Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisi

[Aziz Isa Elkun]

Uyghur Yéziqidiki Herplerni Latin Herpliri Bilen Ipadilesh Layihisi



Uyghur Yëziqidiki Herplerni Latin Herpliri Bilen Ipadilesh Layihisi
 
Uyghur Aptonom Rayonluq Til-Yéziq Komitéti Maqullighan

Bu Layihining Mezmuni
 
 
1. Kirish
 
2. Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh layihisini qëliplashturush we ölchemleshtürüshning zörüriyiti
 
3. Bu layihidiki herplerning nami, shekli we sani, shundaqla Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadileshtiki ilmiy we tëxnikiliq asaslar
 
4. Uyghur yëziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining qisqiche imla qaidisi
 
5. Bu layihidiki herplerning kunupka taxtisigha jaylishishi
 
6. Uyghur yëziqidiki tékistler bilen latin herpliri arqiliq ipadilen'gen tëkistlerni bir-birige aylandurush yumshaq matëriyali (chüshürüsh , bu programmini ishlitish üchün kompyutëringizda Microsoft .NET Framework 3.5 bolushi kërek)
 
1. Kirish
 
Uyghurlar Qaraxaniylar dewridin bashlap (Idiqut xanliqi tewesidiki Uyghurlar buningdin sirt) Ereb yëziqini qobul qilghandin tartip, taki 1965-yili 1-ayghiche bolghan ming yildin artuq waqit ichide, bu yëziqni peydinpey islah qilip, izchil qollinip kelgen. 1965-yili 1-aygha kelgende, bu yëziq  emeldin qaldurulup, latin herpliri asasidiki Uyghur yéngi yëziqini 1982-yilining axirighiche 17 yil resmiy qollan'ghan. 1984-yilidin bashlap Ereb yëziqi asasidiki Uyghur yëziqi qaytidin eslige keltürülüp, uni bügün'ge qeder  qollinip këliwatidu.
 
Hazir qolliniwatqan Uyghur yëziqi jem'iy 32 herptin terkib tapqan bolup, ularning sekkizi sozuq tawushni, 24 i üzük tawushni ipadileydu.
 
2. Uyghur Yëziqidiki Herplerni Latin Herpliri Bilen Ipadilesh Layihisini Qëliplashturush We Ölchemleshtürüshning Zörüriyiti
 
Yéziq medeniy jem'iyetning belgisi. Shundaqla jem'iyet tereqqiyatining derijisini ölcheydighan muhim belgilerning biri. Uyghurlar tarixta yéziq qollinishta nurghun egri-toqay tereqqiyat basquchlirini bëshidin kechürdi. Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda, Uyghurlar yëziq qollan'ghan uzun waqit jeryanida xilmuxil ëhtiyaj tüpeylidin köp qëtimlap yëziq özgertken. Bu özgertishler köp hallarda shu yëziqlarni Uyghur tilining ëhtiyajigha maslashturush, elalashturush üstidiki adettiki islahat bolmastin, belki eslidiki yëziqni tashlap, uning ornigha yëngi bir yëziqni dessitish bilen tamamlan'ghan islahat bolghan.
 
