"Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni" ning barliqqa kelish jeryani we bügünki siyasi tüzülmisi

[Uyghurtilek]

"Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni" ning barliqqa kelish jeryani we bügünki siyasi tüzülmisi

( DUQ tetqiqat merkizi teripidin hazirlandi )

Shu nuxtini alahide tekitlep otmekchimizki, 1955 – yili 10 – ayning 1 – kuni qurulghan hazirqi < Xin jiang Uyghur Aptonom Rayoni > bolsa Sherqiy Turkistanda Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning erkin iradisi we maqulluqi bilen qurulghan emes, belki Xitay merkizi hokumiti teripidin zorlap tengilghan bir suni memuri organdin ibaret.

< Xin jiang Uyghur Aptonom Rayoni > ning bugunki siyasi tuzulmisi we memuri shekli Jung hua xelq jumhuriyiti asasi qanunining aptonomiyelik jaylar heqqidiki maddilirigha, < Jung hua xelq jumhuriyiti milliy teritoriyelik aptonomiye qanuni > gha we BDT nizamnamisida aptonomiyelik salahiyetke ige milletlerning heq – hoqoqliri heqqide tekitlengen pirinshiplirigha tamamen zit we xilap bolup, Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelq < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > qurulghan 1955 – yili 10 – ayning 1 – kunidin etibaren hech bir waqit ichki jehette ozini ozi idare qilish salahiyitige ige bolalmidi.

Mesilen, Xitay hökümiti teripidin 1984 - yili 5 - ayning 31 - küni elan qilinghan < milliy téritoriyélik aptonomiye qanuni > ning kirish söz qismidimu bu heqte izahat bérilip, < milliy téritoriyélik aptonomiye - herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda téritoriyélik aptonomiyeni yolgha qoyup, aptonom organlarni tesis qilip, öz - özini bashqurushni yolgha qoyush, herqaysi azsanliq milletlerning özlirining ichki ishlirini özliri bashqurush hoqoqigha hörmet qilish we kapaletlik qilish, bu arqiliq milletlerning barawerlikini namayen qilish > dep körsütülgen.

Yene Xitay bash ministiri Wen jia bao teripidin 2005 – yili 5 – ayning 19 – kuni imza qoyulup tarqitilghan we 5 – ayning 31 – kunidin etibaren resmi kuchke ige qilinghan, < Ministirlar kabentining Jung hua xelq jumhiriyiti milliy teritoriyelip aptonomiye qanunini ijra qilish heqqidiki belgilimisi > dimu herqaysi azsanliq milletlerning ozlirining ichki ishlirini ozliri bashqurush hoqoqigha hormet qilish we kapaletlik qilish lazimliqi alahide tekitlengen bolup, Sherqiy turkistanning nowettiki riyal weziyitige baqqinimizda, yuqarqi pirinsipning rohigha putunley qarimu – qarshi bir siyasi tuzulmining ijra qiliniwatqanliqini korup yeteleymiz.

Bugun Dunyadiki Xitaydin bashqa ellerde tesis qilinghan aptonomiyelik jaylarning hemmiside digudek ichki jehette putunley musteqil halda ozini ozi idare qilidighan we Merkizi hokumetler bilen federal munasiwiti bolghan siyasiy, iqtisadiy, qanuniy we memuriy sestima turghuzulghan bolup, putun aptonomiyelik jaylar demokratik usolda saylap chiqilghan milliy parlamen we milliy hokumetlerge ige, shu jaylarning siyasi tuzumi Merkizi hokumetler teripidin emes, belki aptonomiyelik hoqoqqa ige jaylardiki xelqlerning erkin iradisi arqiliq bekitilgen, buxil sestima, BDT ning nizamnamisigha we xelqaraliq qanun – pirinsiplarning rohighimu bap kelidu.

Epsuski, Sherqiy turkistanning bugunki hakimiyet qurulmisi we siyasi tuzulmisidin shu nuxtini eniq koruwelish mumkinki, bu rayonda hech bir zaman yuqarqi pirinsiplarda tekitlengen heqiyqi aptonomiye mewjut bolup baqmighan.

Bugun Sherqiy turkistandiki hakimiyet organliri towendiki 5 chong qisimdin terkip tapqan :

1)        < Jung guo kommunistik partiyesi Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq partiye komuteti > ( qisqartilip < aptonom rayonluq partikom > dep atilidu )

2)        < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq hokumiti >

3)        < Xin jiang Uyghur Aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti >

4)        < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi >

5)        < Xin jiang ishlepchiqirish quruluq armiyesi >

Yuqarqi 5 organning memuri jehettiki derijisi olke yaki minister derijilik bolup, 1949 – yili 10 – aydin etibaren Sherqiy turkistandiki her derijilik putun hakimiyet organlirining emiliy memuri bashqurush hoqoqi < aptonom rayonluq partikom > ning biwaste konturolluqida bolup keldi.

