Uyghur qizlar arisida talashta qalghan amérikiliq

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur qizlar arisida talashta qalghan amérikiliq

Aptori: gulen

Özimiz we özgilerning nezirdiki uyghur xanim qizliri

Yéqinda ürümchidin qaytip kelgen téksasliq jeysénning feyisbuk(dostlushush tori) qa chiqirip qoyghan resimini körüp heyran qaldim. Resimde u özini qarimaydin izdep kélip méhman qilghan bir topqazaq qizlarning resimini chiqirip qoyuptu. Qizlarning kiyinishi amérikidiki kéchilik külüpta oynaydighan qizlardinmu bekrek amérikiche idi. Jeysén esli ularning birsining dosti bilen tonushidiken. Biwasite tonushmighan kishilerning bu qeder qizghin izdeshlirige anche könük bolmighan bu burader tolimu heyran qalghanliqini yéziptu. Aq haraqni u qizlar bilen teng ichelmey mesxirige qalghanliqi uninggha bek éghir keptu. Amérikiliqlarning medeniyitini chüshenmeydighan qizlarning oghulbalichilqni haraq ichish bilen ölchigini uninggha bek tesir qiliptu. Jeysénning yézishiche on nechche qizning shu bir qanche kün xejligen pulini u neq bir yil xejleydiken.

Uxatirisini mundaq dawam qiliptu. “ bu yil iltimas qilghan oqughuchilardin teliyimiz kélip aran ikkiylen ürümchidiki ékistérmizim uniwérsitétqa uyghurche öginish üchün qobul qilinduq. Men sériq chachliq amérikiliq, yene bireylen qara chachliq sherqi  asiyaliqlar pushtidin bolghan amérikiliq idi. Biz bu yerge kelgendin kéyin qizlarning qorshawida qalduq. Sherqi asiya nesilillik amérikiliq burader teleylik chiqip buqorshawning sirtida qaldi. Chünki uning chirayidiki ademler bu yerdeköpken, shunga uni héchkim amérikiliq dep ”hujum“ gha ötmidi. Men bu qorshawdinqachqanche chiqalmay qaldim. Qazaq qizlar kiridu, sanga qazaqche ögitimiz bu dégen dölet tili, mushu tilni ögenseng es qatidu, xensuche ögensengmu biz teyyar dep,xensu qizlar kiridu, néme qilisen uyghurche öginip, uyghurtili ishlimeydu, bizdin biraqla xensuche ögen dep, uyghurqizlar kiridu, heqsiz uyghurche ögitip qoyayli dep…méning xususiy hayatim yoqapla ketti. Künde olturush, künde jir, künde tansa, künde diba (qiziq yéri udiba sözining yénigha kéchilik külüp dep yézip qoyuptu). Manga eng ghelitetuyulghini nechche sa’et yol méngip qarimaydin kelgen qazaq, uyghur qizlar boldi. Ular’ürümchige mexsus nechche ming pulluq kiyim alghili kélidiken. Her kelgende choqum besh yultuzdin töwen méhmanxanida turmaydiken. Men shinjangdek namrat yerde mundaq baylarning barliqini körüp közümge ishenmey qaldim. Deslepte manga oyundek tuyulup karim bolmidi. Ularbilen ”bixeter“ arilishiwerdim. Bara-bara bundaq cheklimisiz turmushtin zériktim.Bundaq hayatning, bundaq qizlarning temidin toyushqa bashlidim. Közümge xensumu,qazaqmu, uyghurmu oxshash tuyulup ketti. Men shuninggha heyran  méni qarimaydin izdep kélip harmaydighan qizlarning bügüni uning bilen artisi buning bilen arilashsam némishqa achchiqi kelmeydighandu. Qiziq yéri bügüni bir dostini bashlap kelgen qiz uni yolgha salsam yene birini bashlap kélidu, mushundaqmu ghelitilik bolamdu. Ular bilen ichken haraqni, tünigen kéchilerni oylisam qusqum kélidu. Ularning saddiliqigha heyran qalisen. Ularning birla meqsiti bar,manga xensuche, uyghurche yaki  qazaqche ögetmekchi bolghan qiz méni amérikigha élip kétidu dep tama qilidu. Men sel uzaqraq arilashqanlirimgha dep qoydum,amérilikliqllarning bundaq héssiyatni sodigha aylandurushqa öchlükini, bilmidim ular rastinila chüshenmemdu, yaki chüshensimu ularning bashqa bir xumari barmu bilgili bolmaydu.

