Uyghur azatliq herkitining ötmüshi we bügüni

[Oghuz]

Uyghur azatliq herkitining ötmüshi we bügüni

``men rabiye xanimdin sorapbaqay .milliy tarixni inkar qilishni ,mauzidungdin ügendighizmu ,yaki bashqilar texmin qilghandek sidiqhaji ependim ügettimu ?
Uyghur milliti 40 yil jeryanida kimning nime ish qilghanlighini bilelmigüdek kalwa milletmu ?
Öyning birinji qewiti bolmisa ,ikkinji qewitini hawada tutup turush momkinmu ?----
(Yarqinning `` wetinim tor betide `` ilan qilinghan yazmisidin üzünde.)
``Teqdirning chaqchighi bolsa kirek.Dunya Uyghur qurultiyining reisi ,22 balini qutquzidighan jiddiy peyitte ,italyadin bashlighan 1 ayliq waqitni sayahet bilen ötküzgenligi herkimni oylanduridu .Xittay reisi xujintawda bolghan sezgurluk ,DUQ reisige tesir qilmighini insanni oylanduridu `` ---
(Turanning ``wetinim torida ‘’ ilan qilghan ‘’ DUQ ning bayanatigha tehlil `` digen yazmisidin üzünde .)

ilawe

``Uyghurlarning bir rehbiri we dahisining yoqlughi cheteldiki muhajir teshkilatlarni qatiiq biaram qildi.Hazir dölet ichidiki uyghurlar intayin ajiz.dölet sirtidikiler bolsa yaxsahi teshkillenmigen . xitygha tehdit peyda qilalighidek maghduri yoq.hetta ut yurek bölgunchiler shuni itrap qiliduki,Uyghurlar hazir xenzularning(xitay larning ) armiye ,saqchi, bingtuendiki esker we tanik –ayrupilanliri bilen tutushalighudek, ularni yigheligudek weziyette emes.ular qozghilang köterse , mölcherligüsiz ziyan bolishi turghanla gep ``
--- Kiristen Teiler
Bu , sözler Kiristen Teiler,ning`` Tinjimas Uyghur Diyari`` digen KItabining 402-401 betliridin üzüp ilindi.meshur arxilog, tetqiqatchi we tarixchi Kiristen teiler ( engilyelik) uzun yillap sherqiyturkistan tarixini tetqiq qilghan bolup , teiler mependi shexsen sherqiy turkistangha birip Uyghur jemyitini inchike tekshurup, japaliq izdinip bu kitapni yizip chiqqan. Yawrupa we asiyada herket qiliwatqan bir bölük Uyghur erbapliri bilen körüshüp söhbet ötküzgen.
Bu kitap DUQ , teripidin terjime qilinip 2006 . yili 4.ayda neshir qilinghan.