Bizge melum bolghinidek, Uyghurlar medeniyetke qedem qoyghan waqittin bashlapla öz til-yëziqini öz dewrige layiqlashturup kündilik turmush, shlepchiqirish, pen-maarip we hakimiyet ishlirida munasip ishlitip kelgen. Uyghurlarning yëziqtin paydilinish tarixi uzun, yéziq qollinish jehette qolgha keltürgen utuqliri zor bolsimu, tarixtiki köp qëtimliq yéziq özgertishler sewebidin këlip chiqqan üzükchilik, këyinkisining aldinqisini inkar qilishi qatarliq amillar shunche parlaq yëziq medeniyitige ige Uyghur xelqining pen-medeniyitining yüksilishige zor derijide tosalghu bolghan. Yëqinqi 70-80 yil mabeynide, bolupmu aldinqi esirning 30-yilliridin bashlap uyghurlarning zamaniwiy ang we zamaniwiy pen-téxnikigha bolghan tonushining chongqurlishishigha egiship, yëziqning roli téximu yaxshi jari qildurulushqa bashlidi. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin këyin, bolupmu islahat, ëchiwétishtin buyan kompyutër yumshaq matériyali we intërnët tëxnikisining uchqandek tereqqiyati, ishxana xizmetlirini aptomatlashturush qurulushining omumlishishi dunya miqyasida inqilab xaraktërliq özgirish peyda qildi. Shuning bilen dewr tereqqiyatining dunyadiki herqaysi milletler yëziqigha bolghan telipimu künsayin küchiyip bardi. Buning türtkiside sharaiti piship yëtilgen milletler arqa-arqidin öz yëziqlirini kompyutër téxnikisi bilen birleshtürüp, yëziqning uchur dewridiki özgiche ünümidin tëximu yaxshi paydilinishqa bashlidi. Uyghur yëziqini kompyutërgha tonutush we uni kompyutërgha kirgüzüp xizmet qilish ishi gerche aldinqi esirning 80- yilliridila bashlinip, köpligen netijiler qolgha keltürülgen bolsimu, bu sahediki netijiler asasen yëziq bir terep qilish sistëmisi bilenla cheklinip qalghanidi. Uning üstige Uyghurche yumshaq matëriyallarda oxshash ölchem qollinilmighachqa, yeni ölchemlik herp nusxiliri, xet shekilliri we kodi barliqqa kelgen bolsimu, shirket we shexslerning mehsulatlirida birtutash qollinilmighachqa, bu yumshaq matëriyallar bir-birini qollimay kompyutër we uchur tëxnikisining her sahe xizmetlirimizdiki rolini belgilik cheklep kelgenidi. Uyghur tilidiki uchurlarni yuqiri pen-tëxnika wasitiliri we bazar igilikide tëximu ünümlük tarqitish üchün hazir bezi shexsler, shirketler we ayrim Uyghurche tor béketliri özlirining mehsulat namliri, marka namliri, tor bëket isimliri, tor uchurliri qatarliqlarni Uyghur yëziqigha qoshumche qilip, qëliplashmighan latin herpliri bilen ipadilep yetküziwatidu (mesilen: Qinnuri, HANATLAS, www.Xabnam.Com, ALDOS, IHLAS... Dégendek). Nöwette jem'iyitimizde Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadileshning birnechche xil layihisi qismen sahelerde qolliniwatqan bolsimu, emma bu layihining til-yëziq xizmiti organliri teripidin birlikke keltürülgen yerlik yaki döletlik ölchimi, xet shekli, herp nusxiliri, imla qaidisi bolmighachqa, yëzilishi her xil, herp shekillirimu qalaymiqan bolmaqta.
 
Shinjang Uniwërsitéti pen-tetqiqat xizmitining ëhtiyajigha asasen 2000- 2001- yilliri Shinjang Uniwërsitétida birqanche qëtim aptonom rayonimizdiki munasiwetlik til-yëziq xadimliri, kompyutër mutexessisliri qatnashqan ilmiy muhakime yighini uyushturup, muzakire, muhakime arqiliq bu mesile toghrisida melum ortaq xulasimu chiqarghanidi. Emma türlük obyëktip sewebler tüpeylidin Uyghur yéziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh layihisi  ilmiy we tëxnikiliq jehettin hazirgha qeder birlikke keltürülmigenidi. Shundaq bolsimu, jem'iyitimizdiki her sahe kishiliri, bolupmu bir qisim yashlar birqanche yürüsh atalmish ‏«Uyghur latin yëziqi» we «Uyghur kompyutër yëziqi‏»ni (bundaq atash toghra emes) teshwiq qilmaqta we zörür bolghan ayrim sahelerde qollanmaqta. Mana bu ehwallar bizdin Uyghur yéziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadileydighan yuqiriqidek usullarni qëliplashturush we ölchemleshtürüshning zörürlükini jiddiy telep qiliwatidu. Bu xil zörüriyet türtkiside, komitétimiz jem'iyet tekshürüsh we ammidin pikir ëlish arqiliq munasiwetlik rehberler we organlargha bu xizmetning muhimliqini tonushturdi. Döletlik til-yëziq xizmiti komitëti qatarliq organlar bu ishqa köngül bölüp, qollap-quwwetlidi. Netijide Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqish xizmiti döletlik tetqiqat tëmisi süpitide komitëtimizning xizmet küntertipige kirgüzüldi (bu tëmining testiq nomuri: MZ115—68). Nöwette komitëtimizdiki munasiwetlik kespiy xadimlar etrapliq tekshürüp tetqiq qilish, nezeriye jehette delillesh we emeliyettin ötküzüsh arqiliq Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqip köpchilikke sundi. Shuni eskertimizki, bu layihe peqetla bir tetqiqat netijisidinla ibaret bolup, oni zörür tëpilghan ayrim sahelerde bir xil yardemchi wasite süpitide qollinishqila bolidu, hazirqi Uyghur yëziqining ornida ishlitishke hergiz yol qoyulmaydu.
 
