Xelq’ara Kechürüm Teshkilatining 2010-yilliq Uyghur tilida neshir qilghan doklati
Locked
Xelq’ara Kechürüm Teshkilatining 2010-yilliq Uyghur tilida neshir qilghan doklati
 
|
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati Bash Katiplighining Uyghur tilida neshir qilghan 2010- yilliq dokilati:
“ADALET, ADALET” 2009- YILI IYUL XITAYNING SHINJANGDA YUZBERGEN NARAZILIQ HERKETLER http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/report/new-testimonies-reinforce-call-china-investigate-xinjiang-riots-2010-07-02 http://www.amnesty.org/en/library/asset/ASA17/027/2010/en/6d1f0a1a-f04e-49ee-9c8b-7559c080ca93/asa170272010ug.pdf |
|
|
“ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010 QISQICHE CHUSHENDURUSH WE BAYANLAR “Men bu namayishni xitay hökumitidin shawguen yuzbergen weqi’ege qarta jawab bérishini telep qilidighan we uyghurlarningmu [xitaydiki bashqa milletlerge oxshash] teng- barawer hoquqi bolidighan bir tinchliq shekildiki namayish bolidu dep oylaptikenmen.” N, 20 yash, ürümchidiki bir uniwérsitét oqughuchisi1 “Saqchilar ademlerning putlirigha urushqa bashlidi. Ular ademlerni qorshawgha éliwélip taki ornidin yéqilip chüshkiche rézinke kaltekler bilen urushqa bashlidi, arqidinla yéqilghanlarni sörep saqchi mashinisigha basti. Men nurghunlighan ademlerning qolgha élin’ghanliqini kördüm, ularning sanini sanap bolalmaymen.” G, a 26 yashliq ayal. ShUAR ning bashqa bir shehiridin ürümchige ziyaretke kelgen.2 Bir yil ilgiri yeni 2009- yili 5-iyul küni yüzligen xitay puqraliqidiki uyghur milliti3 xitayning gherbiy -shimaligha jaylashqan shinjang uyghur aptonom rayoni (shuar) ning merkizi shehiri ürümchidiki xelq meydanigha yighilip namayish qilmaqchi boldi. Namayishchilar hökümet terepning xitayning jenubiy ölkisi guangdongning shawguendiki bir zawutta 26- iyun yuzbergen uyghur köchmen ishchilarni urush weqi’esi yuz bérip az dégende ikki uyghur ölgenliki heqqidiki bu weqi’eni bilip turupmu héchqandaq tedbir qollanmighanlighigha naraziliq bildürüp namayish élip barghan. Bu narazliq bildurushke kelguchilerning sani chushtin keyinge barghanda kopiyip nechche minga yeti. Zorawanliq we qalaymaqqanchiliq herketliri keyin yeni kech kirgende asasliqi sheherning jenubiy bolekliride yuz berip, ehwalgha qarighanda Uyghurlarlar Han Xitay millitige noqtuluq zerbe bergen. Xitay hökumet terepning resmiy melumatigha asaslan’ghanda 5- iyul küni yuzbergen zorawanliq heriketliri dawamida 197 adem ölgen bolup bu sanining mutleq köpchilikini xen xitay milliti teshkil qilidu (156 kishi), uyghurlardin 10 kishi, tungganlardin 11 kishi ölgen (shuar diki tunggan millitining sanining azliqigha qarimay, ulardin ölgenlerning sani namuwapiq halda yuqiri qilip körsitilgen)4. Gheyri-resmi menbeler we bir qisim uyghur guruppillirining inkas qilishiche 5- iyul küni we etisi nurghunlighan uyghurlar ölturulgen. 6- iyul küni etigende rayonluq hökümet da’iriliri ürümchidiki weqi’e “asasen kontrol qilindi” dep xewer élan qildi.5 Biraq qandaq bulishidin qett’iy nezer bu naraziliq heriketliri shuar ning bashqa sheherlirige tarqalghan idi6. Hetta ürümchidimu bu bir hepte dawamida uda zorawanliq hujumlarning yuzbérip turghanliqi heqqide xewerler kélip turdi. Buning ichide eng gewdilik bolghini 6-7 iyul künliri xen xitay millitining uyghurlargha qarta élip barghan öch élish meqsitidiki zorawanliq hujumliri we 13- iyul küni 2 uyghurning saqchilar teripidin étip ölturulishidur7. Xelq’ara kechürüm teshkilati igiligen guwahliq bergüchilerning bayanlirigha asaslan’ghanda rayondiki saqchi we bixeterlik küchliri 2009- yili iyulda yuzbergen naraziliq heriketliri dawamida we weqi’edin kéyinki mezgillerde insan heqlirige zorawanliq qilish qilmishini sadir qilghan. Bu yeni tinchliq sheklide naraziliq bildürgen kishilerni tarqitish üchün ademlerini urush, xalighanche tutqun qilish we étish hem zörür bolmighan yaki heddidin ziyade küch ishlitish, weziyetni onglash üchün ejellik zerbe bérish