Uyghurlarda Chaq(Mashina)

[DUD Sozchisi]

UAA Torbitide yene Erkin Sidiq Bashchiliqidiki Tebiy Penchi Doktorlar, UyghurlarningQeni bilen Jeni bilen Kari Yoq Akadimiklar yene qozghulup Uyghurlarni Oz sepige chaqirmaqta. Fizika, „Mashınnıng madde tereqıyatı“bilidighan, Rohi tereqqiyati arqida qalghan  Tgejribisi barlarni Izdigen Ilan Qiziqarliq. Bu Uyghur yashlirining Patqan Patqiqimu? Siz baha biring.

Erkin Isa we Rabiye qadirlar : „ Men Uyghurlargha wakaliten Xitay bilen birliship kitidighan yolni tallidim. Xitay birlikini qobul qelimen“ dep ilan qilghan idi.

Erkin sidiqmu :  „Xitaychini yaxshi ugengen Uyghurlar uchun Junggoning Derwazisi daghdam Ochuq“ dep ilan qilghan. Perq yoq chaqiriqlar.  Fizika we Mashina heqqidiki bu Tema yenila "Tebiy Pen" we "Ijtimayi Pen" ge Ait  Zor Talash-tartishni Qozghaydu.
__________

www.uyghurensemble.co.uk da Bu Heqte kop yazmilar ilan qildim. Bu yerde  qisqa emma Alahide Perqliq izahat birishni layiq taptim. Mashinasazliq Pakultitida Oqughan, kesp Almashturghan we bu sahede ishligen Mendek birining Chet Ellerdiki Qachchaq-Sergendar  hayati, Tejiribe-Sawaqliri, Tebi Pen, Mashinasazliq ilmi heqqidiki bilim we chushenjiliri sizni choqum Qiziqtursa kirek?! Uning Bu Bilim we Chushnjiliri Tebiy Pen'ge emes – Belki Ijtimayi Pen'ge, Siyasetke, Tarixqa, Uyghur Mediniyitige, Erkinlik-Hurlukke birip Taqashqanliqi Her-Bir Uyghurni Choqum Bashqiche Oylanduridu.
Bularni Oqush, Anglash Bu Torbetni Qaplap kelgen Haywani haqaret we Tohmetlerni Oqush we Anglashtin Ming Ewzel Ikenliki choqum.

_____

Ozumni qisqa tonushturup otey: Chaq-Mashinasazliq heqqide tixnikomlarda dersmu berdim. Keshpiyatlirim, bolupmu menggu diwigatil heqqide Ozemning we bashqilarning izdinishliri heqqide qisqa waqit surgen tetqiqatlirim , ilmi disirtatsiyelirimmu bar. Uning bir qismini alaqidar Metbuatlarda ilan qildim. Yene bir qismi qolumda. Ali mektep sewiyesidiki bu sahe bilen qiziqqUchilagha ilmi dokilat, korgezme we ders bireleymen. Mashina -Uyghurchida "Chaq" digen bolidu. Uyghurlarning islamdin burunqi qedimqi dewirlerde Chaq (Mashina) Ijad qilghanliqi, we "Sapal Chaq" - Sapal Boyumliri yasaydighan "gunda Chaq" heqqidiki ilmi maqalem 28 yil burun "shinjang ijtimayi Penler tetqiqati" jornilida ilan qilin'ghan.
_____

" PiChaq " - ( pich we Chaqtin yasalghan soz).
" Uchaq" - ( Uch we Chaqtin yasalghan soz. Ayropilan).
"YarghunChaq" - (yarghUchi we Chaq tin yasalghan soz. Bughdayni yarma qilidighan Chaq).
"SapalChaq" - Sapal yasaydighan Chaq.
"SheytanChaq" - wilsipit shundaq atilatti.
.... Qatarliqlarning hemmisi Mashina (Chaq)tin ibarettur.
_____

Uyghurlar Chaq(Mashina)ni intayin qedirlep erkek bowaqlarning xas yirini"Chaq" bilen atap ekilitidighanliqi hemmige melum. Qedimde uning Tutim qilin'ghanliqi xatirlen'gen. Ilmi Tetqiqat Realliqlargha kozni yumuwilip, Xet yazghan barmaqlarni kisiwitidighan, tutup yuliwitighan Yawayiliqlarni kotermeydu. Haqaret, Tohmetlerge yol qoyiwatqan Adminilar yasalma tartinchaqliq bilen bu maqalemni ilip tashlidi. Itirazim bar.