Men ürümchide ikki ay turup qarimaygha besh alte qiétim chiqtim. Méni eng heyran qaldurghini 80- yillarda chong bolghan uyghur we qazaq qizlardiki chet’el mestaniliqi boldi. Ularning ata aniliri manche balam chet’eldedégenni bekmu urghuluq qilip meghrur  sözleydiken, ularche bu ghelibidin dérek berse kérek. Qiz oghullar chet’ellikler(ularning éngidiki chet’ellileryawupaliqlar yaki yawropa chiraydikilerni körsitidiken) bilen bille mangghanni alahide birxil salahiyet hésablaydiken. Qiziq yéri ürümchide amérika, piransiye, kanada,awéstiraliye, gérmaniye, shwétsiye, gollandiye qizghinliqi bar iken. Birdostumning déyishiche ürümchi we qarimayda yuqiriqi dölettiki bir yigit birer qizbilen toylushup élip chiqip kételise qizlar toyluq almaydiken, qizni ata anisi kira qilip yolgha sélip qoyidiken. Menmu qeshqerlik bir yigitning toyigha qatnashtim,u yaponiyige élip chiqish sherti bilen qizgha toyluq bermeydighan’gha pütüshüptu. Méning heyran qalghinim, meyli uyghur bolsun qazaq bolsun bular musulman, men islamda toyluqning choqum bérilishi kéreklikini bilimen. Ularni bu muqeddes dini ehkamliridinmu tandurup chet’elge telpündürüwatqan nersining némiliki manga muhim bir tetqiqat témisi bolup tuyuldi.“

Men bundaq qizlarni türkiyidimu körgen. Türkiyide bundaq qizlarning hali téximu özgiche. Wetendin torda tonushqan yigitni dep chiqqan bu qizlarning teliyi barliri resmiy toy xéti élip qanunluq bille yashaydu. Yene bir qismi nikahliqla bolup qanuniy kapaletisz hayatni mejburi dawam qilidu, hetta beziliri ikkinchi nikahliq  xotun bolup  qéqilip soqulidu. Arimizdin waqitsiz ketken bir kino artisining uyghur güzellikini toluq namayan qilghan  qizini enqerede ikkinchi xotun halitide uchrattim. Éri birinchi ayalini tughqan yoqlashqa weten’ge yolgha séliwétip bu qizni ürümchidin ekéliwaptu. Birinchi ayali qaytqandin kéyin bu qiz istanboldimu turalmay enqerege yénip keptu. Men u artisning itot we kinolardiki rol élishigha bek qayil bolghachqa bu ishni peqet unitalmidim. Amérikigha kelgendin kéyin bayqidimki uyghur qizliridin amérikiliqqa tégip  kelgini xéli barken, amérikiliq qizdin uyghurgha yatliq bolghan birsining barliqini anglighanlar yoqken. Bultur pakistanliq bir kishi bilen toy qilghan bir uyghur ayalning pakistanda öydin töt nareside bilen qoghlan’ghanliq xewirini anglidim. Men yashighan ichkiridiki sheherde biz bilen yéqin bardi keldi qilidighan besh ayalning éri xensu idi. Buni az dégendek uniwérsitéttiki yaghliqliq qizlarning tunggan qarilirigha egiship, xenzuwan qizlarning xensu yigitlerni qoltuqlap oqushnimu püttürmey kétip qalidighan ishlargha shahit boldum. Ürümchige qaytqan bir tetilide aydek chirayini chegken yaghliqi nurlanduriwetken  qizlarning erebche kuruslargha kiriwatqanliqini kördüm, emma bir dangliq uyghur ziyaliysidin ”u qizlar ereb döletlirige yatliq bolush üchün erebche öginidiken“ déginini anglidim. (bu qarashqa qoshulushqa asasim yoq). Néme üchün bundaq bolidu? Qizlirimiz némishqa yatning bolup kétiwatidu?

