Uyghurlarning medeniyette chékinishidiki tarixi sewebler

[Elqut]

Uyghurlarning medeniyette chékinishidiki tarixi sewebler

Ghalib barat erk

Uyghurlar qedimki dewrde tereqqi qilghan sherq xelqliridin biri idi, emma yéqinqi 3- 4 esirde tereqqiyati eng qalaq haletke chüshüp qaldi, bu zadi nime üchün?

1 . Tereqqiyatning aldinqi sherti ténchliq bolmighan.
Tarix betlirini waraqlaydighan bolsaq bileleymizki 1600-yilidin 1900- yilighiche bolghan 300 yil uyghur jem'iyiti pütünley urush oti ichide qalghan hemme yerni qan hidi purap turidighan jemiyetke aylan'ghan. Se'idiye xandanlighining adillighi bilen dang chiqarghan sultani abdukérimxanning qestke uchrishi bilen xandanliq xarablishishqa yüzlendi. Xanliq da'irisi xanzadilerning üstünlük, bayliq, xanliq, térotoriye (zémin) talishidighan urush sehnisige aylandi, bir mezgil güllen'gen bu dölet halaketke yüzlendi.

Sultan se'idxandin bashlan'ghan supilargha murit bulush ewjige chiqip pütkül xelq birqanche topqa bölündi, eslidin xaniqalarda istiqamet qiliwatqan sopilar huquq talishish küreshlirige aktip ishtirak qildi hemde qestlep öltürüsh, muritlirigha rehberlik qilip hakimyet talishish küreshliride az bolmighan qirghinlarning biwaste seweppkarigha aylandi. Axirqi hisapta sopilarning bölgünchilik we hile mékirliri, se'idiye ewlatlirining iqtidarsizlighi tüpeyli 1680- yili hakimyet uyghurlardin jonggharlarning qoligha ötti, sopilar jonggharlarning sadiq ghalchilirigha aylinip özlirining qorchaq hakimyitini tikleshke muyesser boldi. Sopilarning jonggharlar yardimide tiklen'gen bu qorchaq hakimiyiti emeliyette xelqni ékispilatatsiye qilip bayliq toplap uni xojayinlirigha sowgha qilip xelqni téximu dehshetlik weyranchiliqqa giriptar qildi. Sopilarning dehshetlik zulumi astida uyghur xelqi jonggharlar üchün séliq tölep, qul dédek tutup berdi. Pütkül uyghur diyari sopilarning”aq taghliq“ we ”qara taghliq“ tin ibaret ikki mez'hepning hakimiyet, murit, bayliq talishidighan, öz- ara qirghinchiliq qilishidighan halaket meydanigha aylandi. Bu ikki mez'hep qirghinchiliq qilishqandin sirt özlirining sopistik édiyisi boyiche medeniyetni qattiq teqip qilip medeniyetni xelq turmushidin we uyghur jem'iyitidin yuqatmaq boldi, jümlidin medeniyet erbaplirinimu qirghin qilip yuqatti.

Hakimiyet jonggharlar we ularning hamiylighidiki sopilarning qolidin manju - ching impiriyisige ötkendin kéyin, ching sulalisining chérik hökümranliri bir türküm yerlik fiodallar bilen éghiz- burun yaliship, xelqqe éghir zulumlarni saldi. Netijide puqralar éghir zulumgha qarshi köp qétim qozghilang qilghan bolsimu intayin dehshetlik basturuldi, üchturpan jigde yéghilighi ( pütün xelq qirghin qilip yuqutulghan diggn melumatlar bar ) we her qétimliq qozghilangning meghlubiyitidin kéyin xelqning yurt makanini tashlap bashqa yurtlargha köchishi, shimali shinjangda qirghin qilip adem qalmighanda ( mehmud kdshgheri ‹‹ türki tillar diwani ›› da bu yerde xéli ökp uyghurlarning barlighi , ularning sheherliri bolghanlighini yazghan) jenuptin ahale köchürüshi shuning misalidur. Xelqning qozghilangliri he digendila meghlup bulup turdi, sewebi ularning rehberlik qatlimi shekillenmigen, tarix danko yaki ata türk mustapa kamal kebi rehberni wujutqa keltürmigenidi, azatliq heriketlirining nishani peqet zulumni yuqutushla bolghini üchün inqilaptin xojilarmu paydilinip öz hakimyitini tikleshke tirishti, xojilarning topilanglirimu xelqning talapet tartishigha sewpchi bulup ziyanlarnimu keltürdi.

19- Esirning kéyinki yérimigha kelgende xelq bir qétim keng kölemlik azatliq üchün qozghilang kötürüp xoten, qeshqer, kuchar we ghuljilarda hakimitini tiklidi, lékin ulargha yétekchilik qilghudek bashchilar bolmighanliqtin xotende hebibullahaji, kucharda rashadinxan kebi sopi- zahit hakimiyet ishliridin xewersizler rehberlik qilip bölünme halette xanliq qilishti. Ularda weten, xelq, millet éngi bolmighanliqtin birliship hakimyet qurup xelqchil siyaset yürgüzüshke qadir bolalmay aqiwet xelqning ghalibiyet méwisini qoqanliq rengwaz yaqupbegning hile- mikri aldida tartquzup qoydi. Ili sultanlighi, ürümchi- sanji xuyzu hakimiyiti, kuchar rashidinxan xoja hakimiyiti, xoten hebibulla xoja hakimiyiti we qeshqer buzruk xoja (emeliyette bedölet hakimiyiti bulup aq taghliq xojilarning qollishini qolgha keltürüsh üchün jahan'gir xojining oghli buzruk xojidin paydilan'ghan)ning öz-ara istila urushliri yüz berdi we yaqupbegning jenubi shinjang hem turpan, ürümchilerni igellep atalmish ” bedölet yette sheher hakimiyiti“ ni qurdi. 1878- Yili ching sulalisi hemmini yéngip özining nispi haldiki ténichliq hakimiyitini yürgüzgiche yenila urush dawam qilip keldi. Tarix betlirini waraqlap baqsaq, jümlidin eyni waqitta urushqa biwaste qatnashqan, urush weyranchilighini öz közi bilen körgen tarixchi alimimiz molla musa sayramining》 tarixi hemidi《 ,》 tarixi eminiye《 kitaplirini köridighan bolsaq bu heqte yéterlik chüshenchige ige bolalaymiz. Misal:

》 Ataliq ghazi yigitliri, serwazliri adem öltürüshtin charchidi, qolliri qapardi. Atiliq ghazi qushunigha egiship kelgen qassaplarni we xotendiki yaqa yurttin kelgen musapir qassaplarni chaqirip kélip adem öltürüshke buyridi. Qassaplar xendek léwide turup ademlerni bughuzlap xendekke ittiriwerdi.... Shu qétim töt tümen adem halak bolghan bolsa kérek.《
 
Qedirlik kitapxanlirimizgha bu xil qirghinchiliqtin téximu köp pakitlarni körsitip béreleymiz. Chünki bizning tariximiz bu xil qirghinchiliqlar bilen tulup ketken. Qan hidi, adem ustixanliri tarim wadisining hemme yérini qaplighan idi. ” Uyushqaq, yenggüchi, eqilliq“ menalirigha ige xasiyetlik nami bar uyghur xelqimu bir uchum mez'hepchi, bayliqxumar, huquqperest, urushperstler teripidin urush qaynimigha mejburi sörep kirildi. Xelq öz hayatighimu képillik qilalmaydighan, etisigimu ishench qilalmaydighan bulup qaldi. Eshu bir uchum rezil shexsler özining shexsi menpeti, paraghetlik turmushi üchün milletni, xelqni, wetenni, kelgüsini, ewlatlarni püchek pulgha (erzimes shexsi menpe'etige) sétiwetti, uyghur diyari halaketke yüzlendi.

1678 - Yilidin 1685- yilighiche jonggharlarning uyghurlarni istila qilish urushliri boldi, aq taghliqlarning dahisi appaq xoja dalay lamagha bash urup medet tilishi bilen purset kütüwatqan jonggharlar se'idiye uyghur dolitige hujum qildi. Appaq xojining aq taghliq muritliri ichidin maslashti, shuning bilen jonggharlar ghelibe qilip uyghurlarni öz hökümranlighigha aldi.
1755 - Yili ching sulalisi shimali shinjangni istila qildi.
1759 -Yili ching sulalisi chong – kichik xojilarning topilangini tinchitip shinjangni öz hökümranlighigha aldi. Qara taghliq wetenperwerler aq taghliq düshmenlirini yuqutush üchün ching sulalisining ghelibe qilishida ichki jehettin masliship zor töhpilerni qoshti.
1765- Yili üchturpan uyghurliri qozghilang kötürdi, bu meshhur jigde yéghilighi bulup ching sulalisi ghelibe qilghandin kéyin barliq ahalini qirghin qilip tügetti.
1803- Yili yüsüp xojidin paydilinip qoqenlikler parakendichilik saldi.
1820-Yilidin 1828-yilighiche jahan'gir xojining köp qétimliq topilangi boldi.
1845-Yili qeshqerde uyghur we qirghiz déhqanlar qozghilang kötürgen.
1847-Yili yette xoja topilingi boldi.
1852-Yili welixan töre töt qétim bésip kirip nurghun qirghinchiliq qilghan we jallatliq qilip nechche kalla munari yasighan.
1854-Yili qeshqerde déhqanlar qozghilang kötürgen.
1857-Yili atush mis kan ishchiliri, memtili bashchilighida kuchar déhqanliri, xotenning bir qisim yéziliridiki déhqanlar qozghilang qilghan, welixan törimu topilang kötürgen.
1858- Yili qeshqerde bir qisim déhqanlar qozghilang kötürgen.
1860 –Yili yekende, 1862-yili xoten, kuchar, baylarda qozghilang bolghan.
1864-Yili kucha déhqanliri qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde rashidinxan hakimyiti tiklen'gen.
1864-Yili xoten déhqanliri qozghilang qilip ghelibe qilghan hemde hebibulla haji hakimyiti tiklen'gen.
1864- Yili ili xelqi qozghilang kötürüp ghelibe qilghan hemde ili sultanlighini qurghan.
1864- Yili sidiq beg qeshqerni ishghal qilghan.
1865 –Yili qoqentlik qoshbégi yaqupbeg aq taghliqlardin buzrug xojini özige qalqan qilip qeshqerge kirdi hem aq taghliq xojilar buzrug xoja üchün ularni qollidi. U ching sulalisi teripidin yuqutilghiche her xil urush we qirghinlar bulup turdi.
1871-Yili charrosiye ching sulalisi bilen tüzülgen toxtam boyiche ili sultanlighini ishghal qildi.
1875- Yili ching sulalisi qushunliri shinjanggha yürüsh qildi. 1878-Yili ching sulalisi pütün ghelibini qolgha keltürüp jenubi shinjang we ürümchi, turpan rayunlini ishghal qildi.
1881- Yili ching sulalisi(qaraxan) charrosiye (aqxan)gha 70 ming kuwadirat kilométir zémin we besh milyon 9000ser kömüsh urush chiqimi tölep ilini qayturiwaldi.
 
Yuqurida körginimizdek nurghun qozghilang hem topilanglar boldi, xelqning ghelibe qilghan, meghlup bolghan dewirlirimu boldi, emma keng xelq ammisigha hichbir menpe'et nésip bolmidi. Chünki xelq intayin töwen ang sewiyide bolghini üchün peqet chérik, mustebit hakimyetni aghdurushnila meqset qilghan bulup konkirit nishan bolmighan, ulada mexsus hakimyetchilikni chüshen'güdek sewiye, siyasi pérogiramma tüzgüdek iqtidar bolmighanliqtin ghelibe miwisi he digende bir uchum sopi – zahit, xoja- ishanlarning qoligha chüshüp ketti yaki shular teripidin paydilinip kétildi, xelq ikki sopilar mez'hipining muritlirigha aylinip ketkini üchün bir top qozghilang qilsa ikkinchi bir terep ulargha qarshi turdi, netijide hökümranlar uyghurlarning ”öz yéghida öz göshini qoridi“. Se'idiye uyghur döliti dewridin bashlap aq taghliq we qara taghliqlar hakimyet yürgüzse yaki hakimyetke tesir körsitelise ikkinchi birterepni qattiq qirghin qildi, eger bir mez'hep xelq qozghilangi bilen hakimyet tiklise yaki qozghilanggha ishtirak qilsa ikkinchi biri ulargha qarshi meydaida turdi, mesilen: aq taghliq xojilarning rehbiri qara taghliqlar tesiridiki se'idiye xanlighini yuqutush üchün dalay lamagha bash urup jonggharlarni bashlap kélip muritlirini ichki jehettin maslashturup uyghur xelqini jonggharlargha qul qilip berdi.