 
3. Bu Layihidiki Herplerning Nami, Shekli We Sani, Shundaqla Uyghur Yëziqidiki Herplerni Latin Herpliri Bilen Ipadileshtiki Ilmiy We Tëxnikiliq Asaslar
 
Tekshürüp tetqiq qilish arqiliq kishiler ishlitip birqeder adetlen'gen, Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh ülgiliridin paydilinip, özimizning töwendiki layihimizni otturigha qoyduq. Bu layihidiki herplerning nami, sani we élipbe tertipi Uyghur yëziqidiki herplerning nami, sani we ëlipbe tertipi bilen oxshash. Bu layihide herplerning peqetla basma nusxisining chong, kichik shekilliri qobul qilindi. Bu layihe  Uyghur tilining fonëtikiliq alahidiliki we Uyghur yëziqining ilmiylik prinsipige asasen kompyutërning kunupka taxtisidiki In'glizche 25 (jem'iy 26 herp bar) herp we këngeytilgen rayondiki qismen Latin herpliri asasida, Uyghur tilidiki bir tawushqa bir herp bolush telipi boyiche bëkitildi.
 
 Bu Layhining Ëlipbe Jedwili:
 
 
 Ilmiylik Jehette:
 
Bu layihide Uyghur yëziqining herp belgileshtiki asasiy prinsipi bolghan bir herp bir tawushni ipadilesh nishani  emelge ashuruldi.
 
Tëxnikiliq Jehette:
 
1) Bu layihide Uyghur yëziqidiki 32 herpning 29 i kompyutërning kunubka taxtisidiki 25 latin  herpi bilen ipadilinip, qalghan üch herp (ö, ü, é, yeni Ëë, Üü, Öö) latin herplirining këngeytilgen rayonidin tallandi.
 
2) Bu layihidiki  «ئا، ئە، ب، پ، ت، ج، چ، خ، د، ر، ز، س، ش، غ، ف، ق، ك، گ، ڭ، ل، م، ن، ھ، ئو، ئۇ، ئۆ، ئۈ، ۋ، ئې، ئى، ي» qatarliq 31 tawushni «Aa, Ee,Bb, Pp, Tt, Jj, CH ch, Xx,Dd, Rr, Zz, Ss, SHsh, GHgh‏, Ff, Qq, Kk, Gg, NGng, Ll, Mm, Nn, Hh, Oo, Uu, Öö,Üü, Ww, Ëë, Ii, Yy» qatarliq Latin herpliri bilen ipade qilish xelq'aradiki köp tillarda birqeder qëlipliship birlikke kelgen bolghachqa, bu herpler bilen yuqiriqi tawushlar ipade qilindi. Bundaq bolghanda bizning  Latin yéziqini qollinidighan bashqa tillarni öginishimizge, bashqilarningmu Uyghur tilini öginishige melum  jehettin yardimi bolidu.
 
3) «چ» bilen «غ» tawushi Uyghur tilida nisbeten köp qollinidighan tawush bolsimu, «ch» tawushi üchün «CH,ch» qoshma herpi, «gh» tawushi üchün «GH,gh‏» qoshma herpi  yasaldi. chünki yëqinqi yillardin buyan kishiler Uyghurche tëkistlerni Latinche herpler bilen ipadiligende, «ch» we ‏«gh‏» tawushlrini «CH,ch» we ‏«GH,gh‏» qoshma herpi bilen ipade qilishqa adetlendi. Uning üstige xelq'aradimu yuqiriqi belge bilen‏ bu ikki tawushni ipade qiliwatidu. Shunga biz adet küchige hörmet qilghan we xelq'ara bilen birdeklikni saqlighan asasta mushu qoshma herplerni talliduq.
 
4) Bu layihide ‏«ژ‏» üzük tawush herpi üchün ‏«ZH,zh‏» qoshma herpi yasaldi. Chünki ‏«zh‏» uyghur yëziqida intayin az ishlitilidighan herp bolghachqa, uninggha qoshma herp yasalsa, imla we teleppuzda bashqa herpler bilen toqunushmaydu.
 
