Uyghurlarning noruz bayrimi toghrisida

[Aziz Isa Elkun]

Uyghurlarning noruz bayrimi toghrisida
                                                       
Eli ghupur  
   
Noruz bayrimi uyghurlarning uzaq tarixiy tereqqiyatlar jeryanida medeniyet yaritish we medeniyet qobul qilish asasida shekillendürgen, shundaqla ejdadtin ewladqa dawamlashturup kéliwatqan ammiwi asasi küchlük, qedimilikke we omumiyliqqa ige en’eniwi bayramlirining biri. Mezkur maqalide, noruz bayrimining kélip chiqishi we tereqqiyat jeryani, uning tertip-yusunliri we resmiyetliri, shuningdek bu bayramning hazirqi tereqqiyat ehwali bir qeder etrapliq bayan qilin’ghan.    

Uyghurlaning uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida özi yashap kelgen jaylarning jughrapiylik alahidiliklirige mas halda tebi’etni tonush, tebi’etni özgertish we shu asasta melum shey’i-hadisilerge choqunush, shundaqla uni eqliy bilish derijisige kötürüp din süpitide étiqad qilish qatarliq bir qatar jeryanlarni bésip ötken.  

Oyghurlarning pütkül tarixigha nezer salidighan bolsaq, uyghurlar étiqad qilghan dinliri we ishletken yéziqlirining köplüki bilen alahide közge chéliqidu. Bu xil hadise uyghurlarning medeniyitining renggareng we jezbidar bolushigha belgilik tesir körsetken. Shundaq dep éytishqa boliduki, uyghurlar qubul qilishchanliqi bilen nahayiti küchlük bir millet.  

Uyghurlar diniy étiqad jehette xéli murekkep bolghan jeryanlarni bashtin kechürgen bolup, din we medeniyet jehette özige xas bolghan alahidiliklerni shekillendürgen. tarixiy wesiqiler we arxé’ologiylik matériyallargha asaslan’ghanda, uyghurlar deslepte tebi’et, ejdad we totém étiqadchiliqini bashtin kechürgendin kéyin, shaman dini, mani dini, zoro’astér dini, budda dini we axirida islam dinigha étiqad qilghan. Meyli ejdad étiqadchiliqi yaki shaman, mani dinliri we yaki uyghurlar turmushidin yiraqlashqan bashqa dinlar bolsun, ularning bezibir iznaliri yene birxil medeniyet hadisisi süpitide uyghurlar turmushining herqaysi qatlamliridin chongqur orun alghan. Bu asasliqi en’eniwi turmush adetliri we bayram, murasimlarda gewdilik ipadilinidu.  
1.Noruzning kélip chiqishi we tereqqiyati  

«noruz» (Noruz) eslide parische söz, u «newruz»sözining uyghur tilidiki özgergen wariyanti bolup, söz menisi jehettin «bahar yamghuri», «tunji bahar küni» dégen menilerni bildüridu. Bu bayram shemsiye kaléndari boyiche qish axirliship, baharning bashlinish küni (her yili 3-ayning 21-küni), yeni kün bilen tün tengleshken bash baharning  birinchi küni ötküzilidu. Noruz bayrimi esli mahiyiti bilen yéngi yil bayrimi bolup, bu en’eniwi bayram uyghurlarning turmush aditide intayin chong tesirge ige.  

«noruz» sözining esli étimologiyisi parische bolghini bilen, bu bayram uyghurche «yéngi kün» yeni «yil yéngilan’ghan kün»dégen söz menisi bilen uzaq dewrlerdin béri uyghurlar medeniy turmushining muhim terkibiy qismi bolup kelgen. tarixta parislar bilen bolghan diniy, iqtisad we medeniyet alaqilirining qoyuqlishishi bilen kélip chiqqan «pars tili qizghinliqi»arqisida, tilimizdiki «yéngi kün» dégen bu atalghu ornida parsche «newruz» (Nawruz) sözi qollinilidighan bolghan. «newruz» sözi istémal jeryanida tedrijiy tawush özgirishi yasap «noruz» shekilige kelgen.  

Uyghurlar arisida noruz bayrimining qachandin bashlan’ghanliqi heqqide ishenchilik tarixiy matériyallargha ige emesmiz. Lékin noruz bayrimi heqqidiki köpligen güzel epsane-riwayetlerge asaslan’ghanda, noruz bayrimining peyda bolushi uyghurlarning islam dinigha étiqad qilishtin burunqi kök tengrige choqun’ghan dewri bilen munasiwetlik, kök tengrige étiqad qilghan ashu qedimki uyghurlar kökte jimirlap turghan yultuzlarning orunlishishigha qarap, ularni oxshimighan süpetler bilen teripleshken. Ularning tonushiche, aqquza yultuzi insanlargha bext ata qilghuchi ilah, qosh, béliq yultuzlirining yoqulup, aqquza ilahining bash kötürüp chiqqan küni insanlargha bext we teley kélidu, dégen eqide boyiche, aqquza éyining bashlan’ghan küni (miladiye kaléndari boyiche 3-ayning 21-küni)ni noruz bayrimi qilip békitken①. ;

Oyghurlarning qebilidin qebililer ittipaqigha qarap tereqqiy qilishigha egiship, hemme shey’ilerde roh bolidu dep qarilidighan shaman dinidimu, ejdadlargha choqunushtin we hemme shey’ilerde roh bolidu dégen merkezdin tengrige choqunushni yadro qilghan basquchqa qedem qoyuldi, qebililer ittipaqidiki birlikke kelgen hakimiyet merkizi bolghan «qarargah»ning barliqqa kélishige maslishish üchün, ang shekli formatsiysi jehette tengri merkezlikidiki tebi’iy choqunush séstimisining bolushi yeni renggareng tebi’et hadisilirige ige bolalaydighan tengdashsiz bir tengrining bolushi intayin zörör idi. Tengrige choqunush gerche yenila tebi’etning küchige choqunush bolsimu, lékin u asta-asta ijtima’iy xaraktér tüsini éliwatqan, özide bir din’gha étiqad qilishning bezi alahidiliklirini we sinip tamghisini yétishtürüwatqanidi.  

