Uyghur xelq naxshisi: Qapqara qoy kozlukum

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur xelq naxshisi

Aptori:Wang meng , Asiye exet terjimisi

Qapqara qoy kozlukum

Ghuljiliqlarning hemmisi degudek "Qapqara qoy kozlukum" degen naxshini eytalaydu. Ular hetta her bir qetim haraq ichiship olturushqandimu mushu naxshini eytishidu.Haraq ichish bilen naxsha eytish ilmiy nuqtidin qarighanda bir - birige zit, emma keypiyat nuqtisidin qarighanda yenila birdek.

Men bu naxshini tunji qetim 1965 - yili qishta aq ostengdiki ejdiha eghizi qurulushi bolghan "Jenggah" ta anglighanidim. U yerde men dehqanlar bilen birge yer astigha kolighan ongkur oyde turattim. Uning ichide waqitliq ashxanimu bar bolup, zimistan qish kunliride ashxanining qelin hem eghir paxtiliq milengzisining sirtini muz tutup ketetti. Milengzining yochuqliridin ashxanigha soghuq kirip turatti. Eghirliqidin qayrishmu teske chushidighan bu alahide perdini qayrip ashxanigha kirgende addiyghine ashxana ichini hor qaplap ketken bolatti, chiragh yoruqimu intayin ghuwa korunetti.Hemme yerni tamaka isi we goshning mezzilik hidi, shundaqla naxsha sadasi qaplighan bolup, naxsha kishini tang qalduratti. Naxsha kishi qelbini koydurup qishning soghuqlirini alliqayaqlarghidur qoghliwetkendek tuyghu beretti.

Ili xelq naxshilirining uyghur xelq naxshiliri ichidiki bashqa naxshilargha oxshimaydighan yeri, u teximu yeqimliq, teximu cheksiz, beshimu, axirimu yoqtek eytip tugetkusiz hessiyat uninggha baghlan'ghan bolup, anglighan haman sizni ozige ram qiliwalatti.Men shuningdin etibaren ili xelq naxshilirini intayin yaxshi korup qaldim. Ghuljidiki oyumde kechiliri da'im degudek "Qapqara qoy kozlukum" degen naxshini anglap turattim. Naxsha eytiwatqan mestmidu yaki kechide yol yurguchimidu? We yaki yultuzluq kechide ketiwatqan kishimidu, harwikeshmidu? Ularning hemmisi bu naxshini shunchilik hessiyat bilen eytatti. Gheribliq basqan soghuq kechide ular naxshisi arqiliq "Qara koz" qizgha bolghan muhebbitini, romantik arzusini ipadileytti. Turmush intayin musheqqetlik, bezide hetta intayin menisiz bolsimu, lekin ularning naxshisi shunche qizghin, hessiyat urghup turatti.

Keyin, men birqanche qetim dehqan qerindashlirim bilen birge sorunlarda haraq ichishkech naxsha eytishtim. Arimizda bir naxshichi bolup, u xelq qoghdighuchilar etritining bashliqi idi. Uning at - joni xaliq emet bolup, u naxsha eytsila bizmu egishettuq. Her bir misraning axirqi ahangi ozgiche bolup, men herqanche egiship eytsammu, ghingshisammu yenila ashu xil qizghin hessiyat, bipayan gheribliqqa egishelmeywatqandek hes qilattim.Bezide ulargha egiship eytmastin jimjit tingshap olturattim, peqet xaliq we bashqilarning putkul hessiyati bilen naxsha eytqinigha qarapla intayin hayajanlinattim. 1973 - Yili men ghuljidin ayrildim. 1979 - Yili bolsa shinjangdin ayrildim.1991 - Yili tawuz chaghinidin keyin iligha qayta berip ziyaret qildim. Bu qetimqi sepirimizde sha'ir teyipjanmu men bilen birge idi. "Kepinek" namliq eserge asasen kino ishlesh uchun changchun kino studiyisining rejissori ariliqni yiraq kormey meni izdep iligha keptu. Bir kuni kechte biz ghulja "Xungshing" (Hazirqi xenbing yezisida, tehrirdin) gungshesida, yeni gherbiy baghchigha yeqinla yerde pa'aliyetke qatnashtuq. Biz ismayil isimlik bir ema xelq sen'etkarini teklip qilghaniduq. U dutarni qoligha elip naxsha eytishqa bashlidi. Uning deslep eytqini yenila shu "Qapqara qoy kozlukum" idi.Uning awazi shundaq yeqimliq bolup, anche yuqiri bolmisimu lekin intayin suzuk idi. Uning eytiwatqini muhebbet naxshisi idi. Mengguluk seghinish, shundaqla bir omur erishkili bolmaydighan muhebbet idi. U intayin yiraqtin anglan'ghan hem mungluq, hem yeqimliq awaz idi. Kishi qelbining eng chongqur qatlamlirida menggu saqlighudek mushundaq naxsha eytalighan adem neqeder ametlik - he! Adem mushundaq naxshini eytip olup ketsimu arman yoq - te! Ey, yoruqluqtin mengguluk mehrum qalghan ema naxshichi, belkim naxshangda yoruqluqqa bolghan intilish we tesewwur bardur. Ilining bipayan yayliqida yalghuz ketiwatqan chewendaz, sen bu naxshini eytqan cheghingda kishilerdin illiqliq kutken bolghiymiding? Naxsha degen goyaki kuchluk shamal, koktiki lachin, goyaki pesil deryalirida orkeshligen kelkundek shunche erkin bolidu. Naxsha yene tosqunluqqa ige bolup turluk - tumen azab - oqubetlik kechmishler naxshida bir xil tosalghu peyda qilidu."Qapqara qoy kozlukum" degen bu naxshini eytish bilen kozlirimdin taramlap yashlar tokulushke bashlaydu.
Uyghur sha'iri newa'iy "Ghem - qayghu naxshining rohi" dep eytqaniken. Bu yene bir milletning xarakterige berip taqilidighan ish. Sen nemishqa shunche azab chekisen? Ashu qurghaq qumluqlar uchunmu? Sening bostanliqing qaghjirighan qelblerge salqinliq ata qiliwatamdu? Ariliqning yiraqliqidin xewerlishelmey qelishingdin endishe qiliwatamsen? Sening eting we cheksiz sewr - taqiting alaqe qilishinggha qulayliq yaritip beridighu? Yaki soyginingning jawabigha erishelmesliktin wayim yewatamsen? Sening naxshang, ussulung, mey - sharabliring neqeder serxush - he! Yumurliring bolsa ademni teximu mest qilidu.Qiziqchi nesirdin ependi yurtdashlirining "Qapqara qoy kozlukum" ge eytip tugitelmeydighan mengguluk muhebbet kuyliri bar.Men bu sirni yeshelmidim. Ozumni shinjangni, uyghurlarning tili we turmushini chushinimen desemmu taki bugun'giche bu naxshini eytishni oginelmidim. Men naxsha eytishni yaxshi korsemmu, nurghun naxshilarni eytishni bilsemmu, ozumche naxsha oginish iqtidarimda chataq yoq dep qarisammu, bu naxsha manga nisbeten shunchilik tonush we shunchilik ogen'gum bolsimu biraq yenila oginelmidim. Bu nemidegen ghelite ish - he!?Meyli men "Qapqara qoy kozlukum" ni oginelmey yaki yaxshi eytalmay qalay, biraq men yenila uni bilimen, uni yaxshi korimen, uninggha intilimen. Uni nechche ming xil awazlar ichidin yiraq turupmu perqlendureleymen. Bu naxsha men yashighan ashu ili diyari, mening sirliq pighanlirim, hechbolmighanda ilidin ayrilghanliqim uchun, hechbolmighanda u ta bugun'giche meni xushal qilidighan hem manga tonush bolghan, emma men ahangigha kelturup eytalmaydighan ashu naxsha bolghanliqi uchun.