Qara taghliq xojilar bolsa jonggharlar we ularning hamilighidiki aq taghliq xojilar hakimiyitini yuqutush üchün ching sulalisigha yol bashlidi (qara taghliq xojilar shu xizmetliri üchün uyghur zéminide wang, gung menseplirige ériship bir mezgil xelqni ézip paraghetlik turmush kechürdi, qumul wangliri, kuchar wangliri, turpan- ili xojiliri shularning misali) we muritliri ichki jehettin maslashti. Gerche kucha we xoten qatarliq jaylarda hakimyet tiklen'gen bolsimu xelqqe nep élip kélelmidi. Bu heqte tarixchi molla musa sayrami epsuslan'ghan halda ” ... Kucha xojiliridin rashidin xojam digen mewlane ershidin welining mazirida du'a telep bilen yatqan, hich kishi bilen arilashmaydighan we derwish teriqiside ömür ötküziwatqan bir adem idi ... Aq kigiz üstide olturghuzup, burunqi sultanliq qa'idisi boyiche xanliq textide olturghuzdi ... Bu sheherlerde nahayiti köp ghezine- mülük, qoral- yaraqlargha ige boldi, nahayiti köp ghezine toplandi.

Bularning hemmisi tuluq muhemmet yaqup bék ataliq ghazining qoligha chüshti. Ular shunchilik dölet hökümetke ige bulup, nurghun mal- mülük toplighan chaghlarda ya özining birer uruq- qayashlarigha rehim we shepqet qilip baqmidi, ya birer du'aguy, ehli pezil we hünerwenlerge kengri in'am we éhsan qilip, ularning mal dunyagha bolghan éhtiyajidin chiqmidi, ya birer derya- östengge köwrük saldurup yaxshiliq qilmidi, ya méchit xaniqa bina qilip, köl quduqlarni kolitip wexpe eshyalar toxtatmidi .... Nemune eser qaldurmay nam nishansiz ketti. Ulardin hichbir nemune yadikar yaki yaxshi ish baqi qalmidi .... 《Dep lenet uquydu. Alimning bayanigha qarighanda bu xil lenetke yene xoten padishahi hebibulla hajimu duchar bulup umu xelq inqilap qilip hakimyetni élip padishahliqqa olturghuzsa umu oxshashla xelq üchün qilchilik yaxshi ish qilip bermestin ghezinini aldi bilen bedöletning kéyin ching sulalisining qoligha oshughi bilen chüshüshige sewepchi bolghan. Ili sultanlighini éytsaq 10 yilliq hayatida qanche sultan almashti? Shuning özila kupaye.

Welixan törening qilmishini körsek:” welixan törem kashigherni muhasire qilip, qishlaq we kentlirini qolgha kirgüzüp .... Töt kalla munarisi yasaptu. Munarning igizligi on ikki gez miqdari kéletti deydu. Lékin uning özi beng chékish, hayasiz ishlarni qilish we qan töküshtin hichqandaq özini tartip éhtiyat qilmaydiken.“ Xelq étiqat qilghan xojilar meghlup bulup ottura asiyagha qachqinida qirghinchiliqqa yenila azatliqqa, barawerlikke intilgen, barawerlik, ademdek yashash üchün küresh qilghan xelq qanliq qirghinda qaldi.

Ili qayturiwélin'ghanda 50 nechche ming uyghur ahalisining yurt makanini tashlap charosiye da'irisidiki ottura asiyagha köchüshi, rosiyelik ظa.N. Kurpatkinning》 qeshqeriye《 namliq kitabida yazghan》jongguluqlar bu weqeni” xojilar yéghiliqi“ dep ataydu. Bu weqening netijiside 20000tütün yeni 100000 kishi ching sulalisining öch élishidin qorqinidin , qeshqer, yeken we aqsulardiki yurt makanliridin ayrilip, xojilarning keynidin taghqa chiqip ketti ... Bu qétimqi qach- qach 1-ayda yüz berdi. Shu künlerde shiwirghan arilash qattiq qar yéghiwatqan bulup, bu ach yalingach kembeghellerning köpchilligi iz déreksiz yoqalghan 《, bu waqi'eler her qétimliq qozghilanglar hem qozghilanglar meghlubiyitidin kéyinki qattiq qirghinchiliqlar bolghanlighini toluq ispatlap béridu. Heqiqet shuni éniq körsitip berdiki gerche xelq qozghilip mustebit hem chérik hakimyetni aghdurushni közlisimu ularda eshu zulumni yuqutushtin özge nishan bolmighan, ularda birer siyasi pérogiramma bolmighan hem bolishimu mümkin emes idi, chünki xelqte unchilik iqtidar bolmighan, ularda birer siyasi nishan ortaq étiqat bolmighini üchün qan töküp inqilap qilsimu birlishelmestin bölünüp yashap börige yem bolghan. Ularning qisqa hakimyetliri, qozghilangliri meghlup bolghandin kéyin xelq yenimu qattiq dishwarchiliqqa duchar bolghan jümlidin yurt makanini tashlap chiqishqa mejbur bolghan.

Charrosiye ilini ching sulalisigha ötküzüp bergende ching sulalisining öch élishidin ensirigen ahale rosiye térotoriyisige köchti. Molla musa sayrami》 bu yette sheherni serenjam qilghandin kéyin, yette sheherde qiriq ming chérik turghuzushqa höküm qildi. Lékin ilini igelligen chaghda bir milyondin artuq ademni halaketke giriptar qilghan idi. Nurghun adem terep terepke qéchip ili etrapida adem gurohi az qaldi... 《 , Dise》 xaqan mensepdarliri bu yette sheherde töremge yar bolghan yaki töremning ishini tutup xizmet qilghan ademlerni izdep tépip öltürüp, ularning charwa mal we zéminlirini olja qilip, onmingdin köprek xotun-qiz we oghul riside- nariside balilarni olja esir qilip u terep lenju ölkisi, bu terep ili, chöchekke élip bérip, xitaylargha tapshurup we xizmitige tutup berdi《 ○6 deydu.

