Uyghur tilidiki haywanat, uchar qush namlirining ...

[Elqut]

Uyghur tilidiki haywanat, uchar qush namlirining simwolluq meniliri toghrisida

Atikem Mamut

Uyghur tili uzaq tarixqa ige qedimiy tillarning biri bolush bilen birge ipadilesh wastilirige intayin bay bolghan güzel til . Xelqimiz meyli edebiy tilda bolsun , köp xil istilistikiliq wastilerni , yeni oxshitish , janlandurush , süpetlesh , tekrarlash , sélishturush , simwol qatarliq bedi'iy wastilerni qollinip , tilimizni téximu rengdar we jelb qilish küchige ige qilghan.

Hemimizge melum , simwol -  gérik tilidin rus tili arqiliq tilimizgha kirgen söz bolup , « bisharet bermek » dégen menini bildüridu . Edebiyatta bolsa ipadilimekchi bolghan shey'ining namini toghridin - toghra mezkur shiy'ige munasiwetlik bolghan ( sözliniwatqan shey'ining oxshashliqi bolmisimu ) bashqa bir shey'i arqiliq ipadilesh usulini körsitidu .

Uyghur tilida simwolluq menige ige bolghan haywanat we uchar qush namliri xéli köp salmaqni igileydu , buning ichide beziliri ijabiy menige ige bolsa , beziliri selbiy menige ige bolidu . Töwende uchar qush we haywanat namlirining tilimizdiki simwolluq menilirini körüp baqayli .

1. Böre - tarixqa nezer salidighan bolsaq , böre nurghun milletler totém qilghan ilahiy obraz bolup , töt ayaghliq it türidiki topliship yashashni yaxshi köridighan bir xil yawayi haywan . «Böre » sözining tilimizdiki simwolluq menisi‹batur , qorqmas , yüreklik ezimet , erkek › dégenlerdin ibarit . Mesilen :
Uyghurlarning tarixiy dastani « oghuzname » de oghuzxanning tashqi qiyapet teswiride « uning béli böre bélidek . . . . Yene oghuzghan qoshun tartip urushqa mangghanda asmandin kök nur chüshüp , uning ichide kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre peyda bolidu hem urushlarda qoshunning eng aldida yol körsitip mangidu . . . » .

Xelq ichide yene oghlini böre bilen , qizini tülke bilen süpetlesh aditimu bar . Yeni , « ayaling oghul tughdimu ? Qizmu ? Déyishning ornigha köpünche börimu ? Tülke ? - Dégen söz ishlitilidu . »

2. Qurghuy - qurghuy téz uchidighan , kichik qushlarni uzuq qilidighan bir xil qush bolup , güzel yar , wapadar hemrahqa simwol qilinidu . Mesilen :

Qurghuyum uchup ketti ,
Qeshqer yoligha qarap .
Köz yashim qurup ketti ,
Yarning yoligha qarap .

3. Qarlighach - qarlighach péyi az , bedini qara , quyruqi achimaq kelgen , choyla - öylerge uwa yasaydighan , chirayliq , issiqliqni xalaydighan bir xil qush bolup , tilimizda köpünche bahargha , dostluqqa , yaxshiliqqa simwol qilinidu .

4. Perwane - perwane bir xil kichik hasharet , otqa , yurughluqqa amiraq , kéchisi chiragh yaki sham yandurup qoysa , otni yaki chiraghni aylinip uchidu . U tilimizda baturluqning , ashiqliqning simwoli qilinidu . Mesilen :

Say bulaqning qéshida ,
Ündürgining bir bash piyaz .
Sen xénimning derdide ,
Perwane boldum qishuyaz .

5. Qarchigha - qarchigha bir xil qushning nami bolup , tilimizda köpinche güzel yargha , omaq qizlargha simwul qilinidu . Mesilen :

Alte ay yollar méngip ,
Putumda derman qalmidi .
Qarchigham qulumgha chüshti ,
Ichimde arman qalmidi .

6. Arslan - arslan müshüksimanlar a'ilisige kiridighan beheywet süt emgüchi yirtquch haywan bolup , tilimizda batur , zeberdest , qoruqmas , döyürek dégendek simwolluq menilerde ishlitilidu . Mesilen :

Tughuldum «araslan bol» dep , anam söygen pishanemge ,
Sélip zeng hem hözüm , qelbim , mijezim , xulqum , ipademge .

Xelq maqal - temsilliride bolsa « arslan balisi arslan bolur » déyish arqiliq batur kishilerning haman yüreklik ezimet bolidighanliqi ipadilinidu .

7. Qagha - qagha pütün téni qara renglik bir xil qush bolup , köpinche ormanliq we dalilarda yashaydu . Uning tilimizdiki simwolluq menisi bolsa xewer tarqatquchi , gep toshughuchi ; Shumluq , palaket elchisi dégendek bolidu . Mesilen :

Qaghilar qatar - qatar ,
Bir bala boldimikin .
Yüzi aq , qéshi qara ,
Mendin juda boldimikin .

8. Bulbul - bulbul chirayliq sayraydighan qush bolup , tilimizda köpinche yar weslige intilgen ashiqqa simwol qilinidu . Mesilen :
Gül shéxida échilghan ikki gülning biri sen , men bulbulni köydürgen rena gülning özi sen .