1. Yatqa mayil qizlarning chüshendürüshliri

Men xenche oqughan bir sinipqa ikki yilgha yéqin ders ötken. Shu siniptiki xensu yigitlirige mayil qizlarning mundaq jawablarni bergenliki ésimde. ”uyghur yigitler qopal, qizlarni töwen köridu, xotunini uralighanni héqiqi erlikning belgisi dep bilidu, hökümran boluwalidu, idiyisi xurapiy, nezer da’irisi keng emes, yawayi…“

Xensugha tegken aspirant qizning hékayisi

”men qaghiliqtin, biz töt acha singil. Mendin chong üch acham uyghur bilen toy qilghan. Ikkisi birdin balisi bilen éridin ajriship ketti. Biri peqet ikki balisini depla chidap yashawatidu. Éri öy ishlirigha qet’iy qarashmaydu, iqtisadni éri bashquridu, xalighanche buzup chachidu, haraq ichip achamni uridu. Xizmetni achammu oxshash qilidu, pulni achammu oxshash tapidu, lékin öyning barliq yüki peqet achamghila qarashliq. Ata-anammu balisi bar dep ajrishishqa qoshulmaydu. Shunga xensu bilen toy qilishimgha ata-anammu razi.“

U qizgha mekteptiki uyghur ayallar hetta xensugha tegken bir ayalmu qoshulup nesihet qilghanmish, lékin kar qilmidi. Men u qiz bilen xéli jiq paranglashqan uning sapaliq bir qizliqini bilimen. Arzuliri shu yashtiki xéli xéli qizlarda yoq idi. Lékin aliy mekteptin tartip magistir aspirantliqini tügetip toylashqiche yigiti bilen bille yétip qopup yürüshkenmish.

Uyghurgha tegken ayalning qarishi

Yaponiyining bir téléwiziye istansiside körsütülgen höjjetlik filimde bir uyghur déhqan ayal ”uyghurgha tegse mushundaq hem étizda er bilen teng ishlep, öyge kélip erning qosqini béqip, bala béqip, öy ishlirini qilip, erkiishining  höddisidin chiqip, qéyni ana qéyni atilarning xizmitini qilip mushundaq qérip kétidighan gep, xensugha tegse sizge oxshash ap’aq, chirayliq turidighan gep…“

2. Yatlarning chüshendürüshi

Uyghur qizgha ashiq bolghan xensu

Men uyghur xanim qizliri heqqide qeshqerde bir tonush xensudin sorudum. Uning bir uyghur qizigha shapashlap yürginidin xewirim bar idi. U manga mundaq bir ishni sözlep berdi. ”siler uyghurlar ayalliringlarni teng körmeysiler. Méning bayqighinim uyghur ayalliri éridin ashqan tamaqni yeydiken, lékin uyghur erliri xotunidin ashqan tamaqni yémeydiken. Uyghur erliri bir yerge barsa xotunigha dep qoymaydiken, lékin xotunini bisoraq héch yerge chiqqili qoymaydiken. Uyghur erliri olturushta haraq ichidu, lékin ayallirini piwa ichkilimu qoymaydu, uyghur ayallirini erlirila bashqurmaydu, erning ata-ana we qérindashliri teng bashquridu.“