Payansiz yaylaqta, bir talay tarqaq qebililerning nisbeten muqim bir ittipaqdash bolup, uyushishi üchün xéli uzaq tarixiy jeryan kérek édi, halbuki hemmige ortaq, tengdashsiz bir tengri-ilahning herqaysi oyghurlar arisida barliqqa kélishi üchünmu bir tereqqiyat jeryani lazim idi.

Deslepte ular kök asman’gha hemde kün, ay, yultuz qatarliq tebi’et hadisilirige choqundi. Mushu asasta bu xil diniy we ijtima’iy murasimlarni ötküzidighan belgilik waqit, pesil we forma peyda bolushqa, bu xil murasimlarmu addiyliqtin murekkeplikke, bir xilliqtin köp xilliqqa qarap tereqqi qilishqa bashlidi. «shimaliy sulaliler tarixi. Qangqillar heqqide qisse»de: «uyghurlar güldürmamigha amraq bolup qaldi. Ularda omumyüzlük halda beshinchi ayda tengrige sejde qilidighan adet kélip chiqti. Ular jengge atlinidighan chaghda aynngi tolushini saqlaydighan boldi», «wénching dewri (453-454)de qangqillardin besh qebile birliship tengrige bash urdi, nechche onming adem bir yerge jem boldi... Ular alem bina bolghandin buyan, mundaq katta murasim bolmighan déyishti»déyilgen②.    

Uyghurlar qedimki dewwwrlerdin tartip naxsha-ussulgha amraq millet. «wéyname. qangqillar heqqide qisse»de: «ular awazini sozup, lerzan naxsha éytishqa amraq» dep yézilghan. Ular tengrige séghinip nezir-chiragh qilghanda, «bir yerge yighilip beyge qilatti, qan éqitip chörgileytti, üzüldürmey naxsha towlaytti». Ular éytidighan naxshining ahangliri, honlar mezgilidila yaylaqqa keng-kölemde tarqalghanidi③.  

Noruz türkiy tilliq xelqlerge ortaq bayram bolush süpiti bilen, noruzning qedimki türkiy tilliq xelqler arisida bayram tüsige kirishti heqqide bezi epsaniler bar. Türkiy tilliq xelqlerde erkinlik bayrimi süpitide qutluqlinidighan noruz, obulghazi bahadurxanning «shejere’i türk»namliq esiride neqil qilin’ghan «erginequn»riwayitide, töt etirapi égiz taghlar bilen qorshalghan bir wadida 400yil qamilip yashighan türkler boz qurt (kök böre)ning yol bashlishi bilen baharning deslepki küni (noruz küni) tar makandin keng makan’gha chiqip, mamatliqtin hayatliqqa érishkenliki sheriipige bu künni alahide tentene qilip, höriyet, erkinlik we azadliq bayrimi qilip békitken hemde bu bayramning namini en’eniwi türki kalindaridiki noruzgh simiwol qilip, «ergine qun bayrimi»depmu atashqan. Türki tilliq xelqlerning erkinlik, azadliqqa simwol qilin’ghan bu bayrimi shu zamanlardin bashlap bir xil en’ene süpitide hazirghiche izchil dawamliship kelgen. «ergine qun»türkiy tiliq qowmlarning peyda bolushini ipadileydighan epsane bolup, bu heqte süy, wéy sulaliliri dewrige a’it tarixiy menbelerde köpligen melumatlar uchraydu④.  
   
Noruz bayrimining peyda bolushi heqqidiki mushuninggha oxshash epsane-riwayetlerni türlük noqtidin tehlil qilish mumkin. Biraq mesilige ilmiy yandiship, noruz bayrimining qachan we qandaq wujudqa kelgenlikini éniq körsitish qiyin bolsimu, emma shuni éytish mumkinki, bu bayram her tereplime ilmiy asaslan’ghan ka’inat we tebi’et qanuniyetliri, yeni quyashning hemel(qoza) burjigha kirishi, kéche bilen künduzning waqit jehettin tenglishi, künduzining uzirashqa bashlishi, tebi’ette yéngiche jallinishning bashlinishi, baharning yitip kilishi bilen baghliq bolghan. Biz nuruz bayrimining chongqur yiltizigha muraji’et qilsaq, uning qedimki dewirlerde iptida’iy ademlerning déqanchiliq igilikige ötkendin kéyin, étiz-ériq, dalilarda yéngi ish mewsumi bashlinishtin burun aldidin ötküzidighan bahar bayram-murasimlirigha bérip taqilidu.  

Nuruz bayrimi uyghur qatarliq türkiy tilliq xeliqlerdin bashqa pars tilliq xelqlerningmu oxshash bir mewsum, oxshash bir künde qutluqlaydighan bayrimi bulup, tajiklar bilen parislarning ortaq bayrimidur. Shunga bu bayram meyli étimulogiye yaki folklor nuqtisidin alghandimu, belgilik menbedashliq munasiwitige ige.    

Bizgiche yétip kelgen qedimki menbelerdin shu nerse ayanki, ottura we merkizi asiya, iran we afghanistanda noruz bayrimi ötküzüsh axmaniylar dewri (miladiyedin burunqi 6-esir)de keng tarqalghan.    
   
Miladiyedin burun qollinishqa bashlighan zoro’astér kaléndari (qedimki iran kaléndari depmu atilidu)boyiche ferwerdin éyi (hazirqi mart éyi)ning birinchi küni «kichik noruz»(yaki «ammiwi noruz») bashlan’ghan. Altinchi küni bolsa «katta noruz» (yaki mexsus noruz) uyushturulghan. Sasaniylar sulalisi dewride bolsa bu ikki noruz birleshtürülüp, uning otturisidiki barliq künler bayram dep élan qilin’ghan. kéyinche noruz bayrimi bir ayghiche sozulghan. Bu heqte biruni mundaq yazidu: «kéyinki padishahlar bu yéngi ay, yeni perwerdin mahining barche künlirini héytqa aylandurup, ularni altige teqsim  ettiler: birinchi besh kün padishahlar üchün, ikkinchisi ulugh kishiler üchün, üchinchisi padishahlarning ghulamliri üchün, tötinchisi xizmetkarlar üchün, beshinchisi xelq ammisi üchün, altinchisi chopanlar üchün. Padishahlar ene shu tertip boyiche obyéktlarni qobul qilip, ular bilen birlikte bayramni tentene qilidu».  

