Uyghurlarning 5 chong keshpiyati

[Qarakhan]

Uyghurlarning 5 chong keshpiyati

(Alahide izahat : mezkur matiriyal imin tursun akimizning «qedimki uyghur medeniyiti tarixidin qisqiche bayan» namliq esiridin élin'ghan)

Uyghurlarning ejdadliri uzaq tarixiy jeryanda özlirige xas medeniyetni yaratqan. Makanlashqan diyarigha masliship hem uni özleshtürüp - özgertip , maddiy - meniwiy jehetlerdin eyni makan , eyni zamanda alemshumul yéngiliqlarni yaratqan . Ene shundaq yéngiliqlardin << بەش يېڭىلىق >>ni alahide bayan qilishqa erziydu .


1 - Kariz

<< كارىز >> Sözi parsche söz , menisi << يەر تېگىدە سۇ اقتۇرۇلىدىغان ئېرىق >> dégenliktur . Bu namning qachan qoyulghanliqi toghrisida éniq melumat yoq . Kariz déyilgen bu möjizilik su inshaati uyghur ejdadliri yashighan makanlardin << تۇرپان ويمانلىقى >> ( jümlidin turpan , toqsun , pichan we qumullar )gha merkezleshken we kuchaning ayrim rayonlirida uchraydu . Hetta kések quyush üchün yerni töt chasa oyup , su yighidighan örekmu << كارىز >> déyilidu . Til maslashqaq we ötüshkek hem yenggillikni xalaydighan alaqe qorali iken . Uyghurlar << ەت >> , << ەكمەك >> , << ۆگۈز >> dégendek qedimki sözlirini tashliwétip , ornigha << گۆش >> , << نان >> , << دەريا >> dégendek parsche sözlerni ishletmekte . Bu , bir qanche esirlik edebiy til tereqqiyatida körülgen hadise . Birer nersining milliy xasliqini uninggha qoyulghan nam bilen keskin éniqlighili bolmaydu .

Junggoning su inshaatliri tarixida , kishiler kariz bilen changching ( seddichin sépili ) we yünxé ( qanal )ni qedimki dewrdiki üch chong inshaatimiz dep teripleydu . Muelliplerdin en zojang << ئىككى خەن بىلەن غەربىي دىيارنىڭ مۇناسىۋەت تارىخى >> dégen kitabida : << گىولوگ خۇاڭ جىچىڭنىڭ ازادلىقتىن ئىلگىرىكى تەكشۈرۈشىگە اساسلانغاندا ، پەقەت تۇرپان تەرەپتىكى كارىزلارنىڭ ھەممە يېپىق ئېرىقلىرىنى تۇتاشتۇرۇدىغان بولسا 2500 كىلومېتر كېلىدىكەن . ۇنىڭ پىكرىچە ، بۇنداق زور ئىنشااتنى سەددىچىن سېپىلى ۋە چوڭ قانال بىلەن بىرلىكتە ۈچ چوڭ ئىنشاات دەپ اتاشقا بولىدۇ >>ghanliqini qeyt qilidu . Mutexessislerning statistikisigha qarighanda, sherqiy shinjangda _ turpan oymanliqida jem'iy 1160 kariz bar iken .

Tarixiy yazma menbelerdimu bazi isharetler bar . Sung xanliqining elchisi wang yendéning xatirinamiside : << سۇلىرىنىڭ مەنبەسى التۇن ارت ( تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي تارماقلىرىدىن بىرسى )دىن باشلىنىدىكەن . ئېرىقلار شەھەر ەتراپىنى چۆرگىلەپ ۆتۈپ ، ئېتىز ، باغ - ۋارانلىرىنى سۇغۇرۇدىكەن . سۇدىن تۈگمەن چۆرگىلىتىدىكەن >> dep yézilghan . Turpan oymanliqidiki karizlar tengritagh étikidin kolinip , tolisi shimaldin jenubqa qarap aqturulghan.

Turpanning qattiq issiq bolidighan qurghaq kélimatida suning ochuqchiliqta pargha aylinishi téz bolghachqa , ene shundaq kariz dégen yépiq ériq keshp qilin'ghan . Charwa mal üchün otlaq kem bolghachqa , tengritaghning shimaliy étekliride yaylitilghan . Hetta idiqut xanliri jimbaliq ( jimsar )ni yazliq paytext qilghan . Dunyaning bashqa yerliri ( mesilen , shien we sherqiy iran )da kariz chépilghan bolsimu lékin turpan oymanliqidikidek tereqqiy qilmighan we bügün'giche saqlanmighan.