2. Islamiyettin chetnigen sopistik dini esebilikning élip kelgen jahaletning weyranchilighi
Qazaq alimi choqan welixanupning bayanigha asaslan'ghanda pütkül uyghur xelqi sopilarning ikki gurohigha bölünüp ketken bulup qeshqer, aqsu, kucharlarda aqtaghliqlar mez'hibidiki ahale köp bolsa, yéngisar, yarkend, xotenlerde qarataghliq xojilargha murit bolghan ahaliler köp bolghan. Ular herbir sheher yurtlardimu muritliri arqiliq xelqni parchilighan bulup öz- ara alaqimu qilmaydighan bolghan ( misal qilsaq qeshqer shehri ahalisining sherqi shimal tereptikiliri ichide aq taghliqlar köp sanni, gherbi jenup mehelle kentliride qara taghliqlar köp bolghan), öz- ara perqlendürüsh üchün aq we qara taqi keygen, aq taghliq we qara taghliq namlirimu shundin kelgen. Biz tarixi pakitlardin eyni waqitta sopizimning qanchilik yamrap ketkenligini, nadan xelqning sopizimning kishenliride meniwiyet jehettin qandaq xaraplashqanlighini körüp baqayli:

》 Alla xaslighi xojamlargha xas yaki’alla xojam‘ dep xojamlargha heddidin ziyade eqide we ixlas qilip, ularni hemmidin yuquri mertiwilik dep hisaplap, alla bilen xojamlar ariliqida turidighan hichqandaq birer yuquri mertiwilik insan yaki janning bulishini étirap qilmaydiken we yol qoymaydiken ... Ulargha nahayiti yuquri eqide baghlap , atlirini yilqa uyuri bilen, qoylirini qotini bilen we qizlirini qizliq ippetliri bilen, sikilek bolsa sikilekliki bilen élip kélip xojamlargha tartuqlap, nezir hediye qilip ’emdi bizge hichqandaq nerse lazim emes‘ dep ularning du'asini élip ’alla xojam‘ dep tonighan idi.
 
Bundin bashqa yene》 tezkire'i hidayet《 qatarliq eserlerdinmu sopilarning özlirini islam dinigha muxalip, kupriliq bilen özlirini alla bilen teng urun'gha quyup terghip qilghanlighini biliwalalaymiz. Biz gerche puqralarni sopizimgha hemmisi bu derijide ixlas qilidu dep qarimisaqmu , sopizimning tesirining nahayiti chongqur bolghanlighini körüwalalaymiz.

Özlirini alla bilen teng urun'gha qoyghan bu sopilar nimini terghip qilidu? Dotsinit ibrahim niyaz bu heqte mundaq dep yazidu:
》Sofizimning tüp ghayisi insanlarni terki dunyaliqqa bashlap, ri'al dunyadin, ijtima'i turmushtin yüz örüp xiyali dunyada köridighan <راھەت> ghémini qilishqa chaqirishtin ibaret 《
Xelqimiz eqide qilghan》özlirini dini islamgha béghishlighan xudaning ashiqliri《 islam eqidilirige muxalip bolghan qilmish etmishliri bilen özlirini ”se'id- muhemmed peyghemberning ewladi“ diyiship sap eqidilik musulmanlarni aldap, xelqning muhemmet elheykislamgha bolghan eqidisidin paydilinip özlirini niqaplap xelqni terki dunyaliqqa bashlap özlirige ixlas qilghuchilarni 》 jennet《ke érishtüridighanliqini wede qilip, xelqni özlirige mayil qilishti, bu dunyaning yaxshilighigha muyesser bolalmighan xelqimiz u dunyada jennette bolsimu rahet körüshni, u dunyada bolsimu ademdek yashashni istidi, shunga xojilargha ishinip ulargha murit boldi. Sofizimning bunche küchüyüp kétishide eyni dewirning qelemde hem elemde yétilgen padishahliri sultan se'idxan we sultan abdureshitxanlarning sopilargha murit – muxlis bolghanlighimu sewepchi bolghan idi, ular xan- sultanlarning özlirige murit bolghan pursette siyasi jehettinmu paydilinip (mesilen, muritlirining baj- sélighini kechürüm qilishini telep qilish) öz muritlirini köpeytkendigen qarashlarmu bar.

Xoja ishanlar özlirini heq körsitish üchün 》 suda mangalaymiz, ölükni tirildüreleymiz, asmanda uchalaymiz, topini yimek ichmek, altun kömüshke aylanduralaymiz, yamghur yaghduralaymiz, birla waqitta birqanche jayda zahir bolalaymiz, süpküshlep késel dawalaymiz, ghayipni bilimiz, qol tekküzmestin nersilerni yötkiyeleymiz, ösümlük we haywanlar bilen sözlisheleymiz《 dep saxta karametlirini herxil usullar arqiliq teshwiq qilip, herxil hiyle- mikirlerni qollinip xelqni aldap, ularning eqide- ishenchige érishkendin kéyin xelqimizning maddi – meniwi dunyasigha hujum qildi. Netijide ular barliq uyghur medeniyet miraslirini urup chaqti, buzdi, ot qoydi, weyran qildi.

Medeniyet eslihelirini buzup, medeniyet sorunlirini sopiliq pa'iliyet sorunliri xaniqalargha aylandurdi. Xelqning medeniyet sorunliri – mektep, medris, kütüpxanilar sopilarning ayagh astida weyran boldi. Awamni medeniyettin waz kéchishke qistap medeniyetni men'i qildi. Kimiki sopilar bilen qarshilashsa xuddi xoja jahan ershi, baba rehim meshrep we mirza shah mehmut joras kebi qestke uchrap paji'elik öltürüldi. Bu heqte》jahalet pirliri shinjangda《 namliq eserde yézilghandek:》appaq xoja we appaq xojichilar (biz bu yerde aq taghliq xojilarnila emes, qara taghliq xojilarnimu bir qatarda tunushimiz lazim) zamanisida qeshqeriyede medeniyet, ma'arip, ilim - pen, edebiyat – sen'et, muzika, naxsha, usul, güzel- sen'et, tiyatir, sérikchilik, tibabetchilik, metbechilik, terjime, xettatliq ... Qatarliq barliq ilmiy pa'iliyetlerning hemmisi qet'i men'i qiliwétilgen. Bundaq ishlar bilen shughullan'ghuchilar ”kapir“ , ”jaduger“, ”murted“ler hisaplinip jazagha tartilip turghan, öltürüwétilgen.