5) Uyghur yëziqidiki ‏«ئۆ، ئۈ، ئې‏» herpliri üchün Latin herplirining këngeytilgen rayonidin ‏«Ëë, Üü, Öö» herplirini talliduq. Chünki xelq'araliq transkripsiyide we bashqa bezi yëziqlarda bu herpler bilen  yuqiriqi tawushlarni ipadilesh adet bolghan.
 
Bu Layihidin Örnek
 
Yëqinda, bir zhurnaldin ëlimizning melum bir ölkiside yüz bergen ajayip tesirlik bir hëkayini oqup, ümidning adem üchün hemmidin muhim orunda turidighanliqini hës qilghandek boldum .
 
Aldinqi esirning 70-yillirida ëlimizning melum ölkisidiki chet, taghliq bir bazarda bir dëhqan ghelite bir xil këselge giriptar bolup qaptu. Dëhqanning kësilige nahiye we bazardiki doxturlar hëch amal qilalmaptu. Chünki, ular ezeldin bundaq këselni uchritip baqmighaniken, shuning bilen dëhqan ölkilik dohturxanigha bëriptu. Doxturlar uning kësilini tekshürüp körgendin këyin intayin heyran qaptu. Chünki, uning kësili az uchraydighan kësellik iken. Uni chet eldin import qilin’ghan bir xil dora bilenla dawalighili bolidiken, lëkin tüp yiltizidin yoqatqili bolmaydiken, uning üstige bu xil këselge giriptar bolghan kishi köp bolghanda aran bir yërim yilla yashiyalaydiken. Tëximu epsuslinarliq yëri, bu dëhqan ölkilik dohturhanigha ketkende, uning yurtida yene alte adem bu xil këselge giriptar bolghan iken. Ularning hemmisi ghurbetchilikte kün ötküzidiken, hetta ölke merkizige bërishqa këtidighan yol kirasighimu chiqinalmaydiken.
 
 
4. Uyghur Yëziqidiki Herplerni Latin Herpliri Bilen Ipadilesh Layihisining Qisqiche Imla Qaidisi
 
 
Uyghur yëziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining imlasini hazirqi Uyghur yëziqining imla qaidisi boyiche qollinishqa we qëliplashturushqa toghra këlidu. Mushu zörüriyettin bu layihiningmu qisqiche imla qaidisi tüzüp chiqildi.  
 
Bu layihining imla qaidisi omumiy jehettin hazirqi Uyghur yëziqining imla qaidisi bilen oxshash. Emma hazirqi Uyghur yëziqining herpliri, yëzilish yönilishi bilen Latin yëziqining herpliri we yëzilish yönilishi oxshash bolmighachqa, Uyghur yëziqida yëzilghan tëkistlerni bu layihe bilen ipade qilishqa toghra kelgende (yaki eksiche bolghanda), bezibir imla mesililirige yoluqushimiz tebiiy. Yuqiriqidek mesililerni toghra bir terep qilish üchün bu qisqiche imla qaidisi tüzülüp, perqliq nuqtilar körsitildi.  
 
Bu layihining imla qaidisi bilen hazirqi Uyghur yëziqining imla qaidisi otturisidiki perqlinidighan nuqtilar töwendikiche:
 
1) Söz terkibide aldinqi boghum üzük tawush bilen ayaghliship, këyinki boghum sozuq tawush bilen bashlan'ghan bolsa, bundaq boghumlarni aldinqi boghumdin ayrish üchün aldinqi üzük tawushning ong terep yuqirisigha boghum ayrish belgisi«’» qoyulidu.
 
Mesilen:
 
Tash'eynek, tel'et, qel'e, sen'et, ün'alghu, kir'alghu, yen'en, chang'en...
 
2) Söz terkibide ikki boghumgha tewe «n» bilen «g» we «n» bilen «gh» herpliri qatar këlip qalghanda, bularni bir-biridin ayrish üchün aldinqi boghumdiki «n» tawushining ong terep yuqiri qismigha boghum ayrish belgisi «’» qoyulidu.  Mesilen:
 
Ten'ge, kün'ge, ögen'gen, qilin'ghan, qamchilan'ghan  
 
3) Jümlining bash herpi chong herp bilen yëzilidu. Mesilen:
 
(1)Misir tarixida ular‏» sikoslar‏ «dep atilidu ...