2 - Paxta

Ejdadlirimiz turpan oymanliqi we tarim boylirida bughday , arpa , tériq , shal qatarliq danliq ziraetlerni , chamghur , turup we shuningdek köktatlarni , örük , shaptul , alma - anar , üzüm - üjme , qoghun - tawuz we bashqa méwe - chéwilerni özleshtürüp - ékip östürüsh bilen bille paxta , chége - lendir qatarliq iqtisadiy ziraetlerni özleshtürüp ekken . Paxtini misal qilsaq , adette kishiler paxtini gherbtin we hindistandin kirgen dep bir tereplime pikir bayan qilishiwatidu . Éhtimal paxtining yéngi sortliri kirgüzülgen bolushi mumkin . Biraq tengritagh ormanliqida yawa képez ösüdighanliqi xéli burunla melum bolghan.

Junggoda paxta toghrisida eng baldurqi melumat << لياڭنامە >>de qeyt qilin'ghan . Lyang _ shimaliy - jenubiy xanliqlardin biri , 502 _ 557 - yilliri yeni 55 yil höküm sürgen bölünme xanliq . << لياڭنامە >> ( Tang dewride , yaw silyen tüzgen )ning << غەربىي شىمالىي رۇڭلار تەزكىرىسى >>de mundaq yézilghan : << گاۋچاڭ ( قۇچۇ ) مەملىكىتىدە . . . دەل - دەرەخ ، وت - چۆپ تولا . مېۋىسى پىلە غوزىسىدەك ۆسۈملۈك بار ، غوزىسىدىن يىپەككە وخشاش ئىنچىكە تالا چىقىدۇ ، بۇنى بەختەس دەيدۇ ؛ بۇ ەلدىكىلەر ۇنىڭدىن رەخت توقۇيدۇ ، رەختى اپاق ، بازاردا سېتىلىدۇ >> . Mushu mezmundiki bayan << كونا تاڭنامە >> , << يېڭى تاڭنامە >> we << خەيلۇ زاشى >> , << گۇاڭيۈجى >> dégen kitablardimu tekrarlan'ghan . Démek , paxtining ichki ölkilerge melum bolghan we kirgen waqti 6 - esirge toghra kélidu.

Emma , paxta miladidin ilgiriki chaghlarda , quchu - udun qatarliq yerlerde aliqachan özleshtürülüp , uningdin türlük rextler toqulghan we turmushta keng istémal qilin'ghan . Chünki niye medeniyet izidin ( arxéologiyilik axirqi waqit chéki sherqiy xen dewri , yeni miladi 25 _ 220 - yilliri ) er - xotun bille kömülgen qebridin nurghun yipek , yung - toqulmilar bilen bille ikki parche hemzek ( kök basma böz ) tépilghan . Quchu - turpan rayonidin ( jin dewridin shimaliy xanliqlar dewrigiche , yeni 3 _ 6 - esirlergiche teelluq ) paxta toqulmilar chiqqan . Uyghur tilida , étizdiki paxta ösümlükini << كېپەز >> , uningdin chiqqan mehsulatni << پاختا >> deydu , paxtidin toqulghan aq rextni << بۆز >> deydu ( bözning sipte toqulghinini << تولىما >> , qélin toqulghinini << چەكمەن >> , bözge türlük boyaqta gül bésilghanlirini << ھەمزەك >> , << سەرگەز >> , << شاھ تاۋار >> deydu ) . Mehmud qeshqeri << تۈركىي تىللار دىۋانى >>da keltürgen misallardin : << كەپەزلىك _ كېپەز تېرىلىدىغان يەر ؛ كەپەزلىك ەر _ كېپىزى بار ادەم >> . Uyghur tilida yumshaqliqni paxta yaki pile bilen süpetleydu . Fetheli xanning << كىتابى لۇغەتىت _ تەراكىيە >> dégen kitabida ( 1690 - yili yézilghan ) << پختە _ پاختا، مامۇق يەنى چىگىتى تازىلانغان پاختا >> dep , shuningdek << لۇغەت چەغتايى >>de << پختە >>gha << پامۇق يەنى مامۇق >> dep izah bergen . Hindu tilida ( sansikrit tilidin kelgen ) paxtini << Karas - كەرپاس >> deydu ; Ereb tilida << قۇتن >> deydu ( chigitlik paxtini << قۇتن خام >> deydu ) ; Parschida << كرباس >> _ kerbas deydu . Erebchidiki << قۇتن >> yaghach paxtini bildürüdighan Kudungha yéqin kélidu . Uyghur tilida kendir - chigidin toqulghan rextni we xam eshyasini << كاتان >> deydu.

