Uyghur xelqining ussul pishiwasi qemberxanimning senet hayati

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur xelqining ussul pishiwasi qemberxanimning senet hayati


Dangliq ussulchi qemberxanimning hayati uyghur xelqining ussul seniti üchün toxtimay ejr singdürüsh bilen ötken . U ussul nomurlirini orunlash we ussul ijad qilishtiki mahariti we töhpisi bilen xelqimizning yüksek hörmitige muyesser bolghan talantliq senetkar .

Yërim esirlik senet hayatida millitimizning ussul bayliqlirigha warisliq qilip uni ijadiy yosunda rawajlandurush yolida ejr singdürgen qemberxanimning hayat paaliyiti uning memliketlik edebiyat - senetchiler birleshmisining muawin reisi , Aptonom rayonluq edebiyat - senetchiler birleshmisining muawin reisi , Junggo ussulchilar jemiyitining muawin reisi , Shinjang ussulchilar jemiyitining reisi bolushqa munasip zat ikenlikini körsitip bëridu .

Qemberxanim 1922 - yili qeshqerde tughulghan . Këyin ailisi bilen sabiq sowët ittipaqigha köchüp barghan . Bu chaghda u tëxi kichikkine bir qiz idi . Chëchen , Shox qiz qemberxan kichigidinla japagha chidap öginish istilini yëtildürgenidi . U bashlan'ghuch mektepni püttürüp senet mektipige qobul qilindi we bu bilim yurtida özbëkistanning ataqliq ussul erbabi tamar xanim , Mukerrem xanimlardin ussul öginip , Tëz aridila közge körünidu . U yene özbikistandiki tamara xanim ussul mektipini pütküzüp , Moskwa senet inistitotigha bilim ashurghili bardi .

1940 ·yili 5 - ayning 1 - küni kechte moskwa kaloni zalida ötküzülgen birleshme konsirt këchilikige qemberxanmu qatnashti . Oyun körshke sitalin qatarliq eyni waqittiki sabiq sowët ittipaqining rehberliri qatnashqanidi . Ëlanchi ‹‹ nöwette özbëk qizi qemberxan özbëkche ussul oynaydu ›› dep ëlan qilidu . Buni anglighan yash qemberxan qilche hoduqmastin sehnige chiqip , Ëlanchigha : ‹‹ men qeshqerliq uyghur qizimen , Orunlaydighan nomurum uyghurche ussul ( Nim pede ) ›› deydu . Ëlanchi nomurni qaytidin tüzitip ëlan qilidu . Zalda bir mehel pichirlishishlar höküm süridu . Qemberxanimning ussuli bashlinish bilenla zalmu su sepkendek jimjitliqqa chökidu .

Qemberxanimning ussuli özige xas herket güzellikige , Hëssiyat güzellikige , Tesir qilish küchige ige idi . Uning pütün bedini ewrishimdek tolghinip , Jilwilik közliridin nur yëghip kishilerni özige maginittek jelp qilatti . Qemberxanning ussuli axirlashqanda zalda güldiras alqish sadasi yangraydu . Tamashibinlar qemberxanimgha , Uyghur ussuligha tentene qiilishidu . Qemberxanimning sehne hayati ene shundaq bashlinidu .

Qemberxanim 1942 - yili singlisi gülbehrem bilen bille weten'ge qaytip këlidu . U weten qoynigha qaytip kelgendin këyin , Uyghur uyushmisining teklipi bilen bir mezgil chöchekte turup oyun qoyush we ussulchilarni terbiyilesh bilen meshghul bolidu . Shu yili 11 - ayda singlisi gülbehrem bilen bille ürümchide ötküzülgen uyghur , Qazaq , Xenzu , Özbëk , Mongghul , Xuyzu qatarliq on üch milletning senet musabiqisigha qatniship , Birinchi derijilik mukapatqa ërishidu .

Qemberxanimning weten'ge qaytip senet sëpige qëtilishi shu yillardiki shinjang ussulchiliqini tereqqiy qildurush , Bëyitish , Sehne senitini güllendürüshte ajayip zor rol oynaydu . U 1942 - yili yalghuz kishilik ayalche ussul ‹‹ qeshqer senimi ›› ni sehnileshtüridu . U singlisi gülbehrem bilen birlikte oyun këchiliklirini oyushturup , Köp qëtimliq oyunning kirimini aldinqi sepke iane qilidu . U yene shu yillarda ‹‹ bahar ussuli ›› ni ijad qilip orunlaydu .

Qemberxanim shu yillarda këchilep oyun qoyup ussul ijad qilip , Aldinqi sep üchün iane toplashqa hesse qoshti . U öz mëhniti , Qan - teri bilen wetenni qoghdawatqanliqidin pexirlinetti .