"Chaq" ekiletme isimlargha ulunupmu kilidu. Mesilen: QizChaq, QorChaq, QonChaq, TayChaq, ChaqChaq... Qatarliqlar. Lukchek, Dumchek, Emchek, Chöchek... Lerde "Chaq" Uyghur Girammatik qaidiliri boyiche"Chek" bolup Almashqan...

Sapal Chaqtin yasalghan Uyghurlargha Ait qiziwilin'ghan Sapal boyumliri "Karbon 14" tejirbisi arqiliq 6400 yiliq tarixqa ige dep Ispatlan'ghan. Maxmut qeshqirining her- saette ikki atliq esker chiqidighan saet yasap padishagha teqdim qilghanliqi xatirlen'gen.
_____

1988-Yili Xizmettin Qoghlandim. 1991-Yili chetelge chiqtim. 1992-Yili Yusupbeg Muxlisi yitekchilikidiki Uyghurlarning Waqitliq Hokumet qurush Heyitide Wetendin chiqqan Uyghurlarning birdin-bir wekili bolup Istambulgha keldim. Yusupbeg ölum bilen tehditke Uchridi. "Waqitliq hokumet" Qurush Pirogramisi Tar-Mar qilindi. Satqunlar resmi Sehnige chiqti. Hey'et ezaliri Ottura Asiyagha Qaytip ketti... Men qaldim…

Chaq(Mashina)sazliq kespim az bolsimu esqatti - Istambul kochilirida tamgha yolunup olturup Chaqmaq rimont qilip, gaz toldurup tirikchilik qildim. Wiza uzartish Uchun dernekke 50 Dollar Berdim, wizimu yoq, dollarmu yoq. Qibrisqa "chiqish"qilip keldim.
_____

Urumchidin istambul Dernekke xizmet Almashturup Xotun-bala-Chaqisi we Bala baqquchisi qiz bilen teng "2- qurultay"gha Ulgurup yitip kelgen Ablikim baqigha ayliqi 1000 Dollardin muash baghlandi. u minimu "bizning qolimizda ölisen" dep tehdit qilishqa bashlidi.
Suyiqestke Uchridim. Wizamning waxiti toshup uzartish Uchun Qibrisqa „chiqish“ qilip keldim... Istambulda pulsiz bir yil yashighan kishining Dozaqta Qiynalmaydughanliqini ugendim. "Namertlerdin sorisang Nanni, Ten'ge singsimu xoritar Janni". Namert Satqunlargha yalwurup qolumni uzatmidim.

Qirindashlirim Manga yardem qolini uzatti. Manga oltur dep bergen Amerikida Wapat bolghan Tahirjan we bashqa Mert qerindashlirim „Al achquch, bu yerde sening oyung“ dep bergen oylirini menmu Istambulda oysiz qalghan Uyghurlargha : kel senmu barawer oltur dep Achquchini berdim. Hich-bir Uyghurning mohtajliqta qilishni xalimidim.  
_____

Ottura Asiyagha qaytip kettim. Naman'gandin Moskiwagha, Wiladiwastoktin Batumighiche sersan bolup yurdum. 1994-Yili Girmaniyege QaChaq bolup keldim. "QaChaq"- "QachChaq" tin kelgen. Yeni Chaq(Mashina) bolup Qach-digenliktur. Chaq(Mashina)sazliq kespim yene esqatti - bu qitim UchChaq –Uchaq bilen Germaniyege "QachChaq" bolup keldim.
Hazirmu "Mashina Uyghurlar" heqqide Tetqiqat bilen shughullunimen.
"Robot Uyghur" ,
" Chaq Uyghur",
"Yalaqchi Uyghur"
.... qatarliq Maqalilerni ilan qildim. UAA Torbitidin ilip tashlandi. www.uyghurensemble.co.uk din tapalaysiz.

DUD Teshkilati Sozchisi

Sidiqhaji.Metmusa
(Diplum Arxitiktur)

________

Neqiller:


http://www.pidaiy.biz/readpost.php?id=1059 
http://london-uyghur-ansambil-munbir...td4024712.html 
http://www.meshrep.com/wforum/viewtopic.php?t=15092 
http://www.meshrep.com/wforum/viewtopic.php?t=15091 
http://london-uyghur-ansambil-munbiri.18026.n3.nabble.com/Uyghur-Oyi-Setiwalghuchilargha-Murajat-td2170027.html  uyghur oyi setiwilish
http://www.google.de/search?site=&so...hp.sQyRtmHb8QI 
http://london-uyghur-ansambil-munbir...td4024921.html