Uyghur on ikki muqam atalghulirining sherhi

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur on ikki muqam atalghulirining sherhi

Tehrir ilawisi :

2005 -  Yili 25- noyabir  sa'et  9 din  23  minut  ötkende    b d t  ma'arip  pen - medeniyet teshkilatining parizhdiki  bash shtabida uyghur  klassik muzikisi    on ikki    muqamning üchinchi  türkümdiki « insaniyetning  aghzaki  we gheyriy  maddiy  medeniyet  mirasliri    ichidiki  wekillik  esiri»  bolup bahalan'ghanliqi  élan qilinip  on  ikki  muqamning  shöhliqi  pütün  dunyagha  namayen  qilindi. On ikki  muqamning    «  insaniyetning gheyriy  maddiy  medeniyet  mirasliri »  qatarigha kirgüzülishi  bizge  uning ilmiy  qimmitini    hés qildürüsh  bilen birge  yene uninggha bolghan  warisliqini kücheytishning  tetqiqatni chongqurlashturushning  zörürlikinimu qayta tonutti. Rédaksiyimiz on  ikki  muqamgha  munasiwetlik nam -  atalghularning    qéliplashturush , muqamgha  da'ir  uchur ,  chüshenchilerni  aydinglashturush  we muqam  tetqiqatidiki  chuwalchaqlarni  azaytishqa az- tola  paydisi  bolar dégen  ümidte , shinjang    uniwérsitétidiki    foklorshunas  tursun  sawut    udmish  ependi  bilen hemkarliship ,  zhurnilimizning  mushu sanidin  bashlap  « muqam  munbiri»  sehipisi  astida bir yürüsh  maqale élan qilishni  zörür taptuq .

Bizge  melumki ,    her qandaq  bir  ilim ,  hüner ,  maharetlerni    igileshtin  burun  gepning  tekellumisini shu ilim ,  hünerning  atalghusini    igileshtin  bashlashqa  toghra  kélidu . Chünki  atalghular aldi bilen    bizge  shu ilimini  deslepki  qedemde chüshnishke  intayin  muhim yitekchilik rol  oynaydu .  Shu jümlidin  uyghur  on ikki  muqamni  öginish  we tetqiq  qilishta  aldi bilen ishni  muqam  atalghulirining    sherhisidin bashlashqa  toghra kélidu .  Men del  mushu nuqtini közde  tutup ,  muqamshunas  alim ,  mutexessislerdin  abdushükür  muhemmed'imin , batur ershidinow  ,is'haq rejebow ,  abdushukur    turdi qatarliqlarning    muqam  atalghuliri heqqidiki    tetqiqat  netijilirini keng  oqurmenlerning  huzurigha  sunushni layiq  taptim .

Uyghur  on ikki  muqamida  özige  xas  bir qatar  muzika  atalghuliri uchraydu .    Bu atalghurning  bir böliki    abdushkur muhemmed'imin  we is'haq  rejebow  qatarliq  muqamshunas  alimlarning nopuzluq  kitablirida tilgha élin'ghan  bolismu ,  lékin bir böliki  héchqandaq muzika  eserliride    tilgha élinmighan .  Shuni alahide  éytish    kérekki ,  muqam  atalghulirining kélip  chiqish    tarixi    étimologiyisi  , sewebliri  , muzika  menisi    bilen uning  ijadkarliri    uzaq  ötmüshke    tewe bolghanliqi üchün ,    ularning kélish  menbesini birer    kimmu éniq  éytip  bérishke    qadir bolmisa    kérek .  Shunglashqa  muqam  atalghulirining shertlik  menasini on  ikki muqamdiki hazirqi  ipadilewatqan    uqumi    boyiche    izahlashqa , chüshendürüshke    toghra  kélidu ,  elwette .