§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§

1944-yili 11-ayning 12- küni qurulghan ``sherqiy türkistan jumhuriyiti , 1949-yili 10-ayning 20-küni 1- korpus xitay qizil armiyesining ürümchige yitip kilishi bilen meghlup boldi .ay-yutuzluq kökbayraq yerge chüshürildi.
Bu meghlubiyettin kiyin, gomindang qanitiki birqisim milliy rehberler , isa aliptekin, we memtiminbughra (allah yatqanyirini jennette qilsun) bashchilighida bir –qanche ming kishi, keshmirge qichip chiqti. Keshmirge yitip kelgen muhajirlar,1952-1956 yilliri turkiyege kilip yerleshti. Bu muhajiret tariximizdiki 1- köchüsh idi. Merhum isa ependimning sözi bilen eytqanda wetenni dep wetndin ayrilish idi.
1945-yilidiki `` yalta kilshimi ``we ``1951-yili sitalin we maozidung arisida tüzülgen `` Moskowa `` kilishimi, 1952 – yili imzalanghan uning qoshumche maddilirining rohigha binaen, Musteqil``sherqiy Turkistan jumhuriyitidin`` iship qalghzan birqisim milliyetchi ,wetenperwer generallar, dewlet erbapliri, Komonisit xittay jallatlirining türlük siyasiy süyqestige duchar bolup ,beziliri turmilerge tashlandi. Beziliri türlük betnamlar bilen öltürüldi. Yene bir qismi 1952-1964 yillarghiche ottira asiyagha köchüp chiqishqa mejbur boldi. Bu 2- chong köchüsh idi.(men buyerde hindistan , Pakistan,seudi erebistan, we teywen qatarliq dölet we rayungha köchkenler toghruluq toxtalmaymen )
Cheteldiki milliy herket tedriji halda , turkiye we ottira asiyani (qazaghistan,qirghizistan ) merkez qilip , ikki sep bolup shekillinishke bashlidi.ottura asiyadikiler , turkiyedilkilerge pan-türkisit, gomindangchilar dep ishenmeyti.
Türkiyedikiler , ottura asiyadikilerge sewit perseler, qizil pachaqlar dep guman qilatti.
Milliy dawa bu 30 yil(1960-1990) ichide , mana bu ikki qanat arisida yoshurun sürkilish ichide dawam qildi. Sherqiy Turkistan milliy mujadilisige toluq wekillik qilghan ,xeliqara jemyetning itrap qilishigha irishken bir Milliy birlikbirliksep shekillenmidi. Uyghur milliy herkiti , dernekchilik ,ijtimaiy jamaetchilikning sirtigha chiqalmidi.xuddiy yuqurda Kiristen teiler ependi eytip ötkendek uyghurlar teshkiliy we siyasiy jehette mustehkem bir teshkilat bolup shekillinelmidi.weten ichi we sirtidiki uyghurlar itrap qilghan bir siyasiy dahiy yitishtürüp chiqalmidi.
80.yillarghichilik Xitay-sewit, xitay-amerika we xitay-hindistan ottursida türlük siyasiy kirizler yüzbirip , milliy herkitimizge paydiliq tashqiy weziyetler berpa bolghan bolsimu , muhajirettiki uyghurlar bu pursettin ünümlik paydilinishni bilmidi.
(kiristen teylir``tinjimas Uyghur diyari``333-bet)