Hetta xet yézishni ügünüsh, saz ügünüsh, yasash, meshrep oynash, oyun- külke, xotun-qizlar perenjisiz ashkare yürüsh qatarliq adettiki ijtima'i insanchiliq xisletlirimu qet'i men'i qiliwétilgen. Pütün jem'iyette qur'an we heptiyektin bashqa barliq yézilma eserler, bulupmu milli eserler, xatire, nemuniler, köydürüwétilgen, yoq qilip tashlan'ghan. Ilim- meripet orunliri buzuwétilgen, cheklen'gen. Ularning ornigha zikri söhbet xaniqaliri, gülex, sazayi hemidanlar (towa qildurush orunliri), xoja, ishanlarning turalghu jayliri, emeldar binaliri dessitilgen. Pütün jem'iyette du'a- tilawet, xetme, istighpar uqush (allahtin gunahini tilep turush) ammiwi ijtima'i meshghulatqa aylandurulghan.《 》Tezkire'i ezizan《 qatarliq eserlerdin melumki ” aq taghliq“, ”qara taghliq“ xojilarning destlepki bashchiliri bir tughqan bulup ularning öz aldigha nopuz tiklesh üchün köz qarashlirida mahiyetlik perq bolmisimu xelqni ikkige bölüp mez'hepchilik qilghan. Ular öz- ara nizah qiliship, xelqni urush jidelge sélip qan töküp menggü ornini toldurup bolghusiz tarixi jinayetlerni qaldurup ketti.

Uyghur xelqining barliq paji'eliri, yaman künlerge qélishi pütünley sopilarning qilmish etmishliridin bolghan. Pütün uyghur diyarini jahalet qaplap pütün xelq qarangghuluq dunyasigha gherq boldi. 3. Éghir zulum xelqni halidin ketküziwetken Hakimyet béshida olturghan herqandaq hökümran öz hökümini qol astidiki emir ekabirliri arqiliq yürgüzidu, hökümran qanche chérik, xiyanetchi we parixor bolsa qol astidikilermu shunche chérik, parixor we xiyanetchi bolidu. Tariximizni waraqlap köridighan bolsaq ene shundaq chérik, parixor, xiyanetchi emeldarlarning köp ötkinini bileleymiz. Hökümran we qolchumaqlirining chérikligi, parixorlighi tüpeylidin xelq üstidiki baj séliq köpüyüp ketken, xelq qatmu-qat zulum destidin yashashqimu amalsiz qalghan. Bir tereptin xan we uning ambal, doteyliri zulum qilsa yene bir tereptin, na'insap begler, xojilar, sheri'etni destek qiliwalghan mollilar herxil alwang- yasaq, baj- séliq, öshre- zakat, pitre yighip zulum salghan.

Ching sulalisining sadiq qul ghalchiliri begler bolsa baj we séliqni hessilep yighip özini béyitish bilen birge ambal, doteylerge sogha – salam , para bérip téximu chong imtiyazlar üchün (toghrisi xelqning qénini téximu bek shorash üchün) heriket qildi, xelq qangghir qaxshap jan teslim qiliwatsa ambal, dotey, beg-ghojanlar özlirining paraghetlik turmush peyzini sürdi, netijide zulumgha chidimighan xelq nurghun qétimliq qozghilanglar qilip mustebit, chérik hakimiyetni aghdurmaq boldi. Xotenlik tarixchi muhemmet elemning》tarixi weten waqi'ati xoten《 namliq esiride eyni dewirdiki baj- séliqning 65 xili xatirlen'gen iken. Chirik ching sulalisi chériklikte mensepni baha quyup élan chiqirip sétish derijisige bérip yetken bulup emdi biz ching sulalisining mensep sétish heqqidiki élanigha munasiwetlik bayanni körüp baqayli: 》Herqandaq puli bar adem kümüsh pul sowgha qilsa mensep bérimiz, dep bazar güzerlerge élan chaplidi... Herqandaq nami nishani yoq , oghri, qimarwaz, sergerdan bolsimu pul berse uninggha mensep bérildi.... Mensepni sodiliship baha qoyup ashkare satidighan boldi.《 Mana buningdin shu chaghdiki hakimyetning qanchilik chérikleshkenligini, bu seweplik xelqning qanchilik riyazet chekkenligini, qanchilik zulumgha duchar bolghinini qiyas qilish müshkül emes.

Dimek eyni tarixi dewrde huquq achköz, bayliqperst, parixorlarning, oghri, qimarwazlarning qoligha chüshüp》su aqidu saygha, pul aqidu baygha《 digendek weziyet dawam qilghan, puqralar üstidiki zulum téximu kücheygen. Qerz üchün, alban üchün boldi méning halim xarap, Hezriti chünwang bégim halimgha rehim etkey yana. Kelseler albanchilar xéne puli dep tutsiler, Pul tapalmaymen tinep , dishwar bolur halim yana. Kéchiler, kündüzleri hem ders oqur érdi balam, Qerz üchün, alban üchün, hem derstin qaldi yana. Aqsuluq mu'ellip molla toxti mundin yüz nechche yil muqeddem yazghan esiri》erziyet《tiki yuqurqi bayanlar arqiliq shunimu bileleymizki , zulum shu derijige yetkenki beg-ghojamlar özlirini aghichiliri üchün xénigimu alwang yighqan.