Uyghur  klassik  muzikisi  on ikki    muqamdiki  her bir muqamning  namliri  birdek  erebche ,  parische  emes ,    uningda  uyghurche  hetta uyghur  tiligha kirip  özleshken parsche we erebche  muqam  atalghuliri  mewjut .  Lékin    bu atalghular    alliburun  uyghur  muzika  tilining  lughet  bayliqigha singip  qoshulup ketkenliktin eyni    zamandiki    özleshken    öz tilimizdiki    atalghular dep qarashqa  heqliqmiz .  Uning  üstige    bezi  muqam    atalghuliri muzikigha ,    bezi muqam  atalghuliri yer ,  adem ismigha ,  bezi muqam  namliri  omumiy  folklor medeniyitige  qaritilghan .  Buningdin  bashqa ,  bezi muqam  atalghuliri  bashqa  rayonlar ,  bashqa  sazandiler ,  bashqa  risalilerde  bashqiche  qollinilghan .  Bezi  muqam  atalghulirining  esli  teleppuz  shekli  zor derijide  buzulup  ketken .  Bu bizning    muqam  atalghulirini  muhakime qilishimizgha  qiyinchiliq  tughduruwatidu .

Muqam  atalghulirining sherhlinishi konkrét    atalghularning    léksikiliq  menisini bilishke  yardem  béripla    qalmay ,    shuning    bilen birge    muqamlarni deslepki    qedemde      chushinishimizge  zor yardem  béridu .

Muqam  (mqam) MUKAM - erebche  meqam  sheklide  bolup ,  uning  lughet  menisi  « jay»,  «istiqamet orni »,  «derije»  « qanun»« qélip » «ahang» « muzika» « pede» «muqeddime»  qatarliqlardin  ibaret .  Hazirqi  zaman  uyghur    tilidiki «muqam»  dégen  bu söz  asasliqi «  chong  tiptiki    yürüshleshken  muzika »  esirini körsitidu. 10- 13-  Esir  yazma  menbeliridin melum  bolushiche  muqam  atalghusi lad uyushmiliri bilen bir qatarda muzika    eserlirining muzika  ansambilliridiki  bashlinidighan  pedisi  dégen menini  ipadiligen. 13-15 - Esirlerdiki  risalilerde    bolsa « muqam »  atalghusi  « pede»  dégen sözge  menidash  ikenlikini  körsitilgen .

Muqam déginimiz - türlük  naxsha -  küy -  ahanglarning muzika    eswablirida bashlinidighan pedisi :  mu'eyyen    lad ( pede  , basquch)  tawushliri  we uninggha mas  kélidighan  muzika  eserlirining  mujessimi    dégendin  ibaret. Ikkinchi tülük  qilip éytqanda , muqam déginimiz bir yürüsh  naxsha , muzika  (merghol)  we ussuldin qurulghan  klasik muzika  eserlirining bir pedige    uyushishi    dégen    menini bildüridu.  Adette  muqeddime  bilen shöbisini  ayrim    qilip éytqanda muqam chüshenchisini béridu. Démek ,  uyghurlarning özige    medeniyet til muhitidiki  « muqam »    dégen  bu söz hazir  edebiyat  muzika ,  üssul  , dastan ,  tiyatir  hetta milletni  tonush ,    diniy étqad qatarliq  türlük    sen'et  terkiblirini we  medeniyet    menisini    öz ichige    alghan  sözler    bolup qaldi .  Bu söz  öz  ichige  alghan  medeniyetning  miqdari sen'et    zhanirining  tar mene da'irisidin  alliqachan  nahayiti  köp  éship  ketti .  
On ikki  muqam (  aon akki mqam)  

ONIKKI MUKAM-  On  ikki  pede  dégen  menide  . On ikki muqam  atalghusini    mundaq  ikki menide chüshinishke bolidu ;  

(1)  On  ikkiliq awaz  tizmisi    uslubidiki  muzika  türkümliri ,  (2)  ene shundaq küyshunasliq  qanun  asasida  yürüshleshtürülgen on  ikki  türküm  muzikiliq  sékil ( mujessem)  on  ikki  chong hejimlik  muzikiliq  eser .    Bu xil    küyshunasliq    sistémsi    we shu asastiki    on ikki    yürüsh    eserning  kéyinki    tarixi  qatlamdiki  nami  erebche « mqam»  ( meqam)  déyilgen .  