Xensu ziyaliysining chüshendürüshi

”uyghur erliri qopal, bir az yawayi, xensu erliri mulayim, medeniy. Uyghur ayalliri chirayliq, hem chirayliq yürüshke alahide amraq, uyghur erliride buni qamdighudek yéterlik pul we buninggha köngül bölgidek medeniylik yoq. Uyghur erliri xotunigha gérim buyumliri élip bergenni nomus bilidu. Uyghur ayalliri pedezge amraq. Men uyghur erlirining  ”xotununggha osma élip bérersen“ dep tillashqinini anglighan. Azadliq armiye xoten’ge barghanda kochilarni süpürüp, epkesh bilen su toshup, tézek térip, ot qalap yürgende uyghur ayalliri ‘xensugha tegken xotun xanishtek yashaydighan oxshaydu’ dep qalghaniken.“ bu kishi uyghurche bilidu. Ichkiridiki uyghurlar köprek melum aliy mektepte profféssor. Yuqiriqilardin bashqa chala pula yazmilar we közitishlerdin uyghur qizliri ”jongguda kem uchraydighan ottura sherq musulman dilberler“(m, uyghur qizliri ichkiridiki réstoranlarda ereblerdek kindikini échip, yüzini yépip qorsaq, kasa atidighan usulgha sélinidu. Éniqki bu ereb reqqaslirining kiyinish shekli, uyghurlar musulman bolghachqa, xensular musulman dése ereblerni köz aldigha keltürdidighan, shu yaghliq qapaqni uyghurlargha keydüridighan gepken.) yipek yoligha a’it buddizm resimliri we ming öylerde teswirlen’gen hindu-paris güzelliri“, ming bir kéchede teswirlen’gendek, ”sirliq qesirge bend qilin’ghan erkinlikke teshna sahipjamallar, ”, ”hissiyatchan, ishretxor, ochuq ( hetta qopalraq dések ishtan béghi bosh) yawa güller“. Men bularni 2000-yillarning bashlirida xensuche torlardiki yazmilardin we paranglardin bayqighan. Emma uzaqqa qalmay, undaq mezmundiki torlar we mezmunlar échilmas boldi. Men 2009-yili tomuzdin kéyin birqisim xensuche torbetlerde telwilerning ”uyghur jinisbazliri we qizlirini zorawanliq, yawayiliq we zulumdin azad qilayli“ dégen sho’arlarni körüp ejeblenmidim. Bu peqet shehwaniy torlardiki ”shinjang(uyghur) qizliri“ heqqidiki témilarda tola déylgen geplerning azaraq siliqlashturulushi idi. Ichkiridiki chaghlirimda bir xensu ayal mu’ellim bilen uyghur maqal-temsilliri heqqide téma ishliduq. Gep maqallardiki medeniyet heqqde söz boluwédi, ”uyghur qizliri xensu qizliridin bekrek ochuq, ishretxor, shinjang dégende adem az yer keng bolghachqa er ayallar munasiwitige da’ir teqib we tosaqlar xensu jem’iyitidikige qarighanda az…“ dep qaldi. Yuqiriqi mezmunni ispatlaydighan maqallarni tépip bérermishmen. Men uninggha bu gépining asassiz ikenlikini chüshendürdüm. Bille yazghan maqalimiz neshrdin chiqqanda qarisam yenila ”uyghur qizliri könglini erlerge bayan qilalaydu, xensu qizliridin köp ochuq“ dep yéziptu, héch asas körsetmey. 2009-yilning axirida ghuljida on nechche yil turghan meshhur yazghuchi wangming bir xenche programmida ”uyghur ayalliri er-ayallar munasiwitide yüreklik, ochuq“ dep atayin dep ötti. Uyghurlarning pütün memliketke yüzlen’gen shexsiy metbu’ati yoq. Uyghur awamning chin halitini pedezsiz, terepsiz, aldin békitilgen pilan meqsetsiz ayan qilghan  nopuzluq höjjetlik filimler téxi barliqqa kelmidi. Shunglashqa uyghur xanim qizliri heqqidiki yuqiriqi terepbaz, xiyaliy, burmilan’ghan, jinsiyleshtürülgen, jisimlashturulghan qarashlar uyghurqizlirining ussulluq bedini sehnide omumlashqanche téximu omumlishidu.

