Uyghur dolet erbabi Muhammed Imin Bughra ependining hayati
Locked
Uyghur dolet erbabi Muhammed Imin Bughra ependining hayati
 
|
Muhammed Imin Bughra ependining suriti (1901-1965)
Turkistan yeqinqi zaman tarixining qara kunliri bolghan 19- we 20- esirlerde Gheriby Turkistanda Rus –Soviet iperiyesining ishghaliyitige qarshi kureshler elip berilip nurghunlighan weten soyer qehirmanlar, dolet erbabliri we yazarmenler meydangha kelgen bolsa Uyghurlarning wetini Sheriqy Turkistanda Xitay ishghaliyitige qarshi elip barghan esirler dawam qilghan kureshleride Uyghur millitimu ozlirining kopligen weten soyer qehirman oghlanlirini yaratti.
Mana bu sehipidin Uyghur yeqinqi zaman tarixidiki bash egmes jengchi, dolet erbabi, 1930- yilidiki Xoten inqilabiy hokumitining qurghuchisi, "Sherqi Turkistan tarixi" namiliq kitabining muallipi heziriti Muhammed Imin Bughra ependi sherep bilen orun alidu.
Muhammed Imin Bughra ependi 1901- yili Xoten shehiride (hazirqi Xitayning Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonini Xoten wilayitining bashmerkizi) bir diny olma ailiside dunyagha kelidu we 21 yeshighiche Xoten medreside bilim tehsil qilidu. 1922- yilidin 1933- yilighiche Xotenning Qaraqash yezisida mudresselik xizmitini oteydu. Bu mudresselik hayatida yuksek ilmi we esil xisletliri bilen katta hormetke erishken Muhammed Imin Bughra xelqi terpidin “hezirtim” nami bilen atlishqa bashlaydu.
Muhammed Imin Bughra 1930- yili Xotenda taliplar we yashlarni teshkillep Xitay Gomindang ishghalitige qarshi inqlab qilidu we shu yili Xotenning hemme nahiyelirini azad qilip Xoten hokumitini qurudu. Mana shundin bashlap Muhammed Imin Bughra "hezirtim" nami bilen Xotende mujahidlar qomandani bolup tonulsa chet memilketlerge "Xoten emiri" bolup tonulidu.
Khoten hokumiti bash qumandani Muhammed Imin Bughra, 1932- yili Khoten Ilchi sheher rawaq meydani
1934- yiling axirida Xitay milletchi hokumitining wekili Tunggan geniral Maxusen bilen bolghan urushta meghlup bolup Hindistangha hijiret qilidu. Bu mezgillerde Hindistan we Afghanistanning Sherqy Turkistangha chegridash bolghan Pamir, Waxan taghliq rayonliri we Kashmirning "Burghil" jilghillirida esker we qoral yighip bir qanche qetimlap Xitay ishghliyetchlliri bilen jeng qilidu we bir qisim zeminlarni igelleydu. Keyinki mezgillerde Afghanistan Waxan qebilisi bilen tuzigen 'qoral we eskiri kuchler bilen yardem berish' kelishimi emelge ashmaydu. Hem bu waqitta Sherqiy Turkistanning etrapidiki siyasiy dawalghushlar weziyetke paydisiz bolup Buyuk Britaniye imperiyesi Hindistandiki musteqlilliq herketlirini basturush bilen aldirash bolsa Roslar ozlirining Gheriby Turkistandiki basturishi bilen aldirash idi. Muhammed Imin Bughra bu mwaqittiki Sherqiy Turkistangha paydisiz boolghan weziyette Afghanistangha hijret qilish yolini tallaydu we 1942- yilighiche siyasi mehman suptide Kabulda yashaydu. Bu mezgillerde 1937-yili Uyghur, Faris we Arab tillirida yezilghan "Qasadi Watiniye" namiliq shi'erlar toplimini elan qilidu. Muhammed Imin Bughra Kabuldiki hayatining kop qismini Sherqiy Turkistan tarixi heqqide ilmy tetqiqat elip barish bilen otkuzudu we 4 yil waqit serip qilip Uyghurlargha meshhur bolghan tarixi qamus "Sherqiy Turkistan Tarixi" dige kitabini yezip chiqidu.
1940- yiligha kelgende Shery Turkistanning Xitay Parlamitidiki wekili Eysa Yusup Aleptekin bir "Xitay Musulmanlar Dostluq Jemiyiti" ziyaret gorupisini bashlap Afghanistangha kelidu. Muhammed Imin Bughra bu pursettin paydilinip Xitay hokumitini bilen "Sherqiy Turkistan mesilisi" heqqide sohbet otkuzush tekip qilidu. Kiyinki kunlerde oz siyasiy paaliyitini teximu janliqaraq elip berishni meqset qilghan Imin Bughra Kabuldin yeni waqittiki Hindistanning Pishawur shehrige kelidu biraq uzaq otmey Kalkuttadiki Xitay konsuli Muhammed Imin Bughraning Xitaygha qaytishini telep qilidu. Muhammed Imin Bughra Xitaygha qaytishni ret qilip ochuq ipadisini bilduridu keyin Hindistandiki musteqilliq herketlirini basturuwatqan Engilislar Muhammed Imin Bughrani "xeterlik unsure" dep Pishwurda turmige qamaydu. 1943- yili Muhammed Imin Bughra Xitaygha qaytish sherti bilen turmidin qoyup berilidu we 1945- yili Xitaygha qaytip eyni waqittiki Xitay milletchiler hokumitining paytexti Chung ching shehiride Xitay dairliri bilen Sherqiy Turkistan meslisi heqqide sohbet we siyasi kureshler elip baridu hem shu yilning axirida Muhammed Imin Bughra Sherqiy Turkistanning bash shehiri Urumchige kelidu. Urumchige kelgendin keyin Sherqiy Turkistanning erkinligi uchun dawamliq siyasi kureshler elip beriwatqan Muhammed Imin Bughra 1947- yili Xitay we Sherqiy Turkistan tenichliq kelishimi imzalanghanda "Xinjiang" olkilik hokumetning wekili we 1948- yili- muawin reisi bolup saylinidu.
Khoten hokumiti bash qumandani Muhammed Imin Bughra, 1932- yili Khoten
1949- yili Sherqiy Turkistan Xitay qizil komunistliri terpidin istila qilinghanda ailisi we bashqa sepdashliri bilen Hindistangha hijiret qilidu. Bu mezgilde Muhammed UImin Bughra Eysa Yusup Aliptekin bilen bille Sherqi Turkistandin Hindistangha qechip kelgen 1850 Sherqiy Turkistanliq qerindashlirining musapirliq mesilisini hel qilish uchun Hindistan Tashqi ishlar ministirligi, Amerika Qoshma Shitati, Birleshken Doletler Teshkilati we Turkiye hokumetliri bilen alaqe qilidu. 1952- yili Turkiye hokumitining yadimi bilen Hindistandin Turkiyege kelip musapir bolup yerlishidu we keyinki hayatini Sheriqiy Turkistan mesilisini dunyagha anglitish bilen otkuzudu. 1952- yili Dunya Islam teshkilatining Sheri Turkistan wekili bolidu. 1955- yili Turkiye armiyesi sepide Koriye urishigha qatnishidu we "Turkistan" namiliq ilmy jornal neshir qilip Sherqi Turkistan mesilisi heqqide kopligen maqaliler yazidu.
Uyghurlarning weteperwer oghlani, dolet erbabi, erkinlikning tiz pukmes jangchisi heziriti Muhammed Imin Bughra ependi Turkiyening paytexiti Anqarede 1965- yili 6- ayning 14- kuni wapat qilidu.
Menbe:
http://www.uyghurensemble.co.uk/en-html/u-muhammed-imin-bughra.html
|
| Free forum by Nabble | Edit this page |