Adette  uyghur    muzikantliri naxshilarning pedisini    yene muqam  pedisi  bilen  ataydighan haletlemu mewjut .  Meislen , rak  pedisi ,  ushshaq pedisi ,  nawa pedisi  dégen'ge  oxshash  .  Shunga biz on  ikki muqamni  on iki xil  pedidin bashlinip  shu miqdaridiki  lad tawushlirigha mas  kélidighan    muzika  we naxshilarning    mejmusi dep qaraymiz .

Rak  (rak) RAK  -  bu  hindiche atalghu    bolup ( rag)  dégen sözdin  kelgen  bolup ,  muqam dégen  menini  bildüridu  , dep qaralmaqta .

Rak - atalghusi    arilarning «  régawida»  dastanida tilgha  élin'ghan  idi .  U sanskirit-qedimki  hindi  tilida «  küy»  murasim ,    « qeside »  liri , « munajad  küyi »  meniside  bolup ,  adettiki « awaz»  ibarisidin neghmilik  mélodik menide perqlinetti .  

Uyghularda bir pütün  muqam  nami bolghan    « rak » atalghusi    « shesh muqam»  (  özbék  alte  muqami _ a)  shöbiliri terkibide    « qeshqerche  rak » ,  « saqinamiy rak »  « öper(ussul) raki»  , '  mustezad  rak « ,  « seqili ( sozulghan  rak »  qatarliq  muzika  küylirige nisbet qilin'ghan .  Ispaniye  we shimaliy  afriq  muqamliridiki muzikilar  ichidimu  «- raga'ereb»  namliq  küy ismi uchraydu .

Özbék  muqamshunasi  is'haq rejebow  «  muqamlar meslisige  da'ir»  dégen kitabining 45-46,-  betliride  « rehawiy muqami »  heqqide toxtilip  uni  hindilarda « lelt»  yaki « lilt»  nami bilen  bezide« roh» «rah»  namida  qollinighan  muqam bolup  « yol»  « qatnimaq»  meniside kélidu ,  dep körsetken    .  Atliqlarning yol yürishi  bilen baghliq  « rehawiy » muqamini is'haq rejebwo    « rak»  muqamining  yene bir xil  nami  bolushi  éhtmalliqtin    bésharet  béridu dep qaraydu .    ( Rehawiy yene rahuwiy  depmu  atilidu. 16 -  Esirde    yashighan    kewkebéyining risaliside körsitilishiche ,  u rum  sheherliridin  birining nami bolghanliqi melum - a) Rak -  uyghur  on ikki  muqamning  birinchi  pedisi  yeni birinchi  muqam .  Shesh  muqamida «  bozruk»  muqamining bir shöbisi .  Démek ,  rak  atalghusi  qedimki    sansikrit  tilidin    qedimki  orun  (xoten)  tiligha  özleshken  bir atalghu    bolup ,  ahang,  küy muqam  dégen  menilerni bildüridu .
Chebbeyat (chb byat)  QABBAYAT  - bu    atalghuning kélip  chiqishi  heqqide  hazirche    mundaq ikki  xil  köz qarash  höküm  sürmekte :  
(1)  bu atalghu peqet  uyghur  xelq  muqamlirida  we  klassik  on ikki  muqamdila    uchraydu .  Biz « abucheshme»  sikli ( mujessimi)  terkibide  « tawarixi mussiqiyyun » da  meshrepning  ghezilide qeshqer ,  kücha ,  qomul  xelq  neghmiliride    bu namni    uchritimiz .  « Chep » ibarisi addi  menide  « sol » «chep »    dégen      menini  bildüridu.  « Chap»  atalghusi  « shanu - shewketlik  » ,  « tézlik » dégen  menini ,  yene shundaqla    « chachqun »  atalghusi  «  tarmaqlan'ghan »  « maslashqan » dégen'ge  oxshash  menilerni bildüridu .  « Tunyuquq  menggü téshi » da  « blig itini chap ,  itini  ben ong  értim » « türkiy tillar diwani »  da « chapqun »  , «  chipindi » ,  « japa»  dégen sözler    uchraydu .    Bu sözler    « chebbeyat  »  - « chong    meshhur    bayat » , « téz pede  sheklidiki bayat »    dégendek  menilerni    bildürishi  mumkin .  