küchlirini ishqa sélish qatarliqlarni öz ichige aldu. Ürümchide yuzbergen naraziliq bildürüsh herikitidin kéyin, da’iriler 1400 ademni qolgha aldi we bu qolgha élin’ghan kishilerning asasliqi namayishqa qatnashquchilar we zorawanliq jinayetliri ötkezgen dep guman qilinip öymuöy axturup tutqun qilish dawamida qolgha élin’ghan. hem bixeterlik küchliri nurghunlighan ademlerning mejburi halda yoqap kétishini keltürüp chiqarghan. Xelq’ara kechürüm teshkilati 5- iyul weqi’esidin kéyin qolgha élinip tutup turulghanlardin ularning ten jazasi we xorlinishqa uchurghanliqi heqqidiki xewerlerni tapshurup aldi. Da’irilerning resmiy xewirige asaslan’ghanda eng az bolghanda 198 adem ustidin sot échilip höküm bérilgen bolup, xelq’ara kechürüm teshkilati bu sotlinishning xelq’araliq adil sotlinish ölchimige uyghun kelmeydu dep qaraydu. Buning ichide az bolghanda 9 kishige ölüm jazasi bérilip ijra qilin’ghan we unngdin bashqa 26 kishi ölumge höküm qilinip, ikki yil kéchikturup ijra qilish jazasi bérilgen.8 2009- yili iyul shuar da yuzbergen bu naraziliq heriketliri hökümetning uyghurlargha qarta yillardin buyan yürgüzüp kéliwatqan basturush we kemsitish heriketliri dawamida shekillen’gen nepretlinishning netijisidur. Bu diniy étiqad erkinlikini cheklesh, emeliyette xen xitay millitining menpi’etini chiqish qilghan tereqqiyat stiratigiyesi, xitay tilini mekteplerde birdin bir ders otudighan yekke til qilishtek ijra qiliniwatqan til siyasiti qatarliqlarni öz ichige alidu. Ishqa orunlishishta hemme sahelerde kemsitilishke uchrap kéliwatqan az-sanliq milletler bu xildiki iqtisadni tereqqiy qildurushtin peqetla xen xitay milliti hemmidin köp menpe’etke érishidu dep qaraydu. Rayonda omumlashqan bu naheqchiliqler tüpeyli kishilerning naraziliqliri eng yuqiri pellige köturulgen bolup, mana bu sewebtin hazirqidek kengkölemdiki qalaymaqqanchiliqlar yuzbergen. Xitay da’iriliri 2009- yili iyulda yuzbergen qarshiliq korsutush herikiti we bu qarshiliq korsutush herkitning arqa körünüshi ustidin muwapiq bir tekshürüsh élip bérishqa yol qoymidi. Netinjid bu weqi’e toghrisidiki nurghunlighan ehwallar - uchurlar talash- tartish yaki bilinmigen halatte yépiq turuwatidu. Xelq’ara kechürüm teshkilati igiligen guwahliq bergüchilerning bayanlirigha asaslan’ghanda saqchilar uyghurlarning tinchliq bilen élip barghan namayishini zorluq küchi bilen basturghandin kéyin 5- iyul künidiki zorawanliq heriketlirining yuzbérishige yol échip bergen. Qandaq bulishidin qett’iy nezer xitay da’iriliri bir sa’etning ichidila mezkur weqi’ening yuzbérish sewebini chet’ellerdiki uyghur guruppilliridin kördi yeni dunya uyghur qurultiyi we uning re’isi rabiye qadir bu weqi’eni “aldidin pilanlighan” dep bayan qildi. Yeni shinxua xewer agéntliqi bu weqi’e heqqide töwendikidek baha bergen: Hazir uch xil küchler yeni térorizim, bölgünchilik we diniy ékstrimizim qayta heriketke ötti. Bizning desleptiki éniqlishimiz shuni körsettki bölgünchi küchler 26- iyun guangdong ölkisining jenubidiki bir oyunchuq yasash zawutida yuzbergen shinjangliq ishchilar arilashqan urushush weqi’esini bahane qilip yekshenbe künidiki qalaymaqqanchiliq we döletni buzushtek weqi’eni keltürüp chiqirishqa qutratquluq qildi. Bu weqi’eni bölgünchi dunya uyghur qurultiyi we uning mes’uli rabiye qadir pilanlighan.9 Rabiye qadir bu eyibleshlerni ret qildi. Shuar gha bérip u yerdiki herqaysi milletler bilen uchurushup musteqil tetqiqat élip barmay turup xelq’ara kechürüm teshkilatining, musteqil tetqiqatchilarning we mutexessislerning bu weqi’e toghrisida igiligen guwahchilarning bayanliri weyaki weqi’e toghrisida bérilgen xewerlerning rast-yalghanlighini delilleshturushke yaki qollashqa amalsiz chünki mundaq qilish bir-biridin ayrilip turuwatqan we bir-birlirige oxshimighan kechürmishlerni béshidin ötkuzgen u yerdiki (jem’iyet) kishlilirining köz qarishini toluq ipade qilalmaydu. Qandaq bulishidin qett’iy nezer xelq’ara kechürüm teshkilati nurghunlighan bir-birige oxshash bolghan shikayetlerni tapshurup aldi we topllidi we bu shikayetlerge asaslan’ghanda bixeterlik küchliri insan heq-hoqoqlirigha zorawanliq qilghan we bu qilmish toluq tekshürülüp chiqishi kérek. Xitay da’iriliri musteqil we héchbir terepning xahishni almaydighan tekshürgüchi xadimlarni shuar gha bérip 2009- yil iyulda yuzbergen weqi’eni tekshürüshke ruxset qilishi shert. Bu qarshiliq körsitish weqi’erliri yuzbergen jaylargha bérish, weqi’e shahitliri we qolgha élinp tutup turuliwatqanlar bilen körushush, we bu jeryanda bizning tekshürüsh xizmitimizni uchur bilen teminlep bergenlerning aware qilinishtin saqlinishi, qorqutush we jazalashtin qoghdash toluq kapaletlike ige qilinishi qatarliqlarni öz’ichige alidu. Biz éytip ötkendek weqi’e toghrisida tekshürüsh élip bérilish netijiside shexsler sotlan’ghanda choqum adil bölishi, ölüm jazasi bérilmesligi, sotning barliq jeryanliri xelq’araliq ölchemler bilen birdek bölishi kérek. Weqi’e ustidin tekshürüsh élip bérish nahayiti muhim, eger shundaq bolghanda biz weqi’ening rastliqi heqqide tonushimizni mueyyenleshtureleymiz we weqi’ede zorawanliqning qurbani bolghanlar üchün adalet élip kéleleymiz. Bu tekshürüsh netijiliri [weqi’ening mahiyiti] jem’iyetke ochuq bildurlishi kérek. Weqi’e ustidin ishenchlik tekshürüsh élip bérish we paydiliq bolghan tedbirlerni qollinish rayonda keng da’iride yamrighan öz-ara ishenmeslik we hoquq heqqidiki söz-chöcheklerning yoqlishigha turutke bolidu chünki bu ikki xil amil bu zorawanliq heriketlirining kélip chiqishidiki asasliq seweblerdur. Eyni waqitta weqi’e yuzbergende birleshken döletler teshkilatining azsanliq milletler hoqoqi ishlirigha mes’ul mutexesisi gay mchdougall xanim shuar gha bérip tekshurush élip bérishini telep qilghan idi. U waqitta xitay da’irliri gay mchdougall xanimning telipini ret qilghan. Xelq’ara kechürüm teshkilati xitay hökumitini gay mchdougall xanim we bashqa birleshken döletler teshkilati insan heqliri xizmitige mes’ul mutexesislerning shuar gha bérip weqi’e ustide tekshurush élip bérish heqqidiki teleplirini kéchikturmey kapaletke ige qilishqa chaqiridu. Xitay da’iriliri bu qétimqi naraziliq bildürüsh heriketlirige qarita shuar ning tereqqiyatining xitayning bashqa jayliridin arqida qalghanliqini shunga rayonda iqtisadni téximu tereqqiy qildurush zörür dep tekitlesh bilen jawab qayturdi we 2010- yili 5- ayda xitay merkizi hökümiti rayonni tereqqiy qildurush üchün 10 milliyard yüen (1 milliyard 400 milliyon amérika dolliri) liq meblegh ajritilghan bir tereqqiyat pilanini otturigha qoydi10. Démek rayonning jem’iyet amanliqini kapaletke ige qilishni tüp meqset qilghan halda tüzülgen bu pilanini emelge ashurush üchün mezkur turning pilan’gha élinishi we ijra qilinishi jeryanlirida bu qétimqi weqi’ening biwasite tesirige uchurghan rayondiki barliq milletlerning pikir we telepliri eks etturulishi kérek. Egerde uzun yillar dawamida shekillen’gen bu narazliqlar estayidilliq bilen otturigha qoyulup muzakire qilinmighanda rayondiki weziyet téximu jiddiyliship kétishi mumkin. Bolupmu rayondiki kemsitilishke qarshi ünümlük tedbir qollunulushi - bu rayondiki milliy – étining milletlerning öz medeniyiting, iqtisadining we ijtima’iy heq-hoqoqlirining xelq’araliq insan heqliri we qanun ölchemliri asasida kapaletke ige qilishini körsitidu. Bu tereqqiyat pilanidin rayondiki milletlerning millet kélip chiqishi, din we étiqadtiki oxshimasliqi, jins, til, siyasiy we bashqa jehettiki perqliri yaki dölet we ijtima’iy kélip chiqishi, mülük, toghulush we bashqa salahiyetliri nezerge élinmighan halda rayondiki hemme xelqler teng menpe’etke érishishi kérek. Bu doklat jemi 41 betlik. Putun doklatni Xelq’ara Kechürüm Teshkilatining tobetidin korung: http://www.amnesty.org/en/library/asset/ASA17/027/2010/en/6d1f0a1a-f04e-49ee-9c8b-7559c080ca93/asa170272010ug.pdf |
«
Return to Omumiy Munazire
|
1 view|%1 views
| Free forum by Nabble | Edit this page |