Klassiklirimizdin mehmud qeshqeri, yüsüp xas hajip we elshir nawa’i qatarliqlarmu alemshumul emgekliride mezkur bayram we bahar we bahar peslini yarqin tillar bilen teswirligen. Mesilen, mehmud qeshqeri baharni teswirlep mundaq yazidu:    



Barchin yéyim kérildi.    

Ujmaq yéri körüldi,  
   
Tumluq yana kelgüsiz.  
   
Qar-muz qamugh érishidi,  

Taghlar süyi éqishdi;  

Köksin bulut örüshdi,  
   
Qéyiq bolup egrishur.  

«qutadghu bilik»te yüsüp xas hajip «yaruq yaz-etiyaz pesli»ni mundaq teripleydu:  
   
Tughardin ése keldi bahar yeli,  

Ajun bézeshke ashti jennet yoli.    

   

Yashiq yandi bolghay yana ornigha,  

Baliq quyruqidin qozi burnigha.  

   
Yaziq, tagh, qir, orman öshendi yépip,  

Tüzendi qoli, qashi kök-al kéyip.

Elshir nawa’imu noruzni xoshalliq bayrimi, kün-tünning tenglishidighan peyti dep, yarning her küni noruz bolushini tilep mundaq ghezellerni toqughan:  
   
Muwafiq kiydiler bolmish meger newruz ile beyrem,    

Chimen sewri yashil xil’et éning sewri rewanim hem.    

     
Wesil ara, körüm, teng imish boyyu sachi,  

Tün-kün teng iken zahir olur boldi chü newruz.    

Zulfu ruxsar ile kamimgh méni yetküzseng

Her tününg qedir oluban, her kününg olsun newruz.  

Omumen alghanda, uzun tarixqa ige bolghan bu en’eniwi bayram uyghurlarning tarixida intayin chong tesirge ige. Oyghurlar noruzning yétip kélishidin iptixarlinip, qéri-yash hemmeylen bu bayramni shad-xoramliq bilen ötküzidu. Ular noruz dégen bu sözni yaxshi körgenliktin, uni meshhur seylegah, kitab, jay, adem hetta muzika namliri ornidimu qollan’ghan.  
   
14-esirde ötken ulugh sha’ir elshir nawa’i özining «jahar diwan» namliq meshhur esiride, muqam isimlikliri qatarida «noruz muqami»ni tilgha alghan. Shuningdek «noruz muqami»ning «noruz buzruk», «noruz hüseyyin», «noruz köchek», «noruz busbilik», «noruz rast», «noruz sultani» qatarliq köpligen neghme-wariyantliri bolghanliqi melum  
;15-esirde ötken büyük oyghur sha’iri mewlane ebeydulla lutfi «gül we noruz»dégen meshhur esirini yazghan. Mana bularning hemmisi ashu qedimki noruz bayrimigha bérip  taqilidu.  

Mehmud qeshqeri «türkiy tillar diwani»da noruzni tilgha élip: «noruzdin kéyinki tunji bahar éyini oghlaq ay deydu, chünki bu ayda oghlaq chong bolidu»⑥, dep körsitidu. Buningdin noruz bayrimidin kéyinki «oghlaq éyi»dep atalghan tunji bahar éyida kishilerning qatari oghlaq tartiship oynaydighanliqini qiyas qilish mumkin.

15-esirde yashighan belixliq tarixchi xawend shah mir xawendmu özining «rewzetusafa»namliq esiride noruz bayrimi üstide toxtilip mundaq dep yazghan: «chinggizxan sherq padishahi bolup, yéngi yilning noruz chédirini qurghan peslide, sherep barigahi üstige chiqti. Uning xaqanliq dewri qéri-yash barliq el-ulusqa aylandi. Baharning xushpuraq shamili ewetken xushxewer elchisi ölük halettiki yerning tirilgenlik xewirini eysh-ishret ehlining qulaqlirigha anglatti. Bahar zinnetichsi gül-chéchek oyunlirini chigil közlirige tirkep zinnetlidi... Noruz küni shamili keltürdi bir shamal, bostanda gül échildi méwiler qatar-qatar...»⑦    
   
Pars tilida yézilghan «shemsul lughet» namliq kitabtimu, uyghurlarning noruz bayrimi mezgilide, «noruzni tebriklesh yüzsidin at beygisi, oghlaq tartishish, chélishish, elneghme, qalun chélish qatarliq köngül échishqa qoyup bérilidu»ghanliqi bayan qilin’ghan.  

Muhemmed sadiq qeshqerimu «tezkire’i ezizan»namliq kitabda: «bügün noruz bayrimi, öyümde ziyapet hazirlidim özliri qedem teshrip qilala»⑧ dep noruz heqqide melumat béridu.  
   
19-esirning axiri 20-esirning bashlirida yashighan ghuljiliq edib senuber shah ibni ehmed 1922-, 1935-yilliri yazghan «noruzname»namliq esiridimu, noruzning uyghurlar arisida nahayiti uzun dewrlerdin buyan dawamliship kéliwatqanliqi, uyghurlar bu bayramni türlük pa’aliyetler bilen ötküzüshni özlirige resim-qa’ide qilghanliqi, noruzning xususiyetliri, ijtima’iy tesiri, shuningdek sha’irlar, medrislerdiki muderrisler, taliplarning buninggha atap shé’ir-qoshaqlarni toqup herxil sorunlarda déklimatsiye qilidighanliqi hemde noruzname heqqidila 175 kuplét qoshaq bar⑨.  
   
Qeshqerning opal rayonigha jaylashqan uyghur alii mehmud qeshqeri maziri ( hezriti mollam maziri depmu atilidu) yénida «noruz bulaq»dep atilidighan bir bulaq bar. Uzun tarixning shahidi bolghan bu bulaq heqqide sha’irlirimiz nurghun shé’ir, qoshaqlarni yézishqan. bu bulaqning öz waqtida noruz seylilliride tentenilik ötküziilidighan seyligahlardin bolghanliqi éniq. «hezriti mollam tezkirisi» ( mehud qeshqeri tezkirsi)ning  ayaq qismida, ustazlar we qarilarning öz taliplirini bashlap noruz bulaqqa bérip, bu yerde tünep seyle qilidighanliqi we taliplargha shu bulaqtiki seylide ilmiy unwan bérilidighanliqi bayan qilin’ghan⑩.
   