Anargul


Qeshqerni merkez qilghan jenubiy shinjang naxshisi bilen ilini merkez qilghan shimaliy shinjang naxshisining xeli zor perqi bar. "Anargul" ning menisi anarguli degenlik bolup, u jenubiy shinjangda keng da'iride omumlashqan qizlarning ismi. Bu isim bekmu chirayliq. "Anarxan" namliq filimning asasliq naxshisi del mushu "Anargul" asasida retlen'gen. Naxsha bashlinishidila:

Rawabim jaranglaydu bala,

Tarisi altunmikin?

Dep bashlinidu.Tikisttiki "Bala" sozi in'glizchidiki baby yeni "Bala" degen menini bilduridu."Anargul" qatarliq jenubiy shinjang xelq naxshiliri teximu ritimliq bolup, kishiler bu naxshini eytqan chaghda xuddi eghir qedem tashlawatqandek, goyaki tashliq yolda uzun seperge ketiwatqandek, qarliq choqqilar quyash nurida julalinip, qurup ketken ot - chopler shamalda yelpunuwatqandek tuyghu beridu. Yoluchining naxshisidin men goya naxsha eytquchining jenubning aptipida koyup qaridap ketken chirayini korgendek bolimen.Belkim, ular bu naxshini togige miniwelip eytiwatqandu. "Qumluq kemisi" ning ustide ular zeminning bipayan, cheksiz, tinch we sirliqliqini hes qilalaydighandu; ular yene qelbidiki yalqunning ewj eliwatqanliqini, nur chechiwatqanliqini hes qilidighandu. Ular uzun waqit seper qildi, shunche yil teqezza boldi. Ular nurghun sheher, bazarlarni qurdi, ular yene teximu kop bolghan insaniy mehir - muhebbetni kutuwatidu.

Men tunji qetim mushundaq bir naxshining tesirige uchrighanliqimni menggu untumaymen. U del zerepshan deryasining sherqiy qirghiqi, teklimakan qumluqining gherbiy chetidiki mekit nahiyisidiki waqtim bolup, 1964 - yili men nahiyilik partkom mehmanxanisida turuwatqan bolup, yantaq yezisigha barmaqchi bolup turattim. Mehmanxana bu yerge yengi oy seliwatqan bolup, her kuni etigini sekkizdin keyin yezidin kelgen waqitliq qurulush ishchiliri ishqa chushetti. Ularning arisida ikki yash ayal bolup, ular aldirimay - temtirimey zembilde kesek toshughach naxsha eytishqa bashlidi. Ularning eytqini yenila "Anargul" bolup, naxsha intayin tebi'iy anglinatti. Ularning naxshisi goya ozining anglishi uchunla eytilghandek shuqeder erkin - azade idi. Ular beshigha shepeqreng sarghuch kichik doppa, uchisigha qizil renglik konglek we yeshil renglik ishtan kiyiwalghanidi. Ular bu naxshini etigendin - chushkiche eytip, andin bir'az dem eliwalghandin keyin taki kun olturghiche eytti. Ularning rohiyitige, qizghinliqigha, awazigha cheksiz kuch yoshurun'ghandek idi.Biz sheherde aldirashchiliq, ensiresh yaki ghem - endishe ichide turmush kechursekmu, lekin mushundaq naxshini esimizge alghinimizda ashu illiq eqimdin qelbimiz qandaqmu hayajanlanmay turalisun?


Menbesi:Tengritagh jurnili[www.tangritagh.net(com) 5/23/2003 Maqale - Xewerliri]