Mesilen, Sherqiy turkistandiki herqaysi nazaret, wilayet, nahiye, yeza, kenit we mehelle derijilik memuri organlarning hemmiside mexsus partiye komutetliri, partiye yachikiliri we partiye guruppiliri tesis qilinghan bolup, shu organlarning emiliy hoqoqi mushu partiye teshkilatlirining konturolluqida we bu partiye teshkilatlirining mesullirining 95 pirsentidin kopirekini Xitaylar teshkil qilghan.

Sherqiy turkistanda partiye teshkilatliridin bashqa hech bir yerlik memuri organning we bu organlarning yerlik milletlerdin teshkil tapqan hech bir mesullining emiliy bashqurush hoqoqi yoq, ular peqetla ismi bar, jismi yoq quruq heykellerdinla ibaret !  

Hetta , < aptonom rayonluq xelq hokumiti >, < aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti > we < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > qatarliq yerlik 3 chong ali organningmu < aptonom rayonluq partikom > ning ruxsiti we testiqisiz hech bir qarar elish we ijra qilish hoqoqi yoq, Kompartiye ezasi bolmighan bir Uyghung < aptonom rayonluq xelq hokumiti > ge rehber bolush salahiyiti yoq, < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > bilen < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > wekillirining 95 pirsenti kompartiye ezaliridin terkip tapqan bolup, bu kompartiye ezalirigha idiye we herket jehette Xitay kommunistik partiyesi merkizi komuteti bilen birdeklikni saqlash we < aptonom rqayonluq partikom > ning buyruqigha shertsiz itaet qilish mejburiyiti yuklengen, shunga, bu yerlik organlar qarar elish orgini emes, belki Kompartiyening buyruqini ijra qilish organliridin ibaret !

Bu normalsiz sestima, Sherqiy turkistanda Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning aptonomiyelik heq – hoqoqlirining qaysi derijide depsendi qiliniwatqanliqini ochuqche korsutup turmaqta.

yuqarqisi peqetla < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > ning kimler teripidin qandaq idare qiliniwatqanliqining, shundaqla bu rayonda heqiyqi bir aptonomiyening mewjut yaki mewjut emeslikining addi bir misalidinla ibaret.

Bu rayonda muqimsizlik amillirining yildin – yilga kopuyup berishining we Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning Xitay hakimiyitige bolghan naraziliq hem qarshiliqlirining uzluksiz halda kuchuyup berishining eng asasliq sewepliridin biri bolsa xuddi desliwide tekitlep otkinimizdek, bu aptorom rayonning yerlik xelqning erkin iradisi bilen emes, belki Xitay kommunistik partiyesining zorlap teshingi bilen suni usolda mejburi turghuzulghanliqidin ibaret.

Xitay kommunistik partiyesining ilgiri Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqqe Bergen wedilirining hech birige emel qilmighanliqimu, bugunki kunde Sherqiy Turkistan rayonida milliy toqunush we isyanlarning ayighi uzulmey dawam qilishining yene bir obiktip seweplirining biridin ibaret.

Manjularning 200 nechche yil mustemlike qilishigha uchrighan Xitaylar, 1911 – yili manju impiriyesini aghdurup, Guo mindang partiyesining bashqurushida < xitay jumhuriyiti > ni qurdi.

Gerche Xitay hokumiti jumhuriyetning qurulush basquchida, sherqiy turkistan, Tibet, mongghul heliqlirining öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini  etirap qilidighanliqi heqqide wede bergen bolsimu, emma keyin wedisidin yeniwelip, Manju impiratorluqining mustemlikichilik siyasitige warisliq qildi.

Huddi Guo mindang hokumitige ohshash wedilerni bergen we bu wedilirini partiye nizamnamisigha kirguzgen Mao Zedung bashchiliqidiki Xitay kommunistik partiyesi, 1949 – yili < Xitay jumhuriyiti > ni aghdurup tashlap, < Jung Hua heliq Jumhuriyiti > ni qurghandin keyin, ohshashla wedisidin yenip, 49 – yili 10 – ayda sherqiy turkistan rayonini mejburi ishghal qildi we sherqiy turkistan xelqining musteqilliq teliwini ret qilip, 1955 – yili 10 – ayning 1 – kuni  < Xinjiang uyghur aptonom rayoni > digen namda  ismi bar, jismi yoq qorchaq bir aptonom hokumetni qurdi  we bu atalmish < aptonom rayon > ning ichide yene 5 aptonom oblas, 6 aptonom nahiye we 42 aptonom yeza tesis qilip, sherqiy turkistanni parchilap idare qilish siyasitini yurguzdi.
Sherqiy Türkistanning bügünki memuri shekli, 1955 – yili 10 – ayning 1 – küni Xitay kommunist hakimiyiti teripidin Uyghur xelqining erkin iradisige xilap halda süni usolda qurashturup chiqilghan memuri shekildin ibaret.