Bu xil alwang, baj séliqlarning köpligidin, zulumning éghirlighidin xelq intayin qiyin ehwalda qalghan. Dini ölüma, tarixchi imir hüseyin qazi axunum bir shé'irida mundaq dep yazidu: Ötmüshte bu shinjanggha shen dotey iken manju, Magaza, tawa toku, kiygenliri sap pangchu. Rahette yatar uxlap puxragha kötertip jذ, Puqrani haqaretlep singku bilen dep chentu, Datanggha qadap qoyghan neyze qélich hem cheydu.○12 Mana bularning hemmisi tarix, eyni dewrdiki ri'alliq. Ching sulalisi hökümranliri dewri we bashqa dewrlerde bolsun hökümranlarning éghir zulumliri xelqni pütünley halidin ketküziwetken. Mushu xil ehwal astida ténchliqning bolmaslighi, sofizimning bésimi, iqtisadi qiyinchiliq xelqni özining mediniy ma'arip ishlirigha köngül bölelmeydighan qilip qoyghan.

Xelq maddi, meniwi bayliqliridin pütünley mehrum bolghan. ”Pul bolsa janggalda shorpa“ deydu uyghur danaliri, derheqiqet pul bolmisa hich ish aqmaydu, pul dimek iqtisad, kapital, meblegh dimektur. Yuqurida körginimizdek urush we dehshetlik ézishler uyghur xelqining igiligini pütünley weyran qilghan bulup sopizimning terki dunyachiliq teshebbusi bu weyranchiliqni téximu kücheytiwetken. Meyli jonggharlar bolsun yaki ching sulalisi bolsun xelqning medeniyet ma'arip ishlirigha meblegh sélishi, qollishi mümkin emes idi, chünki xelq pen- ma'arip arqiliqla hayatliq yolini, barawerlikni hetta ularni aghdurup özige özi xoja bulush yolini tapalaytti, hökümranlar uyghurlarni adaqqi öz hökümide tutushni meqset qilidighan tursa buni qandaqmu xalisun? Öz –özini tunighan, milletperwerligi wujutqa kelgen milletla menggü öz mewjutlighini kapaletlendüreleydu, buni peqet heqiqi pen- ma'aripla ishqa ashuralaydu. Shunga büyük muteppekkür yüsüp xas hajip ilim bilen kökke chiqqili bolidighanlighi, qulning qulluqtin xalas bolalaydighanlighini mundin ming yil muqeddem bizge jaka qilghan.

Ching sulalisining axirqi ghalchisi yang zéngshinning xelqni menggü nadanliq kishenide kishenlep turush üchün pen ma'aripni qattiq cheklep, xurapi mollilarni sétiwélip xelqni idare qilghanlighi buning pakiti emesmu? 20 –Esirdin ilgiri ershi, futuhi, molla muhemmet sadiq qeshqiri, zohuri, molla yunus yerkendi, ghéribi, nizari, katibi, molla muhemmet tömüri, nazimi, tejelli... Ge oxshash muweppeqyet qazan'ghan bir türküm medeniyet erbapliri yétiship chiqqan, ularning muweppeqyet qazinishida melum iqtisadi arqa térigi bar idi. Bulupmu 20-esirning aldiniqi yérimidiki medeniyet erbaplirimizdin abduqadir damolla, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip, molla muhemmet oghuz hemra, iminjan bahawiddin... Qatarliq bir türküm ot yürek kishiler iqtisadi jehettin azraq bolsimu asasi bolghachqila chet'elge chiqip yaki ölke merkizige bérip ilim tehsil qilalighan, mektep échip ilim tarqitalighan.

Iqtisad yeni pul bolmighanliqtin nurghun eqilliq perzentler xuddi molla toxti yazghandek uqushtin qélishqa mejbur bolghan. Iqtisad bolmisa qurulush qilghili bolmighinigha oxshash mektep medrislerni sélip ilim meripet tarqitish mümkin bolmaydu, xelqmu nadan qélip menggü ”mangqurt“ bulup qalidu. 4.Sirtqi dunya bilen alaqe aziyip békinmichilik kücheygen. Xelqimizning medeniyet we tereqqiyatta bunchilik qalaq haletke chüshüp qélishi xelqara muhit bilenmu zich munasiwetlik. Yüen sulalisi dewride uyghur déngizchisi yighmishning gherpke baridighan déngiz yolini échishi, ming sulalisi dewride xuyzu déngizchisi jéng xéning déngiz qatnishini yene bir baldaq yuquri kötürishi bilen sherq – gherp alaqisi quruqluqtin( quruqluq yoli bixeter emes idi) köre déngiz yoligha köchti. Chünki kéyinki ottura esirdin bashlap ottura asiyada bir- birige qarshi birmunche ushshaq fi'odal xanliqlar barliqqakeldi. Netijide yipek yolidin ibaret bu sherq – gherp medeniyet, iqtisad- soda léniyisi ténch bolmighanliqtin asta – asta öz rolini yuqutup baridu. Bu heqte sabiq sowétlik mu'ellipler gafirof bilen miroshinkowlar mundaq dep yazidu: 》 Yipek yolining tosulishi hemde yawrupaliqlarning hindistan we jonggugha baridighan déngiz yolini échip, uni igelliwélishi sewebidin merkizi asiyaning dunya bilen bolghan soda qatnash alaqisi üzülüp qaldi.

Gherp bilen sherqning iqtisadi we medeniyet almashturush yoli özgirip, merkizi asiyani jenup we shimal tereptin egip ötidighan boldi. Merkizi asiyada yerlik fi'odal hökümranliq kücheygenliktin, iqtisad we medeniyette nahayiti téz xaraplishishqa qarap mangdi.《 Amirikiliq ataqliq tarixshunas stawri'anus ependi dunya tarixidin yekün chiqirip ‹‹ dunyaning omumi tarixi ›› namliq kitabida ” dunya tarixi ispatlidiki bir ijtima'i gurohning medeniyette tereqqi qilishi uning xoshnilirining tejribilirini qubul qilalighan qilalmighanlighi belgileydu. Bir ijtima'i guroh érishken her xil keshpiyatlarni bashqa ijtima'i gurohlargha tarqitidu. Shunga ularning arisidiki bérish kélish qanche köpeyse öz ara ügünüsh pursitimu köpüyidu. Omumen , medeniyette eng iptida'i halettiki qebililermu uzaq jeryanda békik yashighan, shuning üchün ular xoshna qebililerning medeniyet muweppeqyetlidin paydigha érishelmigen. Bashqiche qilip éytqanda bashqa jughrapiyilik amillargha oxshash insanlarning tereqqiyatidiki achquch milletler arisidiki yéqinlishishqa baghliq. Bashqa milletler bilen öz ara tesir körsetken eshu milletler ghayet tereqqiyatlargha érishish imkaniyiti intayin zor . Emeliyette , ularning téz sür'ette tereqqi qilishigha türtke bulidu, chünki ularning duch kélidighini tereqqiyat pursiti bulupla qalmastin yene shallinish bésimidur.