Bular men burun körüshken kishiler, oqughan yazmilar we anglighan ishlarning ésimde qalghanliri. Bu heqte mexsus maqale yézish istikim bolmighachqa hazirliqsiz bolghach mushunchilik yazay. Amérikiliq erlerning bu mesilige qandaq qaraydighanqini bilishke imkanim bolmidi. Jeysénning éytqanliri birer éniq mesilini chüshendürmeydu. Nawada oqurmenler bu témigha ziyade qiziqsa éhtiyajgha qarap yene dawamliq küzütüp dawamlashturup yézishim mumkin.

3. Men qandaq yéshimen?

Omumlashturghanda yat erlerning neziride uyghur qizliri échilmighan bozluq, tereqqiyatqa, zamaniwiliqqa, medeniyleshtürüshke, azad qilinishqa mohtaj bir kolléktip. Ular  xorapiy, yawayi, zorawan, hurun, namrat erlerning qolida qol, oyunchuq bolmaqta. Bu nuqtlarda yatlarning qarishiche uyghur qizlar körünmes we sanighusiz bir top emes, belki konkrét bir jisim. Yeni igiliwélin’ghan konkrét bir shey’i. Ular na’iniq bir topni konkrét bir gewde süpitide tesewwur qilidu. Bu gewde güzel, jelpkar, bésiwélighan, bu gewde eng muhimi ”ayal“. Ularning neziride özliri qutquzghuchi, islahatchi. Uyghur qizliri zamaniwiliqqa mohtaj, qizlar ularning sözliridin we ténidin ”zamaniwiliq“ qa érishidu. Özliriche ular medeniy, bay, yuqiri terbiyelik tebiqe, qizlarning ulargha érishishi medeniyetke, salahiyetke, bayliqqa érshikini. Qeshqerde bir uyghur güzilige bir qanche xen xizmetdishi ”sen ichkirige héch bolmighanda ürümchige ketken bolsang shiyanggangliq zerdarlargha ermek bolghudek pursiting bar éidi“ dégenni nechche qétim deptu. Buningdin shuni bilish mumkinki ularche uyghur qizlirining güzelliki zerdargha mensup. Jama’et pikrini bashliyalaydighanlar baylarwe ulargha pas chiqirip jan baqidighan emeldar we qelemdarlar. Ular sayahetke kélishidu. Meqsiti riqabet keskin , turmush jiddiy we hemme nerse tawarlashqan jem’iyetning bésimliridin qéchish. Izdeydighini yuqiri istimalliq qimmet rayonida érishelmeydighan nisbeten erzan ”mulazimet“ler, zamaniwiliqtin mustesna yochun jem’iyet we bu jem’iyettiki ”iptida’iy“ kishiler. Yene biri ular özlirini 21-esirdiki ilghar dewrge mensup dep qaraydu. Ularning zaman chékini buzup ottura esir turmushini yashawatqan kishilerni seyle qilip özining qanchilik algha ketkenlikidin huzurlan’ghusi kélidu. Bu yerde ularning qéchiwatqini tereqqiy makan we uchurlashqan zaman. Chigragha jaylashqan, qoyuq islam medeniyet puriqigha tolghan bu zémin ularning shérin xiyallirigha melhem bolidu. Ürümchidiki chong bazaning ichkirilik zerdarlar teripidin qoyuq uyghur binakarliq uslubida sélinishi del shu shérin chüshni riyallashturush üchündur.