Qemberxanim uyghur xelqining örp - aditi, Mijez - xulqi, Emgekchan, Jesur, Aq köngül, Xush xuy xisletlirini öz ussullirida eks ettürdi. Hemde özi ilgiri ögen'gen nezeriyiwiy bilimle bilen herketni birleshtürüp , Arqimu - arqidin nurghun ussullarni ijad qildi .

U ijad qilghan yalghuz kishilik ayalche ussul ‹‹ qeshqer senimi›› kishilerning yaqturup körüshige muyesser boldi . ‹‹ ili senimi›› , ‹‹sim xaraj ›› , ‹‹ dil xaraj ›› , ‹‹ munajat ››, ‹‹ texse ussuli ›› qatarliq ussullar turmush chinliqi intayin qoyuq ussullar bolup , Amma teripidin qizghin qarshi ëlindi .

1947 – yili qemberxanim shinjng yashlar senet ömiki terkibide shinjangning güzel , Rengdar milliy ussulini ichkiri ölkilerge ëlip bërip oyun qoyush jeryanida dölitimizning eyni chaghdiki ataqliq artisliridn mi lenfang ependi , Dey eylen qatarliqlar bilen chongqur dostluq ornatti . Lenju , Xangju , Nenjin , Shangxey we teywen qatarliq ölke - sheherlerde ussul oynap sehnini zilzilge keltürdi . Uyghur xelqining senitini namayen qildi . Uyghur millitini pütün memliket xelqige tonutti . Oyun körgüchiler qemberxanimgha apirin oqushti . Gëzit - zhornallarmu qemberxanimni ‹‹ ussul xanishi ›› , ‹‹ tengritagh güli ›› dep medhiyileshti .

1947–·yili 5 – ayning 13 – küni qemberxanim yene shinjang senitini güllendürüsh yolida töhbe qoshqan ottuz nechche neper wetenperwer artisni teqdirlesh we mukapatlash yighinida shinjang ölkilik birleshme hökümetning muawin reisi exmetjan ependim teripidin altun mëdal bilen mukapatlandi . Qemberxanim talantliq ussulchi bolupla qlamastin , Rol ëlishtiki mahariti bilemu ammining maxtishi we medhiyisige sazawer birge mahir , Köpke qadir drama artisi . U ‹‹ghërip - senem ›› , ‹‹ ferhad - shërin ›› opëraliri hem ‹‹ qanliq dagh ›› dramilirida muhim rollarni muweppeqiyetlk orunlap chiqti .

1949–yili azadliq tëngi atti . U azadliq armiye teshwiqatchilirigha uyghur ussullirini ögetti. 1950 - yili shinjang wekiller ömik terkipide bëyjingge bërip jungxua xelq jemhuryiti qurulghanliining bir yilliqini tebriklesh paaliyiige qatnashti hemde naxsha - ussul këchilikide shinjang xelqining shadliqini, Partiye we hökümetke bolghan qizghin muhebbitini izhar qilish yüzisidin ijad qilghan ‹‹ keldi bügün azad zaman›› dëgen ussulni orunlidi . Oyun axirlashqanda junggo xelqining dahisi maw zëdong, Zongli ju ënley qatarliq dölet rehberliri shinjang wekillirini qobul qildi . Maw jushi qemberianimning qolini ching qisip turup : ‹‹ men sizning namingizni anglighan, Sizni tonuymen›› dëdi. Bu tesirlik menzire hemde qembrxanimning bir qanche ussulliri kinogha ëlindi . Bu ish qemberxanimgha ghayet zor ilham bëghishlidi .

Qemberxanim 1956 - yili juُnggo ussul mutexesisliri ömiki terkibide sabiq sowët ittipaqigha ziyaretke chiqqanda , Öz waqtidiki ussul ustazi tamara xanimning qizghin kütiwëlishigha ëishti . Ömek sheripige bërilgen ziyapet , Söhbet we oyun qoyush jeryanlirida ikki döletning senetkarliri hëssyat we tejribe almashturdi . Qemberxanimmu ussul oynap qoshna el xelqliri arisida öz talantini namayan qildi .

1961–yili ürümchide ötküzülgen pishqedemlerning senet këchilikide qemberxanim xuddiy cholpandek chaqnap körkem , Nepis ussullarni ijra qilip , Shinjang xelqining qelbini yene bir qëtim zilzilige saldi . U shu qëtimda özi ijad qilip sehnileshtürgen ussuladin ‹‹ oshshaq››, ‹‹ nim pede›› , ‹‹ sim xaraj›› , ‹‹ texse ussuli›› qatarliq yalghuz kishilik ussullarni hem pishqedem senetkar abdugül bilen ‹‹ nazirkom ››, ‹‹ dawanching››, ‹‹yarigulla›› qatarliq leperlerni yuqiri maharet bilen orunlap , Tamashibinlarning qizghin qarshi ëlishigha ërishti .