Kommunist Xitay hakimiyiti, özining nöwette yürgüziwatqan milletler siyasitining, < markisizimliq millet neziriyesi > asasida shekillengenlikini tekitlep kelmekte.
Emiliyette bolsa kommunist xitay hakimiyitining tibet, sherqiy türkistan qatarliq milliy rayonlargha qarita yürgüziwatqan  siyasiti, markisizimliq millet neziriyesini emes, belki chong xitaychiliq we mustemlikichilik neziriyesini asasi yetekchi idiye qilghan.

Undaqta, Markisizimliq millet neziriyesining tüp yetekchi idiyesi nime ?  uning tüp yetekchi idiyesi – milletlerning teng barawerliki we milletlerning öz  teqdirini özi belgilesh hoqoqidin ibaret, bu ikki pirinsip, markisizim we leninizim pelsepesining neziriyewi asasi bolup, ular bu jehette izahat bergende, < milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqi  - milletlerning bölünüp chiqish hoqoqinimu öz ichige alidu, bu, milliy ekispilatasiyening tel – töküs ipadisi, bizning eng  mohim asasiy yetekchi idiyerimiz – ekispilatasiye qilinghuchi millet bilen ekispilatasiye qilghuchi milletlerni  bir – biridin ayrishtin ibaret  > dep eniq körsetken idi.

Eyni chaghda Lenin rehberlikidiki < Xelqara kommunizim herikiti > mu ozining purogrammilirida Sherqiy turkistanni < mustemlike astidiki dowlet > dep bekitken we Sherqiy Turkistan xelqining musteqilliq heriketlirige yardem beridighanliqini ochuq jakalighan, Soweyt ittipaqimu taki 1945 – yili chaqirilghan < Yalta yighini > gha qeder < Xelqara kommunizim herikiti > ning yuqarqi pirinsiplirigha emel qilghan, ularning 1944 – yili Ilide < Sherqiy Turkistan jumhuriyiti > ning qurulushigha yardem berishimu, mushu pirinsipning Stalin rehberlikidiki Soweyt ittipaqi hokumiti teripidin etirap qilinghanliqining janliq bir ispati idi.

Nöwettiki kompartiye hökümiranliqidiki xitay dölitining teritoriyesi, eyni chaghda öz teqdirini özi belgilesh hoqqoqigha erishken tashqi mongghulni hisapqa almighanda, asasen manju impiratorliqining teritoriyesidin ibaret, bu teritoriye, manjularning xitay, tibet, uyghur, mongghul we shulargha ohshash köpligen milletlerning dölitini we ziminini tajawuz qilip igelliwelishi netijiside shekillengen bolup, hazirqi xitay millitimu uyghur we tibetliklerge ohshashla mustemlike astidiki millet hisaplinatti, eger xitay kommunistliri heqiqeten özlirini markisizim, leninizimchilar dep qarisa, 49 – yili hakimiyetni qoligha alghandin keyin, uluq ustazliri Markis, Engilis we Le ninlarning  milletler heqqidiki yuqarqi neziriyelirige emel qilip, manju impiratorliqining mustemlike qilish asasida shekillendürgen teritoriyesini bikar qilip, sherqiy türkistan, tibet, ichki mongghulistan heliqlirining öz teqdirini özi belgilesh  we  ayrilip chiqip ketish hoqoqigha hörmet qilishi lazim idi.

emma xitay kommunistliri  milletler mesiliside markisizimning yolini emes, belki  manju impiratorluqining yolini tallidi  we  özlirining bu asiyliqini, < markisizim, leyninizim idiyesini, junggoning emniliy ehwali bilen birleshtürüsh > digen chirayliq  söz bilen aqlashqa tiriship keldi.

Eger biz, 1921 – yili qurulghan xitay kommunistik partiyesining  milletlerge qaratqan siyasitining  omomiy tereqqiyat  ehwaligha qaraydighan bolsaq, uning hazirgha qeder 3 chong özgürüsh basquchini besip ötkenlikini, bir basquchtin yene bir basquchqa ötkiche, az sanliq milletlerge qaratqan siyasitining tehimu rehimsizliship, harektir jehette pütünley mustemlikichilik tüsini alghan bir halgha qarap yüzlengenlikini körüp yeteleymiz.

Xitay kommunistik partiyesi qurulghan deslepki mezgillerde, < Xelqara kommunizim herikiti > ning yuqurida biz tekitlep otken pirinsiplirigha emel qilinghan we manju impiratorluqining mustemlikisi hisaplaghan sherqiy türkistan, Tibet, mongghulistan rayonlirining igilik hoqoqini eslige keltürüsh mesilisi partiye purogrammisigha kirguzulgen idi.