Shéng sisey textke chiqqandin kéyin, bu bayramni emeldin qaldurup, miladiye yilnamisi boyiche 1-ayning 1-künini yil béshi qilip békitken, hemde noruz bayrimining ornigha özi texitke chiqqan 12-aprél künini bayram qilip békitip, shu künini qutluqlashni buyrighan. Noruz bayrimi gerche uzun yil tashlinip qalghan bolsimu, lékin xelq arisida bolupmu jenubiy shinjangdiki uyghurlar arisida gheyri resmiy yosunda ötküzülüp kelgenidi.  

Partiyining 11-nöwetlik 3-umumiy yighinidin kéyin, milliy örp-adetlerge warisliq qilish we uni rawajlandurushqa qayta yol échilghandin kéyin, esirlerdin buyan uyghur turmushining muhim terkibiy qismi bolup, uyghur medeniyitining renggarenglikige asas bolup kelgen bu en’eniwi shadliq bayrimi qayta hayatiy küch we tereqqiyat pursitige ige boldi. 1982-yili, bu bayramgha teshna bolup kelgen nechche minglighan kishi noruz bulaq béshigha bérip turghunluqtin kéyinki tunji noruz seylisini yene büyük alim mehmud qeshqerining noruz bulaq seyligahidin bashlidi.  

Her derijilik partiye-hökümetlerning yéqindin qollishi we xelqning maddiy turmushining künsayin yaxshilinishigha egiship, bu bayram téximu zor kölemde ötküzülüsh pursitige we yéngi hayatiy küchke érishti.  

2.Noruzning ehmiyiti we tertip-yosunliri    

Uyghurlar noruzni qutluq, xasiyetlik bayram dep bilidu. Noruz bashlinishtin burun we noruz mezgilide, herqandaq kishi sawabliq ishlarni qilishqa tirishidu we bashqilarni shundaq qilishqa righbetlendüridu. Ejdadlirimiz noruzni xasiyetlik bayram dep qarighachqa, kimki yil béshida, yeni noruz eyyamida sawabliq ish qilsa, shu kishige yil boyi yaxshiliq nésip bolidu dep biletti. Shunga elmisaqtin tartip kishilerde yilning aman-ésen we menpe’etlik ötüshini arzulap, noruzgha atap herxil sawabliq ishlarni qilish umumiy adetke aylan’ghan. Omumiy jama’et üchün parawanliq ishlarni qilish, yeni mektep sélish, köwrük yasash, muqeddes kitablarni köchürüsh we köchürgüzüsh, ibadet orunlirigha qimmetlik kitab yaki yer-mal wexpe qilish ene shundaq chong sawabliq ishlar jümlisidin idi(11).  

Misal qilsaq, 10-esirning axirida, toxri tilidin uyghur tiligha terjime qilin’ghan «maytri simit» nomi tengri bögü il bilge arislan idiqut dewride yuqiri menseb tutqan chutash tigen tutung dégen kishi teripidin köchürülgen. Bu nomning «yükünch bölüm»ining axirqi wariqigha mundaq dep yézilghan:  

«yana, alqishqa erziydighan aygha, arzulighan kün’ge, tallan’ghan ezgü chaghqa, qutluq-xeyrilik waqitqa, qutluq qoy yili zhon üchünchi ayning 22-künige toghrilap, men-üch erden’ge étiqadchan köngüllük upasi chutash yigen tutung kishim (ayalim) bilen bille, kéyin kélidighan maytri burxan’gha uchurshayli dep bir dane maytri heykilini bézettuq (yasattuq), bir parche maytri simit nomini köchürgüzduq».  

Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinmu bu xil aditini dawamlashtüriwergen. 13-esirning axiri 14-esirning béshida yashighan edib nesirdin rabghuzimu özining nadir esiri «qissesul rabghozi» («qissesul enbiya»)ni ashu qutluq künde püttürgenlikini qeyt qilghan:    

«ush tügettim bu kitabni, ey yaranlar, er yüzi.  

Bir yil ichre kechti aning yay, qishi, yazu küzi.  
   
Yette yüz on erdi yilgha kim bétildi bu kitab,  

Tughmish erdi ol oghurda, hot-sa’adet yultuzi». (hijiriye 710-yili hot yultuzi tughulghan küni miladiye 1311-yilining mart axirigha, yeni noruz peytige toghra kélidu.)  
   
Adette noruz eyyamida tughulghan balilargha qutluq künining atliri yaki qutluq kün’ge munasip chagh, gül-giyah namliri qoyilatti. Mesilen, oghul balilargha «noruz», «nur», «qutluq», qiz balilargha «nur elanur» yaki gül-chéchek atliri we «chimen», «bostan», «bahar» dégendek isimlar qoyilatti.  
   
Bu qutluq künlerde, kishiler sawab tépish üchün yaxshi ishlarni qilish bilen bille, bir-birige yaxshiliq tileytti. Öz’ara qoghlashqanda, seyr-tamashilarda, meshrep sorunlirida, noruz mezgilide, ustikarlar közi pishqan we qoli chéwer shagirtlirigha hünirining yéngi bir usulini ögitip qoyatti. Medris-mekteplerde mollilar taliplirigha noruzname yézip béretti yaki yazduratti.  

Qedimki noruz pa’aliyitining bir qisimi dewrimizgiche yétip kelmigen bolsimu, emma noruz bayrimi mezgilide kishilerde peyda bolidighan meniwi xushalliq we debdebilik, jushqun ijtima’iy keypiyat yenila bizning dewrimizgiche dawamliship kelgen. Bu töwendiki noruz qoshaqliri we pa’aliyetliride toluq ipadlinidu:  

Noruz keldi jahan’gha, bahar bolur kündur bügün,    

Derexlerge su yügürüp, bix urar kündur bügün.  

Déhqanlar qoshi heydep, uruq salur kündur bügün,    
   
Ish béshi sa’et küni, ambar tolar kündur bügün.  

Keldi noruz diban kélurler xatunlarning türkini,

Güller qisip qiz-oghul, egri qoyar bu küni.  
   
Mélis qilip oynashur, qachur köngül mülkini.  

Shatiwada ton kéyinip, juwa-tumaqni tashliduq

Kokulchilikte olturup, neghme-nawa bashliduq.  