Azadliqtin këyin qemberxanim özining pütün zëhni quwwitini, Eqil - parasitini shinjangning ussulchiliqini güllendürüsh we ussul artislirini yëtishtürüke serp qildi . U 1950 - yili gherbiy shimal milletler inistitotining mudirliqigha teyinlen'gendin këyin , Oqutush matiriyalliri - derslikler yoq sharaitta qayta - qayta izdinish arqiliq bir yürüsh ussul dersliki tüzüp chiqti . Qemberxanim oqughuchilargha nahayti estayidil ders bëretti hemde oqughuchilarda ussul senitige zor ishtiyaq peyda qilatti . U tüzgen ussul dersliki hazirghiche senet mekteplirining asasiy derslik qollanmisi bolup kelmekte .

Qemberxanim bir teerptin ders ötüsh bilen birge mektep xizmetlirini bashqurghan bolsa , Yene bir teerptin shu chaghdiki ijtimaiy paaliyetlerni segeklik bilen küzitip , Zaman telipige , Siyasiy yönülishke mas këlidighan ‹‹ tënchliq ussuli›› , ‹‹ azad qiz ››, ‹‹ junggo chawshyen xelqi qudretlik ›› , Kolliktip ussul ‹‹ aldinqi sepke uzitish››, Kolliktip ussul ‹‹ mol hosul ussuli›› qatarliq bir qatar ussullarni ishlep we ijad qilip, Shu chaghdiki ussul ijadiyitidiki boshluqni toldurdi . Bu ussullar her qaysi senet ömekliride oynilip keng tarqaldi .

Qemberxanim 1955 - yilidin këyin sabiq shinjang inistitoti senet fakoltëtining mudiri hem shinjang senet mektipining mudiri bolup , Taki 1965 - yilghiche ders munbiridin ayrilmidi u 1950 - yildin 1966 - yilghiche senet maaripini ching tutup ishlep , Özi biwaste ussul dersige kirip , Yette qararliq ussulchi yëtishtürüshke bashchiliq qildi . Ibrahimjan , Zeynep sabit , Meryem nasir , Rena , Inayet , Xelchem sidiq , Ryhan abliz , Ablimit toxti qatarliq dangliq ussulchi we ussul tetqiqatchiliri uning terbiyiside yëtiship chiqqan .

Qemberxanim shinjangning senet ishlirini güllendürüsh üchün barliqini bëghishlidi. Özining hazirqi zaman uyghur ussul senitining pishiwasi bolushqa munasip ikenlikini emeliy herkiti arqiliq ispatlidi. 1954 - yili memliketlik siyasiy meslihet këngishining heyet ezasi bolup saylan'ghandin këyin , Döletning chong ishlirigha köngül bölüp, Öz rolini obdan jariy qildurdi . U köp qëtim memliketlik siyasiy këngesh , Memliketlik edebiyat - senetchiler birleshmisi we ussulchilar jemiyitining yighinlirigha barghan waqitlirida dölet rehberlirining qobul qilishigha we ghemxorluqigha muyesser boldi.

1982 – yili bëyjingda ëchilghan asiya memliketliri milliy ussullirini qoghdash , Asrash , Güllendürüsh yighinigha junggo wekilliri qatarida qatniship , Uyghur xelq ussullirining alahidilikliri toghrisidiki qarashlirini otturigha qoydi . On nechche döletning ataqliq ussul erbapliri blen pikir almashturdi hem neq meydanda ussul oynap uyghur ussulining til bilen teswirlesh qiyin bolghan herketlirini körsetti . Yighin ehli hayajan bilen ‹‹ qemberxanim uyghur ussulining anisi bolupla qalmastin , Belki bizning ussul senitimizningmu anisi bolushqa munasip iken ›› dep yuqiri baha berdi . Ichkiri ölkilerdin we türkiye , Yaponiye , Sabiq sowët ittipaqi qatarliq ellerdin kelgen senet mutexesisliri , Senetkarlar qemberxanimni ziyaret qilip , Pikir almashturdi . Hemde öz jayida qemberxanimning nahayti yuqiri abroygha ige ikeniini qeyt qilishti .

Qemberxanim shinjang uyghur ussulchiliqigha asas salghuchilarning biri. Uning uyghur ussulini teerqqiy qildurush we usslchilar qoshunini terbiyilep , Këngeytish yolida singdürgen yërim esirlik ejrini xelqimiz , Dölitimiz hörmet bilen tilgha alidu . Hazir qemberxanimning ussul uslobi uyghur ussulining eng munewwer asasi süpitide tetqiq qilinmaqta.

Hazir we kelgüsidiki ussul nezeriyisi, Ussul tetqiqati we kilassik ussul nemunilirini retleshtek ghayet zor xizmitimizning asasi qemberxanimning ussulchiliqimizgha qoshqan yüksek töhbisi bilen bëyighusi.