Tömür qepes ichidiki qehrimanlar, bu ikki sep ottirisida bir mezgil tighirqighan bolsimu ,emma ümütsizlenmidi. Öz erkinligi we azatlighi üchün toxtimastin herket qildi.bedel tölidi.qurban berdi.1990-yilidiki barin inqilawiy xelqimizning musteqilliq iradisni dunyagha yingidin jakarlidi.
Barin inqilawining siyasiy türitkiside ,turkiyening istanbul shehride 1992-yili 12-ayning 12-küni `` sherqiy türkistan milliy qurultiyi’’ quruldi.dunyaning herqaysi jayliridin istanbulgha toplanghan, jemaet erbapliri , qehrimanlar, we siyasiyunlar , teripidin qurulghan bu böyük qurultay(milliy dawayimizning Bu böyük kimisi ) , qurulup uzun ötmey palech boldi.bezi erbaplar neq meydanning özidila xelqimiz keydürgen dewlet tonini selip tashlap chekingen bolsa , yene bezileri bolsa 3 ,4 aydin kiyin wezipisdin istipa qildi.hayajan we dag-duga ichide shekillengen,milliy herkitimizninng bu böyük kimsi charesiz bosporus boghazida toxatashqa mejbur boldi. qürultay mana shundaq palech boldi.Weten ichi we sirtidiki xelqimiz arsini yene ümitsizlik qaplidi.
(Men bu yerde , 1997-yilliri ottura asiyada we Afghanistan ilip birilghan , 1998-yilining axirida pajielik axirlashqan qoralliq herke heqqide toxtalmaymen.)
1999 - yili öktebirde germaniyening miyunxin shehridiki Enwerjan ependi we türkiyediki general Riza bekin pashaning zor tirishchanliq körsitishi bilen 1992-yili istanbulda qurulghan milliy qurultayning dawami bolghan , 2- qitimliq sherqiy Türkistan milliy qurultiyi girmaniyening miyunxen shehride , ghelbilik chaqirildi. Shuning bilen Yengi milliy birliksep qayta shekillinishke bashlidi.
men buyerde 1995-1996 yilliri chetelge chiqiqqan , bir-qanche tewekkülchi yashlar teripidin qurulghan`` Dunya Uyghur yashliri ‘’ ( bir kichik qulwaq)heqqide toxtalmaymen .
Sherqiy Türkistan milliy qurultiyi , enwerjan ependining rehberligide 1999-yilidin 2004 - yighiche dawamlashti . milliy dawamizning böyük kimesi bu pidakar , tirishchan kapitan bilen atlantik okyanda asta –asta üzüshke bashlighan idi . Bu seper nahayiti musheqqetlik we müshkül bir seper idi. Bezide qara-boranlar kimining yelkinini uchurup ketse yene bezide kichik qulwaqlar chong kimining yoligha putlishatti.aridin uzun ötmey 2004- yili 4-ayning 16-19 künliri germaniyening miyunxen shehride , erkin aliptekin ependining rehberligide ``Dunya Uyghur yashliri qurultiyi ‘’ bilen ``sherqiy Turkistan milliy qurultiyi’’ birliship Uyghur milliy herkitining aliy orgini bolghan ``Dunya Uyghur qurultiyi’’ni tesis qildi . axiri böyük birlik shekillendi . milliy herkitimizning bu ulugh kimesi , emdi ikki bowisi okyanlarda seper qilghan tejirbilik ,we bu kesip boyiche yuqri terbiye körgen kapitanning qolida idi. dunya jamaitining neziri bu böyük kimede we uning kapitanida idi.
Seper yene dawam qildi. Uzun ötmey bu kaptan aghrip yitip qaldi . kime bezie toxtap ,
seperge dawam qildi. Emma menzil tolimu uzaqta idi.
2005-yili 3-ayning 17-küni , rabiye xanim xitay türmisidin azat bolup amerikigha yitip keldi.
Dunya Uyghur qurultiyi 2006-yili 7-ayning 17-küni rabiye xanim heqqide mexsus qarar ilan qildi. Bu qararda: Dunya Uyghur qurultiyi , sherqiy türkistan milliy mujadilisining tipik wekili , istiqlal körshimizning siyasiy yitekchisi,millitimizning pexri bolghan hörmetlik rabiye qadir xanim heqqide shundaq qarar qobul qiliduki ,uzun yilliq japaliq hayatini mustemlike astidiki millitining kishlik hoqoqi , demukratiyesi we erkinligi üchün serip qilghan , pütmes –tügimes milliy jasaretke mukemmel istiqlal itiqatigha,öz xelqighe qarita cheksiz hörmet we muhabbetke ige bolghan,tomurida milliy söygü,eqidiside azatliq wisali yer alghan,hayatini ejdatlirining Armini we ewlatlirining bexti üchün teqdim qilghan hörmetlik rabiye xanimni `` Uyghur millitining menewiy anisi, milliy herkitimizning lideri, dunya insane heqliri körishining bayraqdari ’’ dep tonuydu we bu shereplik salahiyetni dunyagha hem sherqiy türkistan xelqighe iptixar bilen teqdim qilidu’’ diyilgen idi.
Bu nahayiti toghra we tarixiy bir qarar idiki hergizmu ashurwetkenlik emes idi.
DUQ ning , mana mushundaq tarixiy qarar ilan qilishqa sewep bolghan amil , eslide rabiye xanimning rohidiki , tewrenmes iradisi , milliti we öz xelqiy üchün , söyümlük aile we püerzentliridin, mal-mülkidin we haytidin kicheleydighan qoriqmas jasariti idi. bu mitafizikiliq milliy roh dunya tarixida kemdin- kem körilidighan bir roh bolup , roma tarixidiki epsane giladiyatur maxsimosqa, dunyani titretken Iskender zulqerneyinge oxshash , yaki tariximizdiki hon impiraturi batur tengriquttek, sultan satuq bughraxandek kishilerde körilgen roh idi.
Gherip peylasofliri bu xil rohni `` melum dewirlerde dunyagha kilidighan , fizikiliq küch we qudret tapqanda , tarixning yünülishini özgertidighan roh dep qarayti ‘’ bu irade , bu roh bügün rabiye xanimning rohida tejelliy tipiwatatti.xitaylar uni dunyaning eng ighir we wehshiy turmisida(bu bajiyaxo türmisi jallat yangzinshin yasatqn iken. Orni ürümchide) azaplisimu , mal-mülki musadir qilinsimu , 4 perzentini türmilege tashlisimu (bisining ölük yaki tirikligi ininq emes) uruq –tuqqanliri weyran bop ketsimu , hayatigha süyqesit qilinsimu ,tewrenmestin algha qarap ilgirleydighan milliy roh idi . peqet bu xil irade we millyrohla , xitaydin ibaret wehshiy ejdiha bilen ilishalaydighan hel-qilghuch küch .
Mana bu ülügh milliy rohni bayqighan dunya liderliri 2006-yili 6-ayning 5- küni piragda Uyghur dawasigha ishiklirini achti. Amerika pizidinti bosh ependi , we bashqa yawrupa liderleri rabiye xanim bilen ayrim- ayrim körüshti . ular bir ighizdin rabiye xanimning jasaritini tebrikleshti.
Rabiye xanim üchün washingtondin tokyoghiche ,büryuseldin , sedniyghiche Uyghurlar üchün onlighan xeliqaraliq yighinlarni orunlashturup , uyghurlarning derdini anglidi.
2006-yili 11-ayda miyunchenda chaqirilghan DUQ ning 2- qurultayida , rabiye qadir xanim 20 din artuq dölettin kelgen 60 tin artuq qurultay wekillirining omomiy awaz birligi bilen reislik wezipisini tapshurup alidi. Rabiye xanim reis bolghan küni , uning sheripige birilgen ziyapette , 200 yüzdin artuq jamaet erbabi, DUQ welliri we muxbirning aldida mundaq nutuq sözligen idi :
``Hörmetlik janaplar ! ustazlar ! özini millitining azatlighi üchün bighishlighan pidakar ezimetler !
Bügün tarix magha bu müshkül emma shereplik bir wezipini tapshurdi.
Men silerge shundaq jakarlaymenki bügün xitayning chüshi buzuldi.
Siler shuninggha ishininglarki biz azat bolimiz. Biz tarixta köpligen döletlerni qurup, dunya medeniyitige öchmes töhpilerni qoshqan bir milletbiz. Biz yene dewletimizni qurup , öz ornimizni alimiz. ‘’
Rabiye xanimning bu nutughi , uzun ötmey wekiller bilen dunyaning her yirige tarqilip ketti.
Weten ichi we sirtini bir xil xushalliq qaplighan idi. bu nutuq xitaylarni qattiq biaram qildi. Uyghur milliy herkiti yingi bir dewirge , rabiye qadir dewrige qedem qoyghan idi .
Qisqighine 3 yil ichide, rabiye xanim we u rehberlik qilghan DUQ , bir esirge sighmighudek ishlarni qildi.
Rabiye xanim wezipe tapshurup alghan waqitta , DUQ maliye jehette yiterlik iqtisadiy imkaniyiti bolmighan, idari we teshkili jehette yitishken , xeliqara siyasetke pishqan tejirbilik rehberler za bolsimu emma iradisi küchlük , pidakar qurultay rehberliri , Qisqighine 3 yil ichide , bir esirge sighmighudek ishlarni qildi. Uyghur dawasigha munasiwetlik gherip medyasida , minglarche maqale yizildi. Yüzlerche tv- pirugramliri ishlendi. Onlarche kitaplar yizildi . bashta BDT, amerika parlamenti , yawrupa parlamentlirde uyghurlar heqqide türlük qararlar ilindi.
milliy dawamizning böyük kimesi , qehriman kapitan bilen , atlantikta sheriqqe qarap dadil ilgirleshke bashlidi. bu ulugh seperde , bezide kime dingiz qaraqchilirining hujumigha uchrap turdi . Bezide qaraqchilarning kimidiki ademliri , yelkenni chüshürwetse , yene bezide kimige ot qoyuwitip , ghelyan chiqiratti . emma iradilik kapitan hich tewrenmestin algha qarap ilgirlimekte idi.
Xosh ! xulase shuki bügün DUQ din narazi bolup ,rabiye xanimgha piker, teklip dep , her türlük ighwa tarqitiwatqanlar emeliyette , dawagha zerer birishtin bashqa nerse ilip kelmeydu .Bügün shuni yaxshi bilishimiz kirekki , rabiye xanim Uyghur milliy azatliq herkitining achquchidur. Bu achquchuch uning qoriqmas iradisi we jasariti bilen yughurilghandur. Uyghur dawasini xeliqaralshturghan rabiye qadir bolghan bolsa , Uni rabiye qadir qilghan uning mitafizikiliq milliy rohi tüzilishidur.
Uyghur dawasi + rabiye qadir+ uning milliy rohi , xaraktiri
Bu üch nerse bir-biridin ayrilip mewjutlighini dawam qilalamaydu.
Biz uni tenqitlesh yaki özgertish emes uni qollap , yardemlishishimiz kirek dep qaraymen.
U , ! azatlighimiz üchün bir waz kichilmes pursettur !
Bu purrsetni qachurmayli ! algh ilgirleyli !

2010-01-09
karwan(1-13)

http://www.uyghuramerican.org/forum/showthread.php?t=19487