9. Huqush - huqush kéchide sayraydighan bir xil qush bolup , tilimizda köpinche shumluqqa simwol qilinidu .

10. Kakkuk - kakkuk bir xil qush bolup , riwayetlerde éytilishiche , biz körüwatqan kakkukning ismi « kakkuk » bolmastin « zeynep » bolup , uning ashiq qushining ismi «kakkuk » iken hem u taghlarda yashaydiken . U da'im hemrahini séghinip kéche - kündüz «kakkuk , kakkuk » dep sayraydiken . Shunga tilimizda kakkuk yar weslige intilgen ashiqqa , teshnaliqqa simwol qilinidu . Mesilen :

Béghingdiki ériqta ,
Muz tonglaptu eynektek .
Qachan'ghiche yürermiz ,
Kakkuk bilen zeyneptek .

11. Yilan - yilan sörelgüchi chaywan bolup , beziliri zeherlik , beziliri zehersiz kélidu . Tilimizda köpinche düshmenlik , zeherxendilikke simwol qilinidu .

12. Höpüp - höpüp peylirining renggi qongur , tajisi bar bir xil qush bolup , tilimizda köpinche menmenchilikke , hesetxorluqqa simwol qilinidu .

13. Kepter - kepter uchushqa mahir qush bolup , tilimizda u tinchliqqa , asayishliqqa simwul qilinidu .

14. Shatuti - shatuti ögetse , ademlerning awazini doriyalaydighan bir xil qush bolup , köpiinche doramchiliqqa simwol qilinidu .


15. Shir - shir süt emgüchi göshxor haywan bolup , adette haywanlar padishahi dep qarilidu . Tilimizda " küchke tolghan , bequwwet , qoruqmas , palwan , batur " déégendek simwolluq menige ige . Mesilen :
Özüngni er chaghlisang , özgini shir chaghla .

16. At - at tom tuyaqliqlargha mensup süt emgüchi haywan bolup , batur , chebdes , chaqqan kishilerge simwol qilinidu .

Bulardin sirt , uyghurlar arisida epsaniwi qush we haywanlar obrazliri bar . Bularningmu özige tushluq simwolluq meniliri bar bolup , gerche kishiler ularning körmigen bolsimu , lékin turmushidiki nurghun nersilerge baghlap tesewwur qilidu .

1. Diwe - diwe chöchek - riwayetlerde teswirlinidighan nahayiti küch - qudretke ige gheyriy tebi'etlik iiyaliy mexluq bolup , uning simwolluq menisi " nahayiti qudretlik , bashqurghili bolmaydighan , adem iradisige boysunmaydighan nerse " dégendin ibaret bolidu .

2. Yalmawuz - yalmawuz uyghur xelq chöchek - riwayetlerdiki bir xil set betbeshire mexluq bolup , köpinche ayal obrazida körünidu . Béshida münggüzi bar . Yene bezide yette bashliq yalmawuz bolup tilgha élinidu . Uning tilimizdiki simwolluq menisi : " qanxor , yawuz , eng rezil nerse " dégenlerdin ibaret . Mesilen :

« Chin tömür batur » chöchigidiki yette bashliq yalmawuz .

Omumen , simwolluq sözler milletning en'eniwi éngi bilen baghlinishliq bolup , tilimizdiki simwolluq sözler arqiliq millitimizning tarixiy qarashliri hemde til aditini chüshünish bilen birge , tarixiy tereqqiyat jeryanidiki özgürüshlerni bileleymiz . Jem'iyet özlüksiz özgirip tereqqiy qilip turidighan bolghachqa , bizning ang we közqarashlirimizmu shuninggha munasip halda özgirip tereqqiy qilip turidu . Shunga tilimizdiki sözlerning simwolluq menilirini tehlil qilish mu'eyyen ehmiyetke ige.

Menbe: .xjcorpus.net/show.asp?id=578

[Malik]

 haywanatlar heqqidiki hikaye-Riwayetlerni oqughanda haywanatlar baghchisida korgenlirimizni isimizge kelturupla boldi qilmayli. u Riwayetler hayatimizgha isharet qilinghan.

"Bar iken-yoq iken" chocheliride burunqi zamanda bir orman bar iken. yolwas padisha, shir wezir, Eyiq palwan, kala galwang, Sighizxan xewerchi,  Bore qaraqchi, Tulke yalaqchi iken... digenler we "Kelile-Demile" lerde iwayet qilinghanlar insanlarning kishilik hayatidin tebiq qilinghalardur.

etrapimizda boliwatqanlar u hikayilarda sozlengenlerdin tiximu renglik, bezi haywanlar we qushlar u riwayetlerde yoq. Böre Uyghurlar teripidin tutim qilinghanliqi tarixi riwayette we dawam qilghan hazirqi adetlerde  iniq korulmekte.  riwayetlerde Gulxanda eytqan naxshisining axirini Borining hulishigha teqlit qilip chushuridighanliq sozlinidu.Tariximizning bu parchisi ajayip qiziqarliq we hayajan qozghighuchi.

Epsuski chetellerdiki Uyghurlar 20 yildin biri Börining ornigha "Qichir"ni Tutim qilip kelgen idi. uni maxtap quyruqlirini shipanglitidighan yalaqchiliri uni medhiyelirining axirini itqa oxshash ghiship axiri yoqulushqa bashlidi. azghan uyghurlar axiri uni Tutim qilmaydighan bolup ozlirini uningdin ilip qachidighan boldi.

"Qichir" digen qandaq bir haywan? uni bilidighanlar bizde anche kop emes. Orxun Abidiside "Qichir" heqqide iniq melumatlarni Kok Turk Xaqani tashqa oydurghan. uni oqughanlar yoq oxshaydu. chunki bu heqte gep anglimiDUQ. yaki bu geptin qachDUQ. u melumatlargha qiziqquchilar tixi chiqmidi.
haywanlar heqqidiki riwayetler hayattin ilinghan.

Kilam