Nawada öz ara tesir pursitidin paydilinip tereqqi qilmisa chuqumla aslimatsiye bulidu yaki yuqulush xirisini élip kélidu. Eksiche békik halette yashighan millet sirttin kélidighan inrtsiyige érishelmise , yene xewp – xeter bolmisa shallinish bésimu ular üchün mewjut bolmisa ular eslidiki haliti buyiche nechche ming yil yashaydu“. Ottura asiyada yashighan uyghur xelqimu yuqarqi qanuniyetning sirtida emes. Bu chaghda shinjangdila emes, ottura asiyaning bashqa jayliridiki ehwalmu buninggha asasen oxshash bulup musulman sherq dunyasi xaraplishishqa yüzlinip burunqi medeni güllünüsh pütünley tügeshken, burunqi ilim pen güllünishi axirliship xurapiliq we mez'hepchilik küchüyüp tepriqi hakimyetler köpeygen, öz- ara nizalar köpiyip igilik we xelq turmushi xaraplashqan. Yawropada bolsa ehwal buning eksiche bulup islahat, riqabet jush urup rawajlinip, tebi'i pen, ijtima'i penlerde we sana'ette yéngi bösüsh boliwatqan we sana'et, yéza igiligi tereqqi qilip mashinilishiwatqan bulup uchqandek tereqqi qilghan idi. Biz bolsaq bulardin pütünley xewersiz halda” quduqning tégidiki paqidek“ asman mushu dep yürüwatattuq. Netijide insanlar tereqqiyatigha töhpe qushup kéliwatqan uyghur xelqi》uchar gilem《,》 yaghach at《 ta ekis etken hawa qatnash arzulirimu shu boyiche chöchek bulup qéliwerdi. Yüsüp xas hajipning ilim bilen kökke chiqqili bolidighanlighi, qul bolsimu ilim bilen azatliqqa érisheleydighanlighi heqqidiki chaqiriqlirimu bizni oyghitalmidi, biz esirlerni ishek harwisigha olturup ötküzüp kelduq, ishek harwisini alahide qatnash qorali, kala bilen sapanni ishlepchiqirish qorali qilip esirdin esirge köchüp kelmektimiz. Özimizni békik halette saqlap kelginimiz üchün yawropa ellirining jümlidin pereng we orus, johot – ejnebilerning qandaq tereqqi qilghinini pisentimizge almiduq, welsipit yasisa ”sheytan harba“ dep atiduq, mushu esirde hetta ”ayrupilan'gha nime digen chong qush bu dep dan chachqan“lighimiz nimini ispatlaydu? Medeniyet, ma'arip jehettin tarliqqa yüzlen'gen.

Hemmige melum bolghinidek, qedimki ottura asiyada türki xelqler yashap kelgen ana makan bulup ularning el farabi, muhemmet xarezemi, mehmud kashgheri, yüsüp xas hajip, jamal qarshi, ehmet yüknegi, ima'iddin kashgheri, singqu seli tutung ... Kebi birmunche peylasop, edip- alimlar yashighan bulup matimatika (eljebir), edebiyat, ilmiy kimiya, ilmiy mentiq, ilmiy nujum, pelsepe, tibabet, naxsha-saz qatarliq sahelerdin xéli yaxshi ilmiy muweppeqyetlerni qolgha keltürgen idi. Mongghullar dewrige kelgende alimlimizning ilmiy emgekliri mongghul impiriyisi bilen nahayiti keng da'irige tarqilip özini namayen qildi we dunya medeniyitining tereqqiyatigha öchmes töhpilerni qoshti. Mesilen: ediplerdin se'dulla, sewinich hiya, mazuchang, shü'angfularni, yéza igilik alimi tömür töbrük (lu mingsen)nع, uzuqluqshunas qusquy, yéziqshunas tatatunga we chosgixodriz, terjiman entsang we bilanashil, siyasi'on li'en shishen, ehmet, ömer, asturnom jamaliddin, binakar exteridin, yaraghshunas alawiddin we ismayil, ressam gawkukun, alimlardin chinshiming we shemsidin, déngizchi yighmish, tarixshunas li'enxuyshen.... Qatarliqlarning töhpisi sözimizge delil bolidu.

Uyghurlar öz tarixida bashqilarning ilghar ilim we texnikilirini ügünüsh bilen birge özining ilghar nersilirini xoshna ellerge ügetken. Tömür, kömür, mis, bughday, paxta ... Larning shinjangda ichkiri ölkilerdin baldur bolishi, xenzu tilidiki tömür söziningmu türki tildiki tömürdin qisqirap 铁 bulushi, yuqarqi texnikilarning shinjang arqiliq ichkirige tarilishi qedimiy medeniyetlik bolghan uyghur xelqining qandaqtur ekilishperwer millet bolmastin bashqilar medeniyitining jewherlirini qubul qilalaydighan hem öz medeniyitining jewhirini bashqilargha teghdim qilalaydighan millet ikenligini körsitip berdi. Emma uyghur jem'iyiti 16- esirdin bashlap sopizimning küchlük tesirige uchridi, se'idiye dölitining adaletlik sultani se'idxandin bashlap xanlarning sopilargha murit bulushi tüpeylidin xoja- ishanlar rayunimizda nahayiti téz köpeydi, muritliri künsiri ashti. Tesir da'irisi zorayghan sopilar qur'an, hedis we sopiliq kitapliridin bashqa barliq medeniyetni cheklishi hem bu xil teqipning uzun dawam qilishi uyghur xelqini menggü toldurup bolmaydighan ziyanlargha giriptar qildi. Uyghur xelqi sopilarning dehshetlik rohi qul qilishi, ularni ghalibiyet yoligha, hörlükke bashlaydighan ilim yolidin mehrum qilishi bilen ular rohi qulluqqa chüshüp qaldi. Herqandaq bir milletning millet rohi yuqulidiken shu millet yoqalmay qalmaydu, uyghur rohi yuqalghini üchün uyghur milliti ewwel jonggharlargha andin chérik ching sulalisigha at-ishek ornida ishlidi. Sopilar özlirini alla bilen teng urun'gha quyup, islam eqidilirige muxalip ish qilip, islam dini we musulmanlar üchün pütmes, tügümes weyranchiliq we xarliq élip keldi. Ular medeniyet bayliqlirini buzup, medeniyetni menggülük yoq qiliwétish üchün tirishti.

