Uyghur chalghu eswabi – tembür

[Uyghurtilek]

Uyghur chalghu eswabi – tembür

Qurbanjan Yaqup

Parasetlik uyghur ejdadliri jahan'gha meshhur klassik on ikki muqamni , yerlik muqamlarni , xelq – naxsha muzikilirini we xelq elneghmilirini barliqqa keltürüsh jeryanida tembür , dutar , satar , ghéjek , xushtar , rawab , qalun , chang , penjitar , baliman , ney , dap , naghra – sunay we tibbiliwazlardin ibaret chalghularni keship qilip , bügünki uyghur sen'itining qimmitini yaratqan . Shuning üchün bu chalghular uyghur muzikichiliqidiki özige xas roli we alahidilikliri bilen esirlerdin béri qimmitini yoqatmay uyghurlarning turmushida zörür köngül échish eswabi we sen'et boyumigha aylandi.

Tembür – besh tariliq , yeni besh tal polat simliq , naxul ( yene simtir ) arqiliq tewritip chalidighan , awazi yangraq , yéqimliq , milliy puriqi eng küchlük , lerzanliqi bilen rohni urghutup , héssiyatni qozghitidighan , obyéktip ré'alliqni eng obrazliq ipadiligili bolidighan chalghudur . Chekme chalghular guruppisigha tewe tembürning hazirqi islah qilin'ghan qurulmisi 1.38 Métirdin 1.40 Métirghiche bolidu . Uning töwen awaz da'irisi we ottura awaz da'iriside muqam muqeddimiliri hem xelq naxshiliri orundilidu . Bolupmu ili xelq naxshiliri yuqiri awaz da'iriside mexsus muzikilar bilen muqam merghulliri orundilidu . Tembür yalghuz chélishqimu , bashqa chalghular bilen birleshtürüp muzika orundashqimu , hetta yawropa chalghuliri bilen birleshtürüp orkéstirlashturulghan muzikilarnimu orundighili bolidighan yuqiri maslishishchanliqqa ige chalghu.

Tembür azadliqtin burun we azadliqtin kéyin 1960 – yillargha qeder her xil ölchemlerde yasilip , ishlitip kélin'gen . Eyni zamanda yasalghan tembürning omumiy qurulmisi addiy bolup , béshi ya oyup yasalghan , ya dutargha oxshash talaliq qilip yasalghan , yüzlükige üjme yaki qarighay yaghachliridin yüzlük sélin'ghan , töwen awaz perdiliri kirishtin baghlinip , yuqiri awazliq pediliri qumushtin chaplan'ghan , naxul ( simtir ) ornigha zexmek ishlitilip rawabqa oxshash chélin'ghan.

Yéqinqi zamanda chalghu yasighuchilar we chalghuchilar tembürni islah qilish üstide izdinip tembürning yüzlükidin bashqa , bash we destilirini alma , yangaq we ördek yaghachliridin yasap sinaq qilip körgen . Netijide alma , yangaq we ördek yaghachlirida yasalghan tembür awazining yangraqliqi , awazining mungluqliqi yenila üjme yaghichida yasalghan tembürningkige yetmigen , ekische alma , yangaq we örük yaghachlirida yasalghan tembürde éghir , qopal , awaz yangritishi ajiz , bash chöchiki asan yérilip kétidighan , destisi asan qéyip kétidighan yétersizliklerning barliqi melum bolghan . Buninggha asasen , tembür yasighuchilar we chalghuchilar tembürning yüzlikidin bashqa , bash we destisini sap üjme yaghichida yasashni , tembür destisining uzunluqi bir métir , béshi bilen boghuzi ariliqini 42 santimétir , béshining kenglik di'amétirini 14 -15 santimétir , tembürning omumiy uzunluqi 1.38 – 1.4 Métir qilishtin ibaret ölchemni barliqqa keltürgen , andin tembür yüzlükini pawloniye ( tungmu ) yaghichidin qilghanda tembur awazining téximu yangraq bolidighanliqini ispatlap , tembür yüzlükini üjme yaghichidin qilishni pawloniye yaghichidin qilishqa özgertken.

Buning bilen tembürning zaman'gha layiq ölchemlik qurulmisi bilen ölchemlik awaz yangraqliqi barliqqa keldi we u milliy muzika – sen'et gülzarimizda rengdar gülge aylandi.

Menbe : «shinjang géziti » 2001 – yili12 –ayning 12- küni

Uyghur chalghulliri heqqide teximu kop menbeler:

http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/research-article1-1.html