(2)Ariyanlarning bundaq zor türkümde köchüshini zadi nëme keltürüp chiqardi?
 
(4) Jem'iyette xilmuxil kesp mewjut, muhimi kespni toghra tallash.
 
Kishi isimliri, yer-jay namliri, her xil marka, mehsulat namliri, lozunka, mawzu, idare-organ, teshkilat namliri qatarliqlarni bu layihe bilen yëzishqa toghra kelse, bu sözlerning bash herpi chong herp bilen yëzilidu yaki hemme herplirini chong herp bilen yazsimu bolidu.
 
Bash herpi chong yézilghanliri:
 
Yüsüp Xas Hajip, SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni, Birleshken Döletler Teshkilati, Mehmud Kashigheri Tughulghanliqining Ming Yilliqini Tebriklesh Yighini, SHinjang Xelq Neshriyati
 
Hemme herpliri chong yézilghanliri:
 
YÜSÜP XAS HAJIP, SHINJANG UYGHUR APTONOM RAYONI, BIRLESHKEN DÖLETLER TESHKILATI, MEHMUD KASHIGHERI TUGHULGHANLIQINING MING YILLIQINI TEBRIKLESH YIGHINI, SHINJANG XELQ NESHRIYATI...
 
5) Herp boyiche qisqartilghan sözler chong herp bilen ulap yëzilidu. Mesilen:
 
SM---santimëtir, BDT----- Birleshken Döletler Teshkilati
JXI---Jamaet Hewpsizlik Idarisi,  SHUAR--- SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni
 
6) Boghum boyiche qisqartilghan sözlerning birinchi herpi chong herp bilen yëzilidu. Mesilen:
Obkom--- Oblastliq Komitët, Partkom---- Partiye Komitëti
 
 7) Paragraf belgisi sandin këyin yëzilidu. Paragraf belgisidin këyin chëkit qoyulidu. Mesilen:
 
1§.           2§.           3§.        4§.         5§.         6§.          7§.
 
  8) Tinish belgiliridin soal belgisi «?», pesh «,», chëkitlik pesh «;» ler bu layihining yönilishi boyiche qollinilidu.
 
 
5. Bu layihidiki Herplerning Kunupka Taxtisigha Jaylishishi
 
Bu layihidiki In'glizche kunupka taxtisida bolmighan «ئۆ، ئۈ، ئې» (Ü, Ö Ë,) qatarliq üch herpning kunupkidiki orni we kirgüzüsh usuli töwendikiche:
 
In'glizchining xelq'arliq kirgüzüsh usuli (English international key board layout, 美国英语__国际) ni qachilap, tallighandin kéyin «ئۆ، ئۈ، ئې» (Ë,Ü,Ö) herplirini töwendiki birikme kunupkilarni bësish arqiliq chiqiralaysiz.
 
Shift+"+U
 
Shift+"+E
 
Shift+"+O
 
 
6. Uyghur Yëziqidiki Tékistler Bilen Latin Herpliri Arqiliq Ipadilen'gen Tëkistlerni Bir-Birige Aylandurush Yumshaq Matériyali
 
Bu yumshaq matëriyal Uyghur yéziqida yëzilghan tékistlerni Latin herpliri bilen ipade qilishta yaki Latin herpliri asasidiki bu layihe bilen yëzilghan tëkistlerni Uyghur yëziqigha aptomatik aylandurushta ishlitilidu. Bu yumshaq  matëriyal tëkistlerning meyli qaysi xil herpler bilen ipade qilinishidin qet'iynezer imlaning toghra, tinish belgilirining jayida qoyulushini telep qilidu. shundaq bolghandila bir-birige aylandurulghan tëkistning toghriliqigha kapaletlik qilghili bolidu.  
 
«Uyghur yëziqidiki herplerni Latin herpliri bilen ipadilesh layihisi» ni tekshürüp bëkitish yighinidin körünüsh  
 

Aptonom Rayonluq Til-Yéziq Komitétining Torbéti din Élindi
[ 本帖最后由 Muxbir 于 2009-3-8 20:57 编辑 ]
Yüklime: 您所在的用户组无法下载或查看附件

Menbe:

http:w.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=1158  
http:w.xjyw.gov.cn/Web/article.aspx?ArticleID=1088