Oghlaq alip meshrep qilur kündur bügün,  

Qayghu-hesretler kétip yayra shu kündur bügün.  

Keldi noruz yil béshi elde tamasha arilash,  

Kochida qildi gaday, shahlar tamasha arilash,  
   
Oynidi pongzek oghul, leglekni qizlar arilash,  
   
Barche xoshluq yétip keldi tamashalar köp bügün.    

Bu qoshaqta, bahardin ibaret yil, pesil, künde yéngilinish bashlinip, ka’inattiki barliq shey’ilerge hayat bexsh bu künning yétip kéishi bilen, tebi’ettiki oyghinish, kishilerde peyda bolghan zor meniwi xushalliq we debdebilik, jushqun ijtima’iy keypiyat ipadilen’gein

Noruz keldi yil bashi, yoqtur anining tengdishi,  

Noruz künidin iptida qilsa ishi,  

Héch zaya ketmes, ushbu kün qilghan ishi,

Muradi hasil bolup meqsitige yéter kishi,  
   
Hemme ishining ewzili, ghayet mubarektur bügün.
   
Keldi noruz yit séling soyghan qoyning yéghida,  

Méhmanlarni chaqiring, olturghuzung aywanda,

Nazu-német toldurung, méhmanlarning aldigha,  

Ashliring obdan bolur, ish iptida kündur bügün.    

Keldi noruz yil bashi, köp sa’adettur bügün,  
   
Noruz qilmaq köpke adettur bügün,  
   
Tejribe qilsang eger, köp alamettur bügün,    

Öydin-öyge héytiliship méhman bolur kündur bügün’  

Bu qoshaqta, noruzning uyghurlardiki «ulugh ay, ulugh kün, yaxshi sa’ette bashlan’ghan ish rawaj tapidu», «yil qandaq bashlansa, shundaq axirlishidu» dégen eqidining menbesi ikenliki, uyghurlarning bu künni neqeder ulughlap xushal-xuram qarshi alidighanliqi we ejdadlirimizdin dawamliship kéliwatqan méhmandostluq aditi gewdilendürülgen(12).  

3.Noruzning resmiyetliri  

Noruz künliri herxil sorunlar tüzülüp, omumiy xelq seylisi bolidu. Uning shekilliri nahayiti köp bolsimu, lékin omumlashturulup «toqquz merike-murasim» déyilidu.    

1)    noruz naghrisi

Noruz bashlinish harpisida, barliq-kent, qir-yézilarda, noruz bayrimi kelgenliki tentene qilinip, naghra sunay chélinidu. El-yurt noruzgha jabdunup, hemme jay tentenilik bayram keypiyatigha chömidu.
   
2). Noruz taziliqi    
   
Noruzni kütiwélish üchün yurt-mehelle boyiche chong taziliq élip béliridu. Her bir a’ile öy, tam-torus, hoyla-aramlirini sirip-süpürüp, kigiz-bisatlirini qéqip, kir-qatlirini yuyidu. Kishiler yuyunup-tarinip, chachlirini aldurup, saqal-burutlirini yasitip, pakiz kiyinidu. Bolupmu yash juwan-chokan, oghul-qizlar mexsus yéngi üstibash hazirlaydu. Kocha-yollar pakize tazilinip güzel muhit berpa qilinidu.    
   
3)   soghuq qoghlash

Harpa axshimi yigitler top-top bolushup, yaghliq qapaq köydürginiche mehellimu-mehelle yürüp, soghuq qoghlaydu, soghuqni hejwiy qilip qoshaq-béyt éytishidu, noruzgha béghishlan’ghan naxshilarni éytidu. Gülxan yéqip, etrapida quyun ussuli oynap chörgileydu. Bir-birige tengkesh qilin’ghan toqquz dap chélip, qiziqchiliq qilishidu, bahar qushlirini doraydu. Tang atqanda, soghuq qoghlighuchilar yurt-mehellilirige qaytip kelgende, her bir öylük öz haligha yarisha herxil ghizalarni étip, öyliri aldida shirege tizip, ularni kütüwalidu. Bu soghuq qoghlighuchilargha bérilidighan harduq éshi déyilidu.    

4)   yoqlash  

Noruz küni chüshkiche yoqlash pa’aliyiti bolidu, yeni öy ayrip chiqip ketken perzentler ata-anilirini yoqlaydu.Uningdin bashqa, kishiler qebre, ige-chaqisiz qéri-chüri, yitim-yésir, méyiplarni yoqlaydu.  
   
5)   noruz éshi    

Norzur küni yene en’ene boyiche noruz éshi we noruz süyi teyyarlinidu. Noruz éshi bughday, arpa, qonaq, noqut, gürüch, mash, tériqtin ibaret yette xil dan bilen jigde qoshup étilidu. Noruz süyi bolsa chilan, shaptul qéqi, gösh, qoyning choqisi, samsaq, sirke qatarliq yette xil nersining chilanmisidin hazirlinidu.  

6)   noruz seylisi  
   
Noruz seylisi her qaysi jaylarda shad-xuramliq asas qilin’ghan herxil shekillerde ötküzilidu. Köpinche jaylarda bir yurt yaki birer mehelle asa qilin’ghan halda shu jaydiki seyligah yaki tagh-deryalar boyidki hawaliq jaylarda sorun tüzülidu. Noruz pa’aliyiti etidin kechkiche, bezi jaylarda bir nechche kün’giche dawamlishidu.    
   
Noruz küni aldi bilen mehelle ichide héytlash pa’aliyiti élip bérilidu. kishiler bayramliq kiyimlirini kiyiship öymu-öy héytlishidu, hem noruz süyi ichiship öz’ara mubareklishidu. Andin kéyin pütün yurt xelqi xuddi köchken qushlar topigha oxshash yariya, kötek harwa, mepe yaki at-töge, kala, qotaz, éshek qatarliq ulaghlar bilen qazan-qomuch, kigiz-bisatlirini élip chiqip, chédir-sayiwen, kepe-satmilarni tikleydu. Ashpez, naway, qassap, sodiger, yaymichi, qatarliq oqetchilermu chiqip, dukan, yayma échip bu sehrayi daligha awatchiliq bexish étidu. Noruz xadimliri bir chette dash qazanlarni ésip noruz éshi étish bilen meshghul bolsa, noruz seylisige chiqqan ahalilermu öz kepe-satmilirida qazan-qumuchlirini ésip, qudritining yétishiche noruzgha atap xalighan bir xil tamaq étish bilen bend bolidu.  