Mesilen, 1922- yili 7- ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyesining memliketlik 2- nqwetlik xelq wekiller qurultiyining hitapnamisining 4 – we 5 – maddilirida, <Mongghuliye , Shizang , Sinjiang qatarliq 3 rayunda aptonomiye ijraqilindu we demukiratik milliy fediral jumhurriyetler quruldu; Erkin fediral tüzimi arqiliq ( eger Mungghuliye, Shizang we Shinjiang halisa )‚ bu fediral döletler bilen Jonggo birleshtürülidu , Mungghuliye, Shizang we Sinjianglarda Junghua fediral döletliri berpa qilinidu" dep körsütülgen.

Yeni mezkur hitapnamida, xitay bilen Mungghuliye , Tibet we Sherqiy Türkistan teng orungha quyulghan, huquqta teng derijilik bu 4 döletni birleshtürüsh arqiliq bir sesitimni turghuzush teshebbus qilinghan.
1928 – yili 7 – ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyisining wekiller qurultiyida yene , " Junggoni birleshtürüsh , milletlerning öz teqdirini özi belgilesh huquqlirini étirap qilish" digen shuar qayta tekitlengen.

1931 – yili Xitay kommunistik partiyisi teripidin tüzüp chiqilghan, " Zhonghua sowet jomghuriyitining asasi qanun purgrammisi "da ,"Junggo sowet hakimiyiti Junggo chegrisi ichidiki azsanliq milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini étirap qilidu we bu hil étirap qilishni taki herqaysi ajiz milletler Junggodin ayrilip özliri musteqil dölet qurush huquqigha érishkenge qeder dawamlashturidu " dep eniq körsütülgen.

1935 - yili 12- ayning 12- küni Maozedung, " Ichki Mongghul xelqighe qaritilghan hitapname " ni élan qélip, "Bashqa ajiz kichik milletlerni azat qilish üchün küresh qilishtin burun, aldi bilen Ichki Mongghul xelqining milliy meslisige yardem bérishimiz kerek, bizningche, Ichki Mongghul xelqi özlirining barliq ichki mesillirini birterep qilish huquqigha ige, ... Ular bashqa milletler bilen fediratik munasiwet ornutush yaki pütünley bölünüp chiqish huquqighaige" dep otturigha qoyghan. mahiyet jehette bu, eyni chaghda xitay kommunistik partiyesining sherqiy türkistan, tibet we mongghulistan rayonlirining mustemlike astidiki tupraq ikenlikini ochuq etirap qilghanliqi hisaplinatti.

1936 -yili 8 - ayda Xitay kommunistik partiyisi bayanat élan qilip" "Junggo kommunistik partiyisi, milletlerning özteqdirini özi belgilishini we ajiz kichik milletlerning özlirining musteqil dölitini we hökümitini qurushini teshebbus qilidu" dep yene bir qétim jakalighan.
Emma, xitay kommunistlirining herbiy küchi we tesiri zorayghansiri, ularning milletler mesilisi heqqidiki  pozitsiyesidimu özgürüsh yüz berishke bashlighan.

1947 – yili Yen‘ande chaqirghan xitay kommnunistik partiyesining 7 – nöwetlik qurultiyida, eslidiki telebbuzini biraqla özgertip, azsanliq milletlerning musteqilliqini étirap qilmaydighanliqini, peqetla ularning Xitay teritoriysi ichide özini özi idare qilishigha ruhset qilidighanliqini bayan qilghan, emma yenila sowet ittipaqi tüsini alghan fediratik sestimidin waz kechmigen.

1949 – yilining ahirigha kelip, xitay kompartiyesi gomindang hakimiyitini tel – töküs aghdurup tashlighandin keyin, < junghua heliq jumhuriyiti > ni elan qilish harpisida, yeni, 49 – yili 9 – ayning 29 – küni chaqirilghan tunji nöwetlik memliketlik siyasi meslihet kengishi > yighinida, ilgiri  az sanliq milletler heqqide bergen wediliridin tamamen yeniwelip, fediral tüsni alghan jumhuriyet qurmaydighanliqini, az sanliq milletler rayonlirida peqetla milliy teritoriyelik aptonom organlarni tesis qilishqila bolidighanliqini elan qilghan, Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki sherqiy türkistan wekilliri mana mushu qetimliq siyasi kengesh yighinigha qatnishish üchün yolgha chiqip, bilinmigen seweplerdin qazagha uchrap wapat bolghan idi.