3 - Yipek

Junggo dunyada pilichilikni eng awwal ixtira qilghan memliket . Shunga , gherblikler junggoni qedimki zamanda << يىپەك مەملىكىتى >> dep atighan . Miladidin ilgiriki 4 - esirde ötken grék tarixchiliri onéskridos , néarkos , kitifos , shuningdek hindistanning gandiragopta padishahsi zamanida yashighan chadrye eserliride junggodin yipek chiqidighanliqi we yipek mallar keltürülgenliki heqqide éniq melumat bergen.

Pile  - yipek ottura tüzlenglik , sichüen we gherbiy diyar ( hazirqi shinjang ) rayonlirida baldurraq rawajlan'ghan . Yipek we yipek mallar awwal shinjang arqiliq gherbiy we ottura déngiz boylirigha tarqalghan . Peqet shinjang rayonidin arxéologiyilik qidirishlarda toqsun alghuydin chiqqan tüs güllük keshtilen'gen tawar ( toqulghan waqti miladidin ilgiriki 8 _ 5 - esirlerge toghra kélidu ) , ürümchi nensen rayonidiki tik yaghach lehetlik qebrilerdin chiqqan türlük sapal , mis qachilar bilen bille yipek mal ( waqti miladidin ilgiriki 5 _ 3 - esirler yeni urushqaq padishahliqlar dewrige toghra kélidu ) , kiroren , udun , quchu , agni , kucha , bay , barchuqlardin tépilghan yipek mallar , bolupmu niye medeniyet izidin tépilghan tawarlar tarim - turpan oymanliqlirida yashighan ejdadlirimizning pilichilik we yipek toqumichiliq téxnikisining xéli yuqiri derijide ikenlikini bildüridu . Ejdadlirimiz pile qurti béqish üchün zörür bolghan üjmini alliqachan özleshtürgen , hetta sün'iy yol bilen , mexsus pile quruti üchünla mexsus üjme chatqallirini östürgenliki melum . Shundaqla üjmining xilmuxil sortlirini yétishtürgen.

Bu diyardiki qewmler yung toqumichiliqta hüner - sen'iti özgiche alahidiliki bilen bille , yuqiri sewiyige yükselgen . Yipek toqumichiliqqa yung toqumichiliqtiki hünerni tedbiq qilip , yipek rextlerni rengdar , özgiche güllük we nahayiti sipte toqush bilen ichkiy - tashqiy bazarlarda xéridarliq bolghan . Buningdin bashqa paxta bilen yipekni arilashturup toqush téxnikisi bilen zilcha - gilem toqughan . Gherb sodigerliri tarim boyidiki eller arqiliq , bara - bara sichüen we ottura tüzlenglik bilen soda alaqisi qilghan . Gherblikler awwal sughraq ( qeshqer )ni << سىرىس >> ( shayi éli ) dep atighan , << سېرى & سېريا >> qeshqerning eng baldurqi namigha yéqin kélidu . Kéyin junggoning ichkiy rayonlirini << سېرىس >> dep ataydighan bolghan .Iran - xorasanliqlarning xotenni << چىنى ماچىن >> dep atishimu , ular ichki ölkiler bilen xoten arqiliq alaqe qilghanliqigha munasiwetlik dep perez qilish mumkin . Xotenning yipek malliri gherbiy ellerge sétilghandin tashqiri , ichkiy ölkilergimu toshulghan . Mesilen , ben chaw akisi ben gogha aq shayi sogha qilip ewetkende , ben go mundaq jawab xet yazghan : << ەۋەتكەن 300 توپ اق شايى ، بازارلىق كۇشان ئېتى ، خۇشبۇي دەرمەك ، چەم قوياقنى تاپشۇرۇپ الدىم >> .

Démek , arxéologiyilik tépindiler we tarixiy wesiqilerge asasen , tarim - turpan oymanliqidiki pile - yipekchilikning tarixi ikki yérim ming yildin kem emes , dések mubalighe bolmas .