Noruz éshi teyyar bolushigha, bir jakar bilen noruz murasimi bashlinidu. Köpchilik otturidiki boshluqqa chembersiman keng sorun hasil qilip, derije, mertiwe ayrimay nöwiti kelgen yerdin orun tutup olturidu. Sorunning bir chétidin ishik ornida melum kenglikte boshluq qaldurulidu.Sorun tüzülüp bolushigha shu «ishik» arqiliq, chine, chöchek, héjirlarda noruz éshi tartilidu. Köpchilik noruz éshigha éghiz tegküzüp bolghandin kéyin, a’ililer boyiche noruzgha atap étilgen ghiza-ta’amlar arqa-arqidin élip kélinip bir qachidin köpchilik aldigha qoyulidu. Bu ghiza-ta’amlarning ésil yaki addi bolushidin qet’iynezer, kimning aldigha qandaq tamaq toghra kelse, shu qoyulidu. Her qandaq adem tamaq tallimaydu we tallimasliqi shert. Tamaq yéyilip bolghandikin kéyin, adet boyiche köpchilik birdek qol kötürüp, su, yamghurgha molchiliq we ishlepchiqirishqa beriket, nerx-hawagha erzanliq tilep du’a qilidu, andin ishlepchiqirishqa a’it paranglarni qilishidu, buning bilen murasim axirliship noruz chéyi we herxil köngül échish pa’aliyetliri bashlinidu.  

Köngül échish pa’aliyetliri herxil oyun türliri boyiche ayrim-ayrim sorunda élip bérilidu.  

Elneghmichiler herxil chalghularni tengkesh qilip noruz qoshaqliri, on ikki muqam küy-ghezelliri we herxil mezmundiki yürüshleshken xelq naxshilirini yangritip, sehrayi dalilarni bayram xushalliqigha chömdüridu. Muqam merghulliri, senem küyliri orunlan’ghanda, chong-kichik, qéri-yash, er-ayallarning hemmisi ixtiyarsiz bes-beste ussulgha chüshidu. Tamashibinlar öz xahishi boyiche ussulchilarning béshidin pul qatarliq nersilerni örüp, elneghmichilerning aldigha tashlaydu. Bu, tamashibinlarning ussul oynighuchilar bilen elneghmichilerge bildürgen teshekküri bolup, adette «chörüme» dep atilidu.  

Dastanchilar özige qiziqarliq qiyapet, heriket we uninggha maslashqan ahang bilen «ming bir kéche», «kemek heyyar», «chahar derwish» qatarliq dastan, hékayilerni sözlise, ularning top ichide olturghan shagirtliri arilap dost tartip, köpchilikning diqqitini téximu merkezleshtürüp turidu. Herbir dastan, hékaye axirlashqanda, anglighuchilar öz xahishi boyiche dastanchilargha pul in’am qilidu.  

Chélishchilar sorunida yurt-yurtlardin kelgen chélishchi ezimetler bir-birige qarshi nöwet bilen meydan’gha chüshüp öz maharetlirini namayen qilidu, utup chiqqanlargha «küchtünggür» dégen ataq bérilidu.  

Darwazlar texminen 40~50 métir uzunluqta, 20~30 métir égizlikte tartilghan arghamcha üstide, peste chéliniwatqan naghra, sunayning rétimliq awazigha keltürüp, gah yalang’ayagh, gah putigha tünike texse téngip, gah qoligha tengkesh élip aldi-arqisigha méngish, olturup qopush, mollaq étish, taxta perige chiqish, chighriq uchushtek kishini chöchitidighan xeterlik, qiyin heriketlerni orundap, tamashibinlarni meptun qilidu.  

Owchi, palwan-mergenler:  

«noruz keldi jahan’gha, ow qilghili chiqarmiz,

Qayghu basqan köngülni taghda yürüp acharmiz,  

Jirghilarda ang atip bugha-kéyik asharmiz,  

Térisini tasma qilip, mönggüzini satarmiz,  

Qol-putining pachiqi qamchigha deste bügün».  

Dégen owchilarning noruz qoshiqini éytqiniche, qondaqliq miltiqlirini ésip, tayghanlarni egeshtürüp, jilgha, ormanlargha qarap at salidu. Oghlaqchi, beygichiler bolsa ayrim kengtasha meydanda öz maharetlirini körsitidu. Kichik balilar hetta yashinip qalghanlarmu herxil oyunlargha qatnishidu. Ular bir chette «sarghaydi-pishti» sadasi ichide chaqpelek uchurushsa, bir yerde leglek uchuridu. beziliri hexil qach-qach top oyunlirini oynisa, beziliri derex shaxlirigha ilenggüch sélip égiz, uzaq uchush bilen beslishidu.

Uningdin bashqa, bezi jaylarda, mesilen, qeshqerning opal rayonida bu qutluq bayram küni ilim-meripet terghibati we kishilerning pem-parasitini ashurush meqset qilin’ghan ilmiy pa’aliyetler ötküzülidu.  

14-esirgiche opaldiki noruz bulaq-katta noruz seyligahi bolup kelgen. Bu bulaq shu jaydiki mehmud qeshqeri maziri (hezriti mollam maziri depmu atilidu) yénigha jaylashqan bolup, 14-esirdin burunqi dewrlerdila her yili noruz pa’aliyiti shu bulaq boyida ötküzülüp kelgenliktin, bu bulaq «noruz bulaq» dep atalghan. Bu noruz seyliside shé’ir-nezme musabiqisi asas qilin’ghan halda xelqqe apet keltüridighan jin-shayatunlarni qoghlash meqset qilin’ghan en’eniwi oyunlardin «su chéchish oyuni», eqilliq bolushqa dewet qilindighan «bulaq nénini yéyish oyuni», «tumarliq élish oyuni» qatarliq oyunlarmu oynalghan.  

Shé’ir-nezme musabiqisi: bu musabiqe yurt-yurtlardin noruz seylisige kelgen dangliq ölima, damolla, muderrislerning riyasetchilikide, ularning shagirt-talipliri otturisida ötküzülüp kelgen(hazir bu, umumiy xelq pa’aliyitige aylinip, bu sahede iqtidari barlirining her qandiqi qatnishidighan boldi). Musabiqide utup chiqquchilar maddiy mukapatlargha mu yesser bolghan.  