Mektep medrislerni sopizimliq pa'iliyet sorunlirigha aylandurup, sap eqidilik uyghur xelqini rohi qullargha aylandurdi. Sopilar hakimyet béshigha chiqqan we qorchaq hökümdar bulup turghan waqitlarda qur'an we heptiyek birdinbir uqushluqqa aylandi. Qur'anning ayetlirimu sopizim idiyiliri boyiche tepsirlendi. Kéyinki waqitlarda yeni sopilar texittin chüshken emma tesiri yenila chongqur bolghan chaghlarda ma'arip asta- asta eslige kélishke bashlidi, emma ijtima'i penler mutleq asasi orunni teshkil qildi. Tebi'i penler we téxnikilar (hüner sen'et) asasen untuldi, uqutush da'irisi bekmu tar bulup qaldi. Neshiryatchiliq, basma ishlirimu untulup qolda köchürüdighan qalaq haletke chüshüp qaldi. Shu dewir ijtima'i jem'iyitige nezer salsaq peqet sha'ir, terjiman, tiwiplerla yétiship chiqti, hüner sen'et yenila natural igilik basquchida turup qalghini üchün hichqandaq tereqqiyatqa érishelmidi. Hökümran ching sulalisimu eslidinla qalaq bir medeniyetning wekilige aylan'ghini üchün ularmu uyghur xelqige hichqandaq bir medeniyet ata qilalmidi, eksiche hökümranlighini ishqa ashurushta paydiliq tongchi (terjiman) yétishtüridighan mekteptin birqanchinila achti. Shu chaghlarda uyghurlarda tesir qilghudek, ularda oyghunush peyda qilghudek birer medeniy tereqqiyat, yüksilish bolmighini üchün xoshnilirimu uyghurlargha hichqandaq ijabi tesir ata qilalmidi.

Ottura asiya jümlidin musulmanlar dunyasi xarabliship, chüshkünliship ketken bulup uyghurlar asasen ene shu islamiyet dunyasi bilen alaqe qilatti, uyghurlargha alahide tesir körsetküdek birer ilghar medeniyet öz xoshniliri arisida bolmighini üchün doktur esed sulayman éytqandek” es'habul keheb“ uyqusigha gherq bolghan idi. ”Teghdir tughulushtinla pishanisige yézilghan bulidu“ dep qarighan xelqimiz hemmini xudadin, mazar mashayiqlardin ah urup izleydighan roh chirmiwalghan bulup, ”yaritish méningdin yarilish özüngdin“ni untughan idi, ”jennet qélich sayisining asitida“ digenni chüshen'genu jennetni qandaq halda qurushni bilmigen. Uyghur xelqi pütünley ene shundaq chüshkün, qalaq dunya muhitining ichide bulup gheripning yéngi medeni muweppeqyetliridin peqet 19-esirning axirliri toghriraqi 20- esirning bashlirida xewer tapti ؤe》... Bu zaman gheplet we biperwaliq zamani emes, oyghinish we sezgürlük zamanidur！ jahilliq we nadanliq dewri emes ilim- pen dewridur. Susluq we bikarliq dewri emes tirishish we gheyret waqtidur. Bashqa milletler ilim meripet sayiside hawada uchup perwaz qilmaqta, su astida bolsa xuddi quruqluqta yürgendek erkin üzüshmekte. Biz téxi gheplet uyqusida yatmaqtimiz. Uyqu ölümning buradiri we muqeddimisidur.

Bu halette da'im uxlimaq yuqulish we ölüm yolidur！hélihem waqit we purset bar... 《Dep chuqanlar saldi. 20- Esirning 30- yillirigha kelgende andin bu halet özgirishke bashlidi. Xulase qilghanda uyghurlar 1600-yilidin 1900-yilighiche bolghan 300yil jeryanda türlük qismetlerge duchar bulup medeniyette chékinip ketti, burunqi jenggiwarlighini yuqatti. Emma u ötmüsh, hergizmu hazir medeniyette algha basalmaslighimizning sewebi emes, hazir mes'uliyetni ulardin izlesh öz mes'uliyitni bashqilargha ittirishtin bashqa nerse emes, lékin tarixi sawaqlarni qubul qilishimiz , sewenlikler üstide izdinip uni tüzütishimiz lazim. Emdi, mana insaniyet 21- esirge özining türlük yéngiliqliri bilen zamaniwiliship kirsimu biz tolimu töwen angda mes we eleng- seleng halda, köpimiz ishek harwisigha olturup kirip kelduq, biz dawamliq mushundaq yürsek ewlatlirimiz biz toghrilq nime dep yekün yazar tarix bétige? Izahatlar: ○1 Molla musa sayrami》tarixi eminiye《 shinjang xelq neshiriyati uyghurche neshri, 49-bet ○2 Molla musa sayrami》tarixi hemidi《 milletler neshiriyati 1986- yili uyghurche neshri323-, 324-betler Yuqarqi eser, 156-, 140-, 153-, 154-, 240- betler ○4 ظA.N. Koropatkin》qeshqeriye《 shinjang xelq neshiriyati1983- yili uyghurche neshri 223- bet ○8 Ibrahim niyaz》 tarixtin qisqiche bayanlar《 qeshqer uyghur neshiriyati uyghurche neshri 269-bet 》Shinjang medeniyiti《 1987-yili 4-san 28-bet Molla musa sayrami》tarixi hemidi《 uyghurche, 176-bet 》Bulaq《 mejmu'esi omumi 13-san 231-bet Qeshqer》qedimki kitaplar tetqiqat xewiri《 uyghurche 1985-yil 1-san 79- bet 》Ottura asiya tetqiqati《 1987-yil uyghurche 1-san 76-bet Abduqadir damolla》nesiheti amma《 》shinjang medeniyiti《 zhornili 2000-yili 1-san 71-bet.