4 - Qeghez

Qeghez junggoning töt chong keshpiyatidin biri . Tarixiy yazma menbelerde yézilishiche , miladi 105 - yili sey lun ötkenki ademlerning tejribilirini yekünlep , qowzaq , kendir talasi , eski - tüski lata , kona béliq tori dégendek nersilerni xam eshya qilip , nayap ( qeghez suyuqluqi ) teyyarlap , buningdin qeghez ishligen . Emma xelq arisida qeghez yashash téxnikisi sey lundin ilgiri keship qilin'ghanliqi éniq . Qeghezchilik hüniri ottura tüzlengliktin tarqalghan dégen pikirge asasen , bu hüner aldi bilen turpan oymanliqigha kelgen bolushi mumkin . Chünki sherqiy xen dewri ( miladi 25 _ 220 - yillar )din ilgiri turpan - tarim oymanliqlirida qewmler qeghezchilik hünirini özleshtürüp bolghan . 1901 - Yili awril stéyin lopnurdin qeghez parchilirini tapqan ( arxéologiyilik axirqi waqit chéki wéy - jin dewrliri yeni miladi 220 _ 420 - yillar ) . 1910 - Yili winadiki botanik - fiziolog wésnérning ximiyiwi analiz qilishiche , bu qeghezler lata qétilghan üjme qowziqidin ishlen'genliki melum . Yene shu dewrge teelluq dep hésablan'ghan tépindilerdin turpan rayonidiki qebrilerdin qeghez kesh we qeghez adem chiqqan . Shangxey sheherlik qeghez tetqiqat
 ornining ximiyiwi analiz qilishiche, bu qeghezlerning bir qismi paxtidin ishlen'gen ; Köp qismi kendirdin ishlen'gen we kendir tipidiki talalardin hem brak toqulmilardin paydilan'ghan . Talaliq xam eshyani tallash we ishlesh jehette gherbiy xen dewri ( miladidin ilgiriki 206 _ 25 - yillar )dikidin xélila yükselgen : may maddisidin érighdash usuli islah qilin'ghan ; Nayapning süpitimu roshen derijide yaxshilan'ghan ; Talalirining tekshi - siptilikimu yuqiri bolghan ; Ösümlük yilimi qoshulghan yaxshi süpetlik perde güllük qeghez we etiqe qeghez déyilidighan aqartilghan ( süt ) qeghez dunyada eng burun ishlen'gen ésil qeghezler hésablinidu . Bulardin bashqa , shinjang rayonidin tépilghan qeghezler ichide kraxmal we haywan söngikining yilimi qoshulghan renglik resim qeghizimu bar . Bundaq qeghez diniy eqide munasiwiti bilen yaki küyidin saqlash üchün sériq boyalghan .
Démek , turpan - tarim oymanliqidiki qewmler miladidin ilgirila qeghezchilik hünirini özleshtürüp , qeghezning süpitini östürgen hem yéngi sortlirini yaratqan . Qeghezchilik hüniri bu yer arqiliq xorasan - iran'gha tarqalghan bolushi mumkin .

5 - Mix metbe'e

Metbee _ junggoning töt chong keshpiyatidin biri . Metbee keship qilin'ghinigha 2000 yildin ashti . Emma ilgiriki metbeeler oyma metbee idi . Tolisi katip we oymikarlarning qolidin chiqatti . Shiriftlik ( dane - dane herplik ) metbeeni adette sung sulalisidin rinzung xanning chingli yilliri ( miladi 1041 _ 1048 - yilliri )da bi shéng keship qilghan dégen pikir omumliship ketken . Bi shéng yilim bilen yughurulghan laygha xet oyup , otta köydürüp chingitqan , andin u xetlerni térip bet yasighan . Emma , dünxuangdiki mogaw garliridin xet - shiriftliri térilip bésilghan budda nomi _ << لانكا اۋاتارا - سۇترا >> tépilghan bolsimu , bu qimmetlik yadikarliq yawropagha élip kétilgendin kéyin , yoruqluqqa chiqmay qalghan . Alimlarning tetqiq qilishiche , bu nom tang sulalisidin teyzung xanning jingguen yilliri ( miladi ( 627 _ 650 - yilliri )da bésilghan dep tehqiqlen'gen . Mundaq bolghanda shiriftliq metbeening keship qilin'ghan waqti 500 yil ilgiri sürülidu . Yawropada , gérmaniyilik yohan génsflish zum guténbérg 1450 - yili métal shiriftler bilen bet yasash hünirini ixtira qilghanidi . Junggoda bi shéngning keship qilghan waqti guténbérgdin 400 yil ilgiri dep hésablan'ghan bolsa , tang dewride bésilghan nomning shiriftliq metbee nusxisining waqti boyiche 900 yil ilgiri keship qilin'ghan bolidu .
Turpandin tépilghan shiriftler élipbe herbliri boyiche ishlen'gen . Buning waqtimu 11 - esirdin ilgiriki dewrge teelluq . Uyghur metbee téxnikiliri qedimki uyghur élipbesi asasida herblerni , uyghur tilining qanuniyiti boyiche eng köp ishlinidighan boghumlarni türlük nusxilarda shirift qilip ishligen ; Bu shiriftler bilen térip bet yasap kitab basqan . Ejdadlirimiz metbeechilik téxnikisini bir baldaq kötürüp , élipbelik yéziq ishletküchi xelqler ichide shiriftlik metbeechilik hünirini eng baldur ixtira qilghan .

Maqale menbesi:

uighur.cn/blog/more.asp?name=ketmenbay&id=14197