Su chéchish oyuni: bu oyun yuqirida éytilghan meqsette seylige kelgen barliq chong-kichik, er-ayallar otturisida bulaq éqinini boylap bir-birige su chéchish sheklide oynilip kelgen. + :  

Bulaq nénini yéyish oyuni: girweklirige chörüldürüp xasiyetlik sözler uyulghan mexsus bir nechche nan hazirlinip ölimalar teripidin bulaq béshigha tashlinidiken. Yashlar, taliplar bulaq éqinini boylap yügürüshüp yürüp, nanni süziwélip taliship yeydiken. Hazirqi shirman nanning güli shuningdin qalghanliqi melum.  
   
Tumarliq élish: musabiqide bahalan’ghan shé’ir-nezmiler yézilghan qeghezler üch burjek qilip qatlinip, ölimalar teripidin bulaq béshigha tashlinidiken. Seylige kelgen yashlar udum élish meqsitide bulaq éqinini boylap yügürüshüp yürüp, ularni süziwélip doppiliri üstige élip qoyidiken, kéyin rexittin üch burjek qapchuq tikip, tumar qilip boyunlirigha ésiwalidiken. Uyghurlardiki tumar ésish aditi shuningdin kelgenliki melum. Emma «tumar» kéyinki waqitlarda xuja, ishanlar teripidin xurapileshtüriwétilgen.  

Bu pa’aliyetlerning bir qismi ottura esirlerge kelgende ijradin qalghan bolsimu, emma shu pa’aliyetlerde gewdilendürülgen xelqimizdiki ilim-meripetke intilish aditi meshrep oyunliri, shé’ir-nezme, tépishmaq éytishtek shekiller arqiliq dewrimizgiche dawamliship keldi. Shunga konilar: «balangni mektepke ber, mektep bolmisa meshrepke ber» deydighan hékmetlik sözlerni qaldurghan.  

Démek, noruz bayrimi ene shundaq uzun tarix, chongqur ijtima’iy asas we tesirge ige bolghachqa, yekleshchanliqi küchlük bolghan islam shara’itidimu özining hayatiy küchini yoqatmay dindin xaliy bolghan en’eniwi milliy bayram süpiitide dawamliship kelgen we kelmekte. Nuruzning xasiyiti shuki, u, birlik, inaqliq bayrimidur. Shunga, öch-adawetlikler, jümlidin arisigha soghuqchiliq chüshken er-xutunlar nozur mezgilide «ötken’ge salwat» qilip, qaytidin yarishatti yaki yarashturilatti. Bu, köpinche yoqlash pa’aliyitide yaki meshrep, seyliliride, yaki bolmisa «zarixetme» waqtida choqum ada qilinatti.  

4-noruzning sotsiyalistik yéngi yéza qurush jeryanidiki ijabiy roli  

Noruz-aptum rayonimizdiki uyghurlarning en’eniwi bayrimi bolupla qalmay, yene qazaq, qirghiz, özbék, tatar qatarliq tükiy tilda sözlishidighan milletlerning shundaqla tajik qatarliq sherqiy iran tilliq milletlerningmu en’eniwi bahar bayrimidur. U özining uzaq dewrlik tedrijiy tereqqiyati jeryanida dindin xaliy, bayram jeryanida héchqandaq diniy murasim ötküzlmesliktek alahidiliki bilen bashqa diniy bayramlardin alahide perqlinip kelgen. Uning yene bir ré’al ehmiyiti shuki, noruz-shadliq bayrimi, ömlük-inaqliq, birlik-ittipaqliq, amanliq we emgek bayrimi bolghachqa, u xelqimiz arisida esirlerdin béri özining xasiyitini yoqatmay, xelqimizning meniwi bayliqi süpitide arzulinip hazirghiche dawam qilip keldi.  

Noruz bayrimini resmiy bayram süpitide qutluqlashqa ijazet bérilgendin kéyin, her qaysi rayonlar her derijilik partiye-hökümetlerning bir tutash rehberlikide, bu bayramni yalghuz oyghur qatarliq bir nechche milletlerla emes, belki shinjangdiki hemme millet kishiliri teng qutluqlaydighan chong bayramlar qataridin orun aldurshqa tirishti. Qeshqer wilayitini misal alidighan bolsaq, 2004-yili wilayetlik partikom «her millet xelqini teshkillep noruzni ortaq tebrikleshni yolgha qoyush pikri»(2004-yil 1-numurluq höjjet)ni tarqatti hemde mexsus noruz bayrimigha rehberlik qilish goruppisi tesis qilip, her yili 3-ayning 21-künidin bashlap 3-ayning 25-künigiche bayram qilishni békitti. Shuning bilen bu bayram téximu küchlük qollashqa ige bolup, qeshqer wilayitidiki her millet xelqining töt köz bilen kütidighan qutluq künliridin biri bolup qaldi.    
   
Partiyining sotsiyalistik yéngi yéza berpa qilish chaqiriqining türtkiside, bu bayram özning qubul qilishchanliqi, xaliliqi we renggarengliki bilen xeliqning maddiy we meniwiy éhtiyajini qandurush, milletlerning ésil en’enilirini jari qildurush,milletler ittipaqliqini ilgiri sürup, wetenperwerlik  terbisini téximu chongqurlashturushta ijadiy ehmiyetke ige.  
   
5.Nuruz bayrimining hazirqi tereqqiyat ehwali  

Nuruz bayrimi gerche aptunum rayunimiz teweside qurban héyit we ruzi héyitqa oxshash resmi qarar chiqirip mexsus dem élish küni qilip békitilmigen bolsimu, lékin keng ammining merkür bayramni qutluqlash pa’aliyti  qanun buyiche qoghdaldi we qanunni kapaletke ige qilindi. Shu munasiwet bilen,80-yillardin bashlap herqaysi wilayet we bir qisim nahiyler nöwet bilen chong tiptiki nuruz pa’aliyetlerni ötküzup bayramni qutluqlash bilen bille, yoqilish girdabigha bérip qalghan bu en’eniwi bayramni  dawamlashturush we eslige kelturush üchün ijabiy rollarni oynidi .  