Xitay kommunistik partiyesi, < junghua heliq jumhuriyiti > ni elan qilishtin ikki kün burun, yeni, 49 – yili 9 – ayning  29 – küni, xitay heliq siyasi meslihet kengishining tunji nöwetlik yighinini chaqirip, bu yighinda, xitay heliq jumhuriyitining asasi qanun tüsini alghan, < jung guo siyasi meslihet kengishining tüp nizami > ni elan qildi.
Sherqiy türkistanning heqiyqi wekilliri qatnashmighan bu qetimqi yighinda elan qilinghan nizamning  51 – maddisida, < herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda, milliy teritoriyelik aptonomiye yolgha qoyulushi kerek, milletlerning ahalisining az – köplikige yaki teritoriyesining chong – kichiklikige qarap, türlük milletlerning aptonom organliri tesis qilinidu, herqaysi milletler ariliship olturaqlashqan  jaylar we  milliy aptonom rayonlardiki yerlik hakimiyet organlirida, herqaysi milletlerning muwapiq derijide wekili bolushi kerek > dep körsütülgen, shundaqla, yuqarqi nizamning 52 – maddisida yene, < junghua heliq jumhuriyiti  chegrisi ichidiki herqaysi azsanliq milletler, döletning bir tutash herbiy tüzümige asasen, heliq azatliq armiyesige qatnishidu  hem yerlik heliq amanliq saqlash qisimlirini qurup chiqidu > dep körsütülgen.

Gerche bu nizamda, kelgüside tesis qilinidighan milliy teritoriyelik aptonom jaylarning Junghua heliq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi ikenliki tekitlenmigen bolsimu, emma, xitay kompartiyesi, milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini etirap qilmaydighanliqini, özliri otturigha qoyghan < aptonom rayon > din bashqa hechbir teklip yaki shertni qobul qilmaydighanliqini ochuqche ipade qilghan idi.

Gerche azsanliq millet rayonlirida < milliy teritoriyelik aptonom organlarni tesis qilish > heqqidiki bu qarar, < memliketlik siyasi meslihet kengishi yighini > da elinghan bolsimu, emma, bu meslihetke tibet we sherqiy türkistan heliqlirining heqiyqi wekilliri qatnashmighan, xitay kompartiyesimu ulardin hechbir meslihet yaki pikir almighan, hetta < aptonom rayon > digen bu uqum heqqide qilche izahatmu bermigen idi.

Ehmetjan Qasimi ( Uyghur ), Abdukerim Abbasop ( Uyghur ), Delilqan ( Qazaq ), Ishaqbeg ( Qirghiz ) ler  bashchiliqidiki sherqiy türkistan wekilliri  mushu qetimqi siyasi meslihet kengishi yighinigha qatnishish üchün, 8 – ayning 15 – küni ghuljidin ayrilghan we shu ayning 28 – küni  sewebi hazirghiche eniq bolmighan bir ayrupilan  weqeside qaza tapqan idi.

gerche memliketlik siyasi meslihet kengishi yighini chaqirilishtin birqanche kün burun, yeni 49 – yili 9 – ayning 25 – we 26 – künliri gomindang Xinjiang ölkilik amanliqni saqlash qisimlirining bash qomandani Tao siyü we Guo mindang Xinjiang ölkilik hökümetning reyisi Burhan shehidiler xitay kommunistlirigha teslim bolghanliqini jakalighan bolsimu, emma ular, sherqiy türkistan xelqining emes, belki ilgiriki gomindang mustemlikichilirining wekili idi, sherqiy türkistan xelqining heqiqi  qanunluq wekilliri Ehmetjan Qasimi bashchiliqidiki 3 wilayet wekilliri idi.

Chunki bu heyet, Sherqiy turkistanda Uyghurlarni asas qilghan Qazaq, Qirghiz qatarliq yerlik milletlerning heqiyqi wekilliri bolup, ularning 1949 – yili 8 – ayda Mao ze dongning alahide teklipini qobul qilip tunji nowetlik siyasi meslihet kengishi yighinigha qatnishish uchun Bei jinggha seper qilishtiki meqsidimu Kommunist Xitay hakimiyiti bilen Sherqiy turkistanning kelgusi teqdiri heqqide sohbet elip berish bolup, eyni chaghda Ilidiki Sherqiy Turkistan jumhuriyiti hokumitining ichki qisimda kelgen axirqi qararimu, mumkin bolsa Kommunist Xitay hakimiyitige Sherqiy turkistanning musteqilliqini etirap qildurush, eger bu mumkin bolmisa Soweyt ittipaqi tusini alghan we Xitay merkizi hokumiti bilen federal munasiwettiki Uyghuristan respoblikisini qurup chiqish we Sherqiy turkistanda Guo mindang armiyesining konturolliqidiki rayonlarning emiliy bashqurush hoqoqini Ili hokumiti ( Sherqiy Turkistan jumhuriyiti hokumiti ) ge otkuzup berishni telep qilishtin ibaret idi.  

Hazirgha qeder Xitay hokumiti, 1949 – yili 9 – ayning 15 – kuni 3 kishilik heyet bilen Ilidin Bei jinggha yetip kelgen we < tunji nowetlik memliketlik siyasi meslihet kengishi yighini > gha we Jung xua xelq jumhuriyining qurulush murasimigha qatnashqan Seypidin Ezizini, < uyghurlarning heqiyqi wekili > dep qarap, unung eyni chaghda Xitay kommunistik partiyesige Bergen wedilirini qandaqtur putun Sherqiy Turkistan xelqining ortaq pikri we arzusi dep teshwiq qilip kelmekte.