(2)  Yene  bezilerning  qarishiche  « chebbayat »  - eslide  « chapbayat»  bulup ,  « bayat»  bilen baghliq .  «Chap»  qedimki  uyghur  tilida « qudretlik ,  aliy »  dégen menilirini bildüridu .    « Chebbayat »  , « chap +  bayat»  sheklidik ikki    tüp sözdin tüzülgen bolup ,  u « ulugh xuda »  dégen  menilerni bildüridu  dep qarimaqta .    « Chebbeyat »  uyghur  on ikki  muqamining ikkinchi  pedisi yeni  ikkinchi  muqam .

Segah  (segae )  SAGAH  - bu atalghu parsche  bolup    , menisi  üchinchi    orun  dégendin  ibaret .    On  ikki muqam  ichide    üchinchi  pede .  Kona on ikki  muqamning  shöbisi  teriqiside uchraydu .  Bu muqam    uyghur muqamlirining tizimlikide üchinchi  muqam  bolup  hésablinidu.

Is'haq rejebow    « muqamlar meslisige da'ir »  namliq  kitabning  61  - bétide :  segah  «  iranning  séstan ( sakistan ) wilayitidiki    zaboli shehiri namigha  atalghan  üch  paghiyniliq lad bolghanliqi  üchün  sigah  nami  bilen meshhur »  dep qaraydu .

Chehergah ( chhargah) QAHARGAH  - bu atalghu  parische  bolup ,  tötinchi  orun ,    tot waqit  dégen menilerni bildüridu .  U on ikki muqamlar sistémisida tötinchi  pedini yeni  tötinchi  muqamni  bildüridu .  Shash muqam  sistémisida    bolsa ,    « dugah »  muqam  shöbilirining  biri , yeni    töt  basquchluq tawush    qatarliridin  hasil bolghan  naxshilar  türkümi  dégen menini bildüridu .  

Penjgah ( pnjgah)  PANJGHA -  parsche  atalghu  bolup beshinchi    orun ,  besh waqit  dégen  menilerni  bildüridu .    U on ikki  muqamlar  sistémisida beshinchi  pede ,  beshinchi muqam ,  shundaqla    bezi muqamlardiki  besh basquchluq  shöbe  nami .

Bezi tetqiqatchilarmu bu heqte    « segah»  « chehergah»  « penjgah »  muqamlirining namliri    ud ,  tenbur destisidiki  pede orunliridin élin'ghanliqi    éniq dégüchilermu bar .  

Yene bir qisim    tetqiqatchilar muqeddes  kitab    « awésta » ning tashkent    2001-  yili özbekchi  neshrining 302    - bettiki  :«  gahlar »  <  ئاۋېستا>  ning eng qedimki  bölümliridin biri yaki  zerdoshtining  beshlik  qoshaqliri ,  < ئاۋسىتا >  da < گاسا >  (GASA)    sheklide      qollinidu .  Menisi    qoshaq ,  zerdostning beshlik  qoshaqlirining hemmisi    mushu nam bilen  atalghan ...    < گاھ>  Sherq    klassik  muzika  sen'itidimu  qollinidu .  Mesilen :  < دوگاھ> , < سەگاھ>  <  چارىگا>  qatarliqlar dégen  izahatqa asaslinip , muqamlarda  uchraydighan < گاھ>  sözini    éhtimal bu    yerde  < گاھ>  sözi  <قوشاق>  dégen menide  bolsa  u halda    12 muqam terkibidiki    < سەگاھ>  , <  چەرىگاھ > ,  < پەنجىگاھ >  muqamliri  yuqirida    éytqinimizdek ,  <  سەگاھ _ ئۈچ  قوشاق >,  < چەرىگاھ -  تۆت قوشاق >  < پەنجىگاھ  - بەش  قوشاق >  dégen menilerni bildürüpla qalmay  yene  < ئۈچىنچى قوشاق ،  تۆتىنچى  قوشاق ، بەشىنچى  قوشاق دېگەن  > menilerni bildürüsh  mumkin'ghu ?»  ( Hörmetjan  fikret  « muqam  namliridiki    < گاھ>  sözi    toghrisida  »,    « shinjang  sen'et    inistituti ilmiy  zhurnili »  2004  - yili    2 -  san'gha qarang  ) dégen  qarashini    otturigha    qoyghan .

Öz'hal (aoz xal) OZHAL -  bu atalghuning étmologiyisi    we bildürgen    menisi    toghrisida    töwendikidek    üch  xil    qarash mewjut  .(1)  Öz'hal  dégen atalghu    erebche      bolup ,  u ( özsal )  dégen sözning  özi bolup ,  « töwen'ge chüshüsh »  « boshitish »    « sekresh»  menisini    bildüridu .  U kona    sherq on ikki muqamlar  sistémisida bir shöbining  nami    bolghan .    Uyghur  klassik muqamida    altinchi muqamning  nami .  (2)  Öz'hal -  uz  zal -  « ewj»    ibarisining eksiche tawush    herikitining    birdin pesiyip    sozulushi,    yéyilishi dégen    menini    ipadileydu . (3)  Öz'hal  - qedimki  muqam  tékistliride  (özxal)  dep yézilghan  bolup ,    ereb ,  pars  tilidiki  « hal -  hal (  keypiyat ,    halet)  »  sözining  birikishidin hasil  bolghan bolup ,    bir muqam    süpitide    « güzel  keypiyatlar » dégen  menini  bildüidu .

Ejem    (ghjm) AJAM  -  bu atalghu erebche  bolup ereblerdin tashqiri    (bashqa)    xelqler dégen  menini    bildüridu .    « Okyanos ,    türkche    sözlük »  namliq    nopuzluq  kitabning    6-  bétide :  ejemning « ereb bolmighan  musulmanlarni ,    xususen  türkiy  rayon  we xelqni  körsitidighanliqi tilgha  élighan  ».  Shundaqla    yene muzikida  E    « mi»  gammasidin bashlinidighan jushqun türkiy  muqam  ikenliki  yézilghan  .  Bu muqam  «ghiyasul lughet»  te tilgha élin'ghan  . Elishir  newa'i ,  babarehim  meshrepning  shé'irlirida ,    « tewarixi  mussqiyyun  » da  qeshqer  , kucha ,  turpan xelq  muqamlirida  klassik  on ikki  muqamda  tilgha  élin'ghan    asasliq  muqamlarning biri ,  shash muqamida bolsa «  segah»  muqamining bir shöbisi    . Uyghur    klassik  muqamida  bolsa yettinchisi  muqamini  körsitidu .

Ushshaq  (ghshaq) UXXAK    -  bu atalghu    erebche  bolup ,    « ashiqlar »  dégen menidiki söz  bolup ,  muzikida    lirik küylerge  qaritilghan .    Sherq muzika  alimliri    « ushshaq » ni  eng qedimki ,  belki deslepki    lérik    mélodik türküm    boloshi  mumkin  dep qaraydu .    Shunga uni  beziler    « muqamlarning  anisi  » depmu  hésablishidu .    Is'haq    rejebew  öz kitabining  119- 130  -  betliride ushshaq    muqamini rast  muqamigha yéqin hetta mas kélidu  , dep  körsetken .

Ushshaq  muqamining  küylirini  noqul  supizimliq  « ishqi - ilahiye » wereqisi - samagha baghlap    izahlash , uni    insaniyetning eng qedimdin  mewjut bolup    kéliwatqan    muhebbet ,  istek ,  qizghinliq  rohiyiti we  ishqi -    lirik  qoshaq we neghme ussulliridin ayrip  qarighanliq bolidu .

Ushshaq  muqamliri  her qaysi muqam    tiplirida bir -  biridin  perqliq  ikenliki      öz  - özidin roshen      ishqi    tékistliri meniside  sözleshke    toghra kelse ,    xelq meshrep muqamliri    asasen    ishqi  lirikiliqqa tipik ülge    bolatti.    Ushshaq -  kona    on ikki    muqamlar  sistémisdiki  birinchi    muqamning    nami .    Shesh    muqamida  bolsa ,  « rast »  muqamining  bir shöbisi  bolup  hésablinidu .    Uyghur    klassik muqamida  sekkizinchi    muqamning  nami .

Bayat ( byat)  BAYAT    -  bayat  uyghurche  yazma  menbelerde    jümlidin  « qutadghubilik »  « türkiy tillar  diwani » ,  « etebetul  heqayiq »  qatarliq kitablarda  mundaq ikki menide  ishlitilgen .    Bayat - kengri we oghuzlarning    bir qebilisi    namida    tilgha élighan .    « Qedimki  türk  tili lughiti »  de bolsa « bayat»    ni :  oghuzlarning arghu    qebilisining    ilahiyetni  atash  nami  dep körsetken  . Bayat  muqami -  oghuz ,  arghu    qebilisining    namigha    nisbeten    qilin'ghan    bolup ,    yerlik  muzikiliq en'ene asasida    sistémilashturulghan .

Bayat  muqami  - uyghur    xelq  muqamliridin qeshqer ,  kucha ,    turpan    muqamlirida ,    kilassik    on  ikki    muqam  tizimlikide    ,  kilassik    on ikki  muqam tizimlikide  elishir  newa'i  we babarehim ghezelliride uchraydu .    Möjizining    « tawarixi    mussqyyun»  kitabidimu  bu  atalghu    uchraydu .    Shesh  muqamida    newa  muqamining bir  shöbisi    terrizide  uchraydu .  Perghane shash muqamining birinichi    muqami .  Uyghur  klassik  muqamlar  tizimlikide bolsa toqqozinchi    muqamning  nami.

Newa  (noa) NAWA    - bu atalghu parsche  bolup , « naxsha»    « küy »  « ahang »  « muzika»  « ritimliq mélodiye»  dégen  menilerni    bildüridu .    « Newa»-  tömüriler dewri  ( 1507-1370 )  we uningdin    kéyinki    risalilerde , «  ghiyasul lughet»    elishir  newa'i ,    babarehim meshrepning ghezelliride  möjizining  esiride ,  qeshqer ,  kucha ,  turpan  xelq  meshrep  mqamlirida ,  klassik  on ikki    muqamlarda ,    shesh ,  ezerbeyjan  ,iran    muqamliri  terkibide  tilgha  élin'ghan .

« Newa » atalghusi  mawra'unnehiridiki soghdilar arqiliq  uyghur  tiligha kirip      özleshken  atalghu  bolup qaraxanilar ,  chaghatay xanliqi  dewrliride    éstémalgha kirgen  bolushi mumkin .    Newa  muqami kona  on  ikki  muqamda  ikkinchi  muqam .    Shesh muqamida    bolsa üchinchi  muqam .  Uyghur klassik  on ikki  muqamida bolsa oninchi  muqamning nami .

Mushawerek  ( mishawyrk)  MAXAWARAK  -  bu atalghu    erebche    bolup ,    bu atalghuning étimologiyisi    we lugheti  menisi  toghrisida    töwendikidek qarashlar  mewjut .  

    1)  Mushawerek  erebche  bolup ,  « kéngishish»  « meslihetlishish»  « meslihetchi »  dégen menilerni bildüridu .

    2)  Mushawerek _  ibariside yenila  « rek»  « rak»  din ilgiridiki fonima  buzulghan    bolushi    éhtimal . « Mushawerek » rakni    chöridigen  bir teqlidiy  lad tézmisigha qaritilghan bolushi  éhtimal .

    3)  Mushawerek -  muqamining  nami bir  az murekkep bolup    bu muqamning  esli  nami  - « mush + ab+ rak»  dégen üch  sözdin    terkib  tapqan atalghu    bolup ,    uning  terkibidiki « mush»  parische  we chaghatay uyghur  tilidiki «  nush »( ichish)  ning éghiz  tilidiki    özgergen  shekli    bolushi    éhtimalgha  nahayiti  yéqin ,  » ab«    parische    we chaghatay    uyghur  tilidiki    «su»    po'itik - shé'iri menide « sharab »  « mey »  démektur .  « Rak »  yuqirida    körsitilgendek ,  «ahang »  « küy »  meniside bolup  , « mushawerek »    -« mey -  sharab    ichish  küyi»    dégen menige ige .

Mushawerek    muqamining  nami peqet  uyghur    xelq  meshrep  muqamliri  we klassik  12  muqamlarda    izchil    saqlan'ghan .  Bu muqamning  nami bashqa türki ,  pars muqamlar tizimlikide  peqet  tilgha élinmighan .    Meshrep :  « aralap chalsam ushshaqni , ghezelni    rakqa  yetküzsem ,    shebistanu sheherlerde mushawerek ,  penjigah chalsam » dep tilgha alghan .

Iraq (ghraq)  IRAK  -  bu muqamning  nami qomul  muqamida ,  klassik  on  ikki  muqamda ,  «ghiyasul lughet»  te we muqam  heqqidiki    risallerde elshir    newa'ining    ghezelliride ,  shesh  muqamida    birdek  tilgha élighan .  Bu yerdiki    « iraq»  iraq diyaigha nisbeten  éytilghan bolup ,  u héchqachan mélodik küy shekli  iraq    ereb  küyi dégen menini  bildümeydu .    Is'haq  rejebow  « muqamlar  mesilisige da'ir »    namliq  kitabining 373-  bitide  :« chol iraq »  xuddi  « müshkülat »  , «eshway »  küyliridek muqam  ölchimige ige    parche  el -  neghmiler  dep «iraq  muqami  » din    perqlendüridu .    Iraq    shesh  muqam  sistémisida altinchi orunda    turidu .    Uyghur    klassik  on  ikki  muqamda  on  ikkinchi muqamning nami .

Paydilan'ghan  matiriyallar :

1. Abdushükür  muhemmed'imin  « uyghur  muqam  xezinisi » shinjang  uniwérsitéti neshiryati  . 1997-  Yil neshiri .

2.  Batur ershidinow  «on  ikki  muqam heqqide  » almuta 2002-  yili  neshiri

3.  Is'haq rejebow  «  muqam  mesilisige    da'ir  »  özbikistan s s r dölet  bedi'iy edebiyat  neshiiyati  tashkent  1963- yil neshiri

4. Shinjang uyghur aptonom  rayonluq  medeniyet    nazariti  tüzgen «  junggo  shinjang  uyghur  muqam  sen'iti  »  shinjang xelq neshriyati  2006 -  yil neshri

5.  Abdushkür  türdi «  muqam tetqiqati we muqam  namlirining tarixiy    qatlimi  toghrisida »  namliq    ilmiy  maqalisi ,  «uyghur  on  ikki    muqam    tetqiqati »  milletler    neshriyati  1995  - yil  neshri

6.  Abduro'op    teklimakani    «uyghur  12    muqami    tikistiliri  » milletler neshriyati  béyjing    2005  - yili neshiri  

( Aptor  : shinjang  uniwérsitéti  filogiye  inistitutida )
Menbe :    « shinjang sen'iti»  zhurnili 2008  - yilliq  1- san