Aptunum rayunimiz miqyasidin élip éyitqanda, heryili nuruz bayrimini harpisida, qazaq, özbék, qirghiz, tatar, tajik qatarliq milletlerning merkezi sheherlerde olturaqlashqan ahalliri mexsus bir künni tallap chong tiptiki yighilish pa’aliyti ötküzup bayramni qutluqlap kelmekte. Uyghur ichide bolsa, shinjang téléwiziye istansisi bilen ürümchi téléwiziye istanisi heryili dégüdek nuruz bayrimini sen’et kéchiliki ötküzup, aptunum rayunimiz miqyasidiki keng bayram ehlining meniwi éhtiyajini qandurup kelmekte. Uningdin bashqa yene, shinjang we ichkiri ölkilerdiki aliy mekteplerde oquwatqan milliy oqughuchilarmu teshkillik halda herxil yosundiki tebriklesh pa’aliyetlirini ötküzüp, mezkur bayramning renggarengliki, qatlam alahidiliki we dewr alahidilikini namayan qilmaqta.  

Uyghurlar eng merkezlik olturaqlashqan qeshqer wilayitini élip éytsaq, noruz bayrimining mezkur wilayettiki ammiwi asasi intayin küchlük bolup, u hazirqi künde yalghuz uyghurlarla emes, belki hemme millet kishiliri birlikte qutluqlaydighan bayramgha aylandi. Shundaq bolghachqa, yerlik her derijilik partiye-hukümetler bayram mezgilide omumiy yuzluk dem élish toghursida höjjet chüshurdi. Bu xil qanuniy we siyaset jehettiki kapalet ammining bayram qizghinliqini ashurupla qalmay, belki keng ammining aktipliqini yuqiri kötürüshte ijabiy rol oynidi.  

Bayram mezgilide, her qaysi mektep, idare-jem’iyet we yéza bazarlardin kelgen amma edebiyat-sen’et pa’aliyiti, at beygisi, oghlaq tartishish, chélishish, qochqar soqushturush, it talashturush, waskétbol, walibol, putbol, arqan tartishish, qatarliq en’eniwi we zamaniwi oyun türliri arqiliq, bu bayramning heqiqiy türdiki inaqliq, dostluq we ittipaqliq bayrimi ikenlikini namayan qilmaqta. >

Shunimu tekitlesh kérekki, mezkur bayramning eslige keltürülüshi bilen xelqimiz arisida uzundin buyan dawamliship kelgen, emma yoqilish kirtabigha bérip qalghan «sarghaydi-pishti» qatarliq gheyri maddiy medeniyet miraslirimiz qayta hayatiy küchke ériship, keng  xelq ammisining meniwi éhtiyajini qandurup kelmekte.

6.Saqliniwatqan mesliler  

Gerche her derijilik partiye-hökümetler mezkur bayramning saghlam tereqqiy qilishi we normal ötküzülüshi üchün pütün küchi bilen tirishqan bolsimu, yene bir qisim mesililermu saqlanmaqta. Bu asasliqi töwendikilerdin ibaret: birinchi, meyli sheher yaki yézilarda bolsun, mezkur bayram téxi resmiy yosunda qanunlashturulmighan bolghachqa, mezkur bayramni ötküzüsh üchün hükümet maliyisidin muqim meblex ajirtish qiyin bolmaqta. Ikkinchi, üsküne we meydan qiyinchiliqi, bir qisim en’eniwiy we zamaniwi herket türliri mexsus üskünilerning bolushini aldinqi shert qilidighan bolghachqa, bu jehettiki qiyinchiliq bir qeder éghir. Uning üstige oghlaq tartishish, at beygisi qatarliq pa’aliyetler üchünmu mexsus meydan bolmighachqa, bu pa’aliyetlerning normal ötküzülüshimu tosalghugha uchrimaqta.  

Lékin, bu peqet waqitliq qiyinchiliq bolup, her derijilik partiye, xeliq hökümetliri, el söyer karxanichi we yekke tijaretchilerning siyaset we iqtisad jehettin yéqindin qollishi netijiside, keng xelq ammisining sotsiyalistik yéngi yéza qurush chaqiriqining türtkiside téximu tiriship ishlep, noruz bayrimini ismi-jismigha layiq hayatiy küchke tolghan yéngi kün yeni shadliq, inaqliq, dostluq, ittipaqliq we mol-husul bayrimi qilip chiqidighanliqigha ishinimiz.  

Izahlar  

① «uyghur xelq éghiz edebiyati qamusi» 12-tom, 239-bet  

② «shimaliy sulaliler tarixi, qangqillar heqqide qisse».    

③ «yang shinméy: «uyghur  tarixi», shinjang xelq neshiryati uyghurche neshri, 292-bet.  

④ «uyghur xelq éghiz edebiyati qamusi» 12-tom, 241-bet; Obulghazi bahadurxan: «shejere’i türk», shinjang xelq neshiryati uyghurche neshri, 28~29-betler.    
   
⑤ «uyghur kilassik muzikisi on ikki muqam heqqide», uyghurche neshri, 22-bet.  
   
⑥ mehmud qeshqeri: «tükiy tillar diwani» 1-tom,    

⑦ «rewzetusafa», terjime argénal, 10-bet.    
   
⑧ muhemmed sadiq qeshqeri: «tekire’i ezizan», xenzuche terjime nusxa, 83-bet.  

⑨ senewber shah binni ehmed axun: «noruzname», «bulaq» zhornili 2007-yilliq 1-san.  

⑩ «qeshqer edebiyati» zhurnili 1983-yilliq 1-san.  
   
(11) imin tursun: «noruzname», shinjang yashlar-ösmüler neshiryati 2001-yil neshri

(12) abduréhim hebibulla: «uyghur étnografiyisi», shinjang xelq neshiryati 1994-yil neshri.  

{eskertish: bu tetqiqat témisi 2006-yilliq junggo pelsepe, ijtima’iy penler fondining yardimige érishken}  
   
Apturning xizmet orni: shinjang ijtima’iy penler akadémiysi tarix tetqiqat orni
Jawapka muherriri: muhemmedjan mömin  

Menbe  : shinjang ijtimaiy penler tetqiqati  zhornili

http://aqkuq.cn/bbs/read.php?tid=129