Emdi jeysénning yazmisidiki chet’el xumarliqqa kelsek bu yerde biz uyghur qizlirining yuqarda dep ötken zerdarlarning shérin chüshige maslishiwatqan körünüshini körmey qalmaymiz. Qizlirimiz zamaniwiliqqa, bayliqqa, ilgharliqqa telpünidu. Ularmu özi yashawatqan xurapiy, qalaq, kontrolluq jem’iyettin tereqqiy makan’gha, yéngi dewrge qachsaq deydu. Bayliq we tereqqiyattin kelgenlermu turuwatqan tawarlashqan makani we mashnilashqan zamanidin qachsaq deydu. Ikki terepning arzusi qatnash bir qeder qulay, uchrushushqa bixeter we medeniyet cheklimiliridin bir qederxali bolghan ürümchi, qaramay qatarliq ara belwaghda qoshulidu. Ularning qoshulushini ikkila terepning medeniyiti qollap ketmeydu. Mesilen, men turghan sheherdiki xensularning neziride ”uyghurlar érining pulini dep egiship kelgenler“. Amérikidiki yerliklermu ”chet’ellik qizlar amérikiliq bolush üchünla bu yerge yatliq bolidu“dep qaraydu. Shunga resmiy toy qilishqa qarighandaq mundaq seyyare qoshulush bekrek omumlashqan. Buningda waqitliq bolush, bedellik bolush, mexpiy bolush asasliq alahidilik. Ular öz medeniyetliride qoshulush erkinliki we halawitini toluq sürelmigech her ikkila medeniyetke toluq tewe bolmighan bir ara rayon’gha mohtaj. Ürümchi, qaramaylar ular üchün ghayiwi ara belwagh bolup xizmet qilidu. Sayahetchilik, meblegh sélish, échish türliri bundaq belwaghlarni yoshurun we ashkara kéngeytmekte. Bu uyghur xanim qizlirining xeqlerning ishtihasigha téximu maslishishqa mejbur bolushini yaki xitiyar qilishini keltürüp chiqiridu. Chünki éhtiyajgha qarap tawarning süpitide özgirish bolushi choqum. Uyghur erler jem’iyiti uyghur xanim qizlirining uyghurche telepler da’iriside pa’aliyet qilishini shert qilidu, lékin shara’it yaritalmaydu. Yat erler ularning insaniy ihtiyajlirini yéngilaydu we yétekleydu.

Xatime ornida

Bu bölekni yazmaq manga bek ters keldi. Oqurmenlerni ümidsizlendürüshni peqet xalimaydighinim üchün nechche waz kechtim. Uyghurlarda alqishlan’ghan adil mijtning héliqi“ölchemlik“ er heqqidiki itotini körüp jiq oylidim. Uyghur jem’iyiti bügünki a’ile krizisi, exlaq krizisining jawabini ejdadlarning yolidin izdewatqandek tuyghugha keldim. Nezeriye jehettin tebi’iy shundaq bolatti. Emma shuni dégüm bar, biz yashawatqan dewr ejdadtlirimiz yashighan jismaniy küch dewri emes. Jismaniy quwwet we er ayallarning ish teqsimati éniq ayrilghan dewrning mehsuli bolghan ölchemlik er we ayal  heqqidiki udumlirimiz dewrimiz riyalliqigha mas kelmewatidu, shunga qoghudaymiz dégenche yimirilmekte. Buni bir qanche itot yézip tüzigili bolmaydu. Uning üstige bizning meschitlirimiz, dersxanilirimiz, munberlrimiz erlerning qolida bolghachqa ”buzulush“ dégen gep chiqsila ularning közige qarshi qutup ayallar kéliwalidu, barche gunah ayallargha dönggilidu, menche uyghur ayallirining riyalliqi erlik nuqtinezerning, erlik bir tereplimilikning qurbanigha aylinip kétiwatidu. Bu uzaq dawamlashsa ayallarning bashqa makan we zaman’gha we shu qutupqa mensup yatlargha telpünüshi téximu küchiyip kétidu.

Men 2005-yili bir sinipqa ders ötüwétip munasiwetlik bir tékistke baghlap oghullardin “ xizmiti yoq bir qizgha öylinemsiz?“ dep sorap baqqantim. Yigirme nechche yigittin bersimu men kütken “ méning söyidighinim xizmet emes, insan“ dégen sözni déyelmidi. ”qizlar buzulup ketti“, ayallirimiz yalingachlinip ketti“ dep aghzidin köpük qanynitip sözlewatqan sellilik xatip, galstukluq oqutquchi, paynekwash yazghuchilargha dégüm kélidu, ularni buzuwatqan, yalingachlawatqan sewebler zadi néme?

Menbe: tarim tori