Maqalini toluq oqush (PDF hojjet):


http://www.uyghurpen.org/Uyghur_Torbetchilikige_Omumiy_Nezer.pdf

http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/Uyghur_Torbetchilikige_Omumiy_Nezer.pdf

[Taqa Mix]

Hurmetlik Oqurmenler,

Hemmige Melum bolghandek UAA Torbitide ilan Xitay Mustemlike siyasiti uchun Ketmen Chapidighan Maqalilar, “Merkez”- Pekinning Uyghurlargha bisim peyda qilidighan siyaetliri,
Uyghurlarning diqqitini Musteqlliqtin bashqa yaqqa buraydighan,Uyghurlarni paechilaydighan Siyasi oyunlar  Sistimiliq, Pilanliq Halda izchil Ilan qilinip Keldi. Metbuat hoquqini bir uchum satqunlar Manipol qiliwaldi.

Bolupmu yiqinqi aylardin Biri Perhat Muhemmidi(Yorungqash, T.Bughra, M.Sayrami”  we bashqa Namlar bilen Ashkare Xitay birliki(Fidrdtsiyun) ni Bazargha salidighan Maqalilar ilan qilishqa Bashlidi. Epsuski unigha qarshi Reddiyeler Derhal Ilip tashlandi. Oxshimighan qarashlirini ilan qilghuchilar  Insan qilipidin chiqqan Haqaret we tohmetlerge Uchridi. Buning Xitaydin tiximu wehshi iplasliq ikenlikini dimisekmu yiterlik! Biz Chetellerde !

Dunyaning her-qaysi jaylirida UAA gha oxshimighan koz-qarashlirini yazghanlarning IP addresi arqiliq Torgha kirishi Bloklandi(  Chelendi). Bahane oydurup, Uyghurlarning soz qilish erkinlikige xitaydinmu better iplas waete qollunup Towendikilerni ilan qilip turiwaldi.


<  If this is your first visit, be sure to check out the FAQ by clicking the link above. You may have to register before you can post: click the register link above to proceed. To start viewing messages, select the forum that you want to visit from the selection below.

Sorry.The administrator has banned your IP address.To contact the administrator click here >.

Buniung qandaq bahane bolishidin qeti-nezer UAA meslining uzndin biri sawam qilghan qilmishlirini yapalmaydu. Uning  Uyghurchisini ilan qilalmighanliqning ozi nimini chushenduridu.

Taqa Mix



 

[Mortum]

UAA, wetinim.org, uyghurpen.com ... lar Uyghurlarning chetellerdemu Soz qilish Erkinlikini Boghmaqta

Cheteller bolupmu Rosiye, Ottura Asiya, Yawropa Elliri Uyghurlarning Heq-Hoquqlirini qoghdaydighan, Musteqilliqimizni eslige kelturidighan 2-Front ! ( Afganistanmu?, chichenistanmu?)

bu Front-Meydan melum menadin alghanda Xitay diktaturisi astidiki sharaittin ming ewzel imkanlargha ige Pewquladde Meydan !

Uyghurlar we nurghun milletler Tarixta moshu imkangha tayinip musteqilliqini qolgha alghan. 1-, 2- Jumhuriyetlirimiz hetta Yaqupbek Dolitimizmu moshu imkan bilen qurulghan !

Xitay bu imkanlirimizni yoqqa chiqirish uchun yuzyildin biri urunup kelmekte. nowette chetellerde "Biz Uyghurlarning wekili" dewalghanlarni ishqa salghan xitay ular arqiliq xelqarada bularni ilan qilghuzmaqta:

" men uyghurlargha wakaliten Xitay birliki-Jungxa Fidratsiyunini qobul qilimen" - Xitaydinmu better satqun Erkin eysa ( Qelemkishi Perhat yorungqash, M.Sayrami. T,Bughra).

"Biz Uyghurlar Musteqilliq telep qilmaymiz, Awtonumiye bolsa yitidu"- DUQ Reisi Rabie (Baynatchi we qelemkeshliri Elshat, Dilshat, Enwer-Esqerjanlar).

"Men xitay xelqining Erkinlik(Dimokratiye)si uchun koresh qilidighan yolni talliwaldim"- DUQ reisi Rabiye ( Qelemkishi-Ablikim baqi, Omer qanatlar).

bular Uyghur xelqining arzusimu? yaq ! u halda bular SatqunlarMu ?
- Elbette Shundaq !

Diktaturluq astidiki uyghurlarning wetende ochuq -Ashkare we mexpi ilip biriwatqan qarshiliq heriketlirini bu iplas satqunlar burmilap korsitip keldi. bu hemmige ayan. Heqlirimizni ,Dimokratiye bar Imkanlarimizni chetellerde bular yoqqa chiqarmaqta.

barliq Uyghur ziyaliliri, Uqumushluq edipler, siyasi sehnilerde "Uni- Buni" dep yuriwatqan Jan-baqti qirindashlirimiz Eqiwatqan Qan we Kitiwatqan Janlarning Sewepchisi bolmisingiz bu satqunluqlargha nime uchun sukut qilisiz? !

yuqurdikilerge Jawap birishliringiz kirek ! bolmisa uyghurlar chawingizni bir-birdin Chitqa Yayghusi !
Uyghurlarning teqdiri-sizlerning ilkingizlerde ! "kim Miwisiz derexke Tash atidu?" .
tash atqanlar sizning Qan-Qirindash , Bir-Tuqqqanliringiz emesma?!

Kimler bizni bu imkaniyet bar meydanlardin quruq qaldurdi? "bu yer bixter, Munazire meydani, Erkinsozleng"digenler nede qaldi? Uyghurlarning soz qilish erkinlikini cheklep kelgen "Milli Merkez, Sabiq we Hazirqi DUQ, UAA, RFA, wetinim.org ... lar emesma?