Xitay hokumitining bezi tarixiy hojjetliride, Sherqiy turkistanda < aptonom rayon > qurush pikri we telipining Seypidin Ezizi teripidin otturigha qoyulghanliqi, Seypidin Ezizi bashchiliqidiki 3 kishilik heyetning < Uyghuristan respoblikisi > qurushni teshebbus qilghanliqi we ularning bu teshebbusining Ili hokumiti we putun Sherqiy Turkistan xelqi teripidin qizghin qarshi elinghanliqi tekitlep, buni, < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > ning Sherqiy Turkistan xelqining oz arzusi we istigi bilen qurulghanliqining delili qilip korsutushke tiriship kelmekte.

Emiliyette bu, putunley tarixiy riyalliq burmilanghan bir qarash bolup, Sherqiy Turkistan xelqining neziride Seypidin Ezizi Ilida qurulghan Sherqiy Turkistan jumhuriyitige asiyliq qilghan, Uyghurlarni asas qilghan Sherqiy Turkistan xelqining milliy istekliri we milliy menpeetlirige putunley satqunluq qilghan bir milliy munapiq bolup, unung Sherqiy Turkistan xelqighe wekillik qilish salahiyiti yoq idi.

Del eksiche, Seypidin Ezizi Xitay kommunistik partiyesining ezasi bolup, unung partiyege kirish iltimasi 1949 – yili 10 – ayning 23 – kuni Bei jingda Mao ze dong teripidin biwaste testiqlanghan idi.

Dimek, Seypidin Ezizi alliburunla ozining wekillik salahiyitini yoqatqan idi.


10 – ayning 1 – küni Junghua heliq jumhuriyiti elan qilinghanda, tibet we sherqiy türkistan tehi xitay kommunistlirining tajawuzigha uchrimighan bolup, tibet musteqil halda özini özi idare qiliwatqan, sherqiy türkistan bolsa yerim mustemlike halette, yeni, sherqiy türkistanning bir qismi 3 wilayet hökümitining bashqurushida, yene bir qismi gömindang wekillikidiki mustemlikichi küchlerning hökümiranliqi astida idi.

Eger xitay kommunistliri ilgiri azsanliq milletlerge bergen wediliride turghan bolsa idi, u halda ilgiri ozliri jakalighan < milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqigha hörmet qilish > digen pirinsipqa emel qilip, manju impiratorluqining sherqiy türkistandiki warischiliri hisaplanghan gomindang qisimlirini bu rayondin chekindürüp, Xinjiang ölkilik hökümetni tarqitip, pütün sherqiy türkistan rayonining konturolliqini < Sherqiy Turkistan hokumiti ( 3 wilayet hökümiti ) ge tapshurushi lazim idi.

emma, xitay kommunistliri  hakimiyetni qoligha eliwelipla, sherqiy türkistanda mewjut bolup turiwatqan gomindang mustemlikichiliri bilen til biriktürüp, sherqiy türkistan rayonini ishghal qilishqa aldirap ketti, xitay kommunistliri, özlirige teslim bolghan Burhan shehidi bilen geniral Taosiyüning esli hoqoqini saqlap qelish bilen birge, junghua heliq jumhuriyiti qurulup 10 kün ötmey, yeni 49 – yili 10 – ayning 10 – küni  xitay heliq azatliq armiyesi sherqiy türkistangha tajawuz qilip kirdi we 50 – yili 1 – ayning 20 – künigiche sherqiy türkistanni tamamen  ishghal qilip boldi.

xitay kommunistliri sherqiy türkistangha tajawuz qilip kirgen cheghida, ehmetjan qasimilarning wapatidin keyin 3 wilayet hökümitining asasliq rehbirige aylanghan Seypidin Ezizini < Dölet qurush murasimigha qatnishish > digen bahane bilen beyjinggha apiriwelip, tehi qayturmighan idi. Xitay kommunistlirining sherqiy türkistanni ishghal qilghandin keyin, Burunqi mustemlikichilerning qorchaq wekili Burhan shehidini yene ölkilik hökümetning reyisi, we burunqi mustemlikichi  gomindang armiyesining  genirali Taosiyüni  ishghaliyetchi armiyening muawin bash qomandani qilip teyinligenlikimu, kommunistik hakimiyetning burunqi mustemlikichi küchlerning izigha warisliq qilghanliqining  roshen ipadisi idi.

1921 – yili qurulghinidin tartip taki 40 – yillarning ahirigha qeder, Manju impiratorluqini  xitay millitinimu öz ichige alghan bashqa milletlerni mustemlike qilip ezgen impiriyalistik küch dep eyiplep kelgen we sherqiy türkistan, tibet, ichki mongghulistan heliqlirining  xitaydin bölünüp chiqip, özlirining musteqil dölitini qurup chiqishini qollaydighanliqini  tekitlep kelgen xitay kommunistliri, sherqiy türkistan, tibet qatarliq azsanliq millet rayonlirini qoral küchi arqiliq ishghal qiliwalghandin keyin, 360 giradus burulush yasap, manju impiratorluqini mahtap kökke kötürüshke bashlidi.

Mesilen, Xitay kommunistlirining pishiwasi we kommunistik xitay dölitining tunji bash ministiri Ju enley, 1957 – yili 3 – ayning 25 – küni  xitay heliq siyasi meslihet kengishining 2 – nöwetlik omomiy yighinida qilghan sözide : < azsanliq milletler, henzular rayonigha tajawuz qilghandin keyin, obiktip jehettin henzulargha bolghan tesiride yahshi tereplirimu bolghan, mesilen, manjular  peqetla nechche milyon noposqa ige, emma u qurghan ching sulalisi Junggogha 200 nechche yil hökümiranliq qildi, bu, ularning bingsi bar millet ikenlikini körsütidu, heqiqeten kishini qayil qilidu, bügün dölitimizning heritisining bunchiwala keng bolushimu, ene shu ching sulalisining mirasidin ibaret, hazir dölitimizning zimini keng, bayliqi mol, noposi köp, etirap qilishimiz lazimki, buningda ching sulalisining töhpisi bar, ching sulalisining bezi siyasetliriningmu xelqimizge paydisi bar ... > dep körsetken idi.

49 – yili   xitay heliq jumhuriyiti qurulghandin keyin, az sanliq millet rayonliri ichide xitay kommunistlirini endishige seliwatqan rayon – tibet we sherqiy türkistan bolup, dalay lama bashchiliqidiki tibet hökümiti we ehmetjan qasim bashchiliqidiki 3 wilayet hökümiti, xitay kommunistlirining bu ikki rayonda mustemlikichilik siyasitini tez sürette rawan ijra qilishigha pütlikashangliq qiliwatqan  asasliq amillar idi, chünki xitay kommunistliri  shu rayon heliqlirige wekillik qiliwatqan bu ikki yerlik hökümetning  < aptonomiye > ni  qet’i ret qilidighanliqini biletti, shundaqla  xitay kompartiyesi kelgüside bu ikki rayonda qurulidighan  atalmish < aptonom rayon > larningmu bu ikki yerlik hökümet asasida qurulishini halimaytti, chünki ularni konturol qilalmaydighanliqini  hes qilghan idi.

Xitay merkizi hökümitining könglide qurmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni, asasliq rehberliri  merkizi hökümet teripidin teyinlengen, merkizi hökümetke shertsiz itaet qilidighan, artuqche heq – hoqoq telep qilmaydighan we salahiyiti xitayning adettiki ölkiliridin halqip ketmigen bir < aptonom rayon > sheklidin ibaret idi.

Shunga xitay hökümiti bu rayonlarda derhal < aptonom rayon > qurushqa aldirap ketmey, aldi bilen,  közge qadalghan mih dep qaralghan sherqiy türkistandiki 3 wilayet hökümitini yoqutushqa we xitay hökümitining kütkinidek  itaetmen bir < aptonom rayon > ning qurulushigha qarshi chiqish ehtimali bolghan milliy küchlerni tazilashqa  kirishti.

Sherqiy türkistan rayonini elip eytsaq, eyni chaghda, 3 wilayet hökümitining Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki  asasliq rehberlirining tuyuqsiz < qaza > qilishi, xitay kommunistlirining ishini zor derijide qolaylashturghan  bolsimu, emma, 30 nechche ming kishilik 3 wilayet armiyesi  we 3 wilayet hökümiti etrapigha toplanghan minglighan wetenperwer uyghur ziyaliliri xitay hakimiyiti üchün zor tehdit idi. Gerche Xitay heliq azatliq armiyesi  49 – yili 10 – ayning 20 – küni ürümchini ishghal qilghan bolsimu, emma, ili rayonigha yeqin yoliyalmighan idi, chünki,3 wilayet hökümiti  xitay qisimlirining shimali rayonlargha kirishini cheklep qoyghan idi.

Kommunist xitayning tunji dölet reyisi Maozedung, 1949 – yili 12 – ayda,  gherbi shimaldiki azsanliq milletler hizmiti heqqide  qol astidikilerge bergen yolyoruqida, < siler shuninggha diqqet qilishinglar kerekki, milletler mesilisini üzül – kesil  hel qilish üchün, Milliy eksilinqilapchilarni  tel – töküs yetim qaldurush kerek, azsanliq milletlerdin bolghan zor bir türküm partiyilik kadir bolmay turup buni emelge ashurush mumkin emes > dep körsetken bolup, uning bu yerde < milliy eksilinqilapchilar > digini, del 3 wilayet hökümiti we sherqiy türkistan xelqining öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini telep qilip turiwatqan herqaysi sahelerdiki milliy küchler idi, Maozedungning, < milletler mesilisini üzül – kesil hel qilish > digini, tüp menidin eytqanda, sherqiy türkistan, tibet qatarliq milliy rayonlarni junghua heliq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi haligha keltürüsh  we bu rayon heliqlirining musteqilliq qarishini tamamen yoqutup, ularni junghua heliq jumhuriyitining normal gerejdanigha aylandurushtin ibaret idi. Maozedungning yuqarqi sözliridin yene, kommunist xitay hökümitining eyni chaghda  sherqiy türkistan xelqining iradisige wekillik qiliwatqan asasliq milliy küch hisaplanghan 3 wilayet hökümitini we uning qollighuchilirini yetim qaldurush we parchilash üchün, < azsanliq millet kadirliri > digen namda  yerliklerdin özlirige sadiq yengi bir küch teshkillep chiqishqa alahide ehmiyet bergenliki  we kelgüside qurulmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni mana shu  < azsanliq milletlerdin bolghan partiyiwilik kadirlar > ni asas qilghan halda qurup chiqishni pilanlighanliqi  ochuqche körülmekte.

Xitay kommunistlirining, sherqiy türkistanni ishghal qilghan 49 – yili 10 – aydin, taki < aptonom rayon > qurulghiche bolghan  55 – yili 10 – ayghiche bolghan mezgil ichide  sherqiy türkistanda yürgüzgen bir qatar siyasetliri, ularning Maozedungning yuqarqi yolyoriqigha parallil halda pilanliq halda heriket elip barghanliqini körsetmekte.

Mesilen, xitay kommunistliri sherqiy türkistanni ishghal qilghandin keyin, sherqiy türkistan xelqining jan düshmini hisaplanghan 100 ming kishilik Gomindang qisimliri bilen birliship, qaytidin 3 wilayet hökümiti we armiyesige tehdit selishqa bashlidi, shundaqla besim we türlük hile – mikirlerni ishqa selip, 50 – yili 1 – ayning 10 - küni Milliy armiyeni mejburi halda heliq azatliq armiyesining 5 -–korpusi qilip özgertiwaldi we aridin 10 kün ötmey, yeni 1 – ayning 20 – küni  xitay heliq azatliq armiyesi sherqiy türkistanning shimaliy rayonlirigha besip kirdi, buning bilen, kommunist xitay hakimiyitining sherqiy türkistandiki ishghaliyiti toluq tamamlanghan boldi.

1955 – yili 10 – ayning 1 – küni atalmish < xin jiang uyghur aptonom rayoni > qurulghangha qeder, Sherqiy türkistandiki milliy küchlerning hemmisi digüdek  kommunist Xitay hakimiyiti teripidin basturup yoqutulghan yaki türmilerge yighiwelinghan idi.

50 – yillarda Sherqiy turkistanda meydangha kelgen bir Qatar hadisilermu, bu rayonda Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning Xitay kommunistik hakimiyitining tajawuzigha qarshi ikenlikini, shundaqla Sherqiy turkistanda qandaqtur bir < aptonom rayon > ning emes, belki musteqil bir dowletning qurulushini telep qilghanliqini eniq korsutup turmaqta.

Mesilen, Xitay metbuatlirida korsutulishiche, 1950-yili 30-yanwar kuni qomul wilayitining ara töruk nahiyiside nasir we abdulla bashchiliqidiki uyghur - qazaq isyanchiliri Sherqiy turkistangha besip kirgen Xitay xelq azatliq armiyesining  aldini tosup hujum qilghan, bu jeryanda nurghun Xelq azatliq armiye jengchiliri ölturulgen,Bu milliy isyangha altaydiki osman batur kuchliri kélip qoshulghan,shu chaghda isyanchilarning sani 15mingdin éship,Xitay hakimiyitige zor tehdit shekillendurgen idi.
Bu milliy isyan Osman baturning 1951-yili 5-ayning 2- kuni urumchide Xelq azatliq armiyesi teripidin shehid qilinishi bilen ayaqlashqan idi.

Xitay metbuatlirida tilgha elinishiche, Urumchide 1950-yili yanwarda 2000 din artuq atliq milliy isyanchi qoshun  sideq zaling,orazbay,weli rehberlikide qomuldiki qomuldiki milliy isyanchilargha masliship Xitay xelq azatliq armiyesige hujum qilghan we Sherqiy turkistanning musteqil purogrammisini élan qilip kommunist Xitay hakimiyitige qarshi baturluq bilen tirkeshken, keyin bular Xitay xelq azatliq armiyesi teripidin qirip tashlanghan idi.

Yene Xitay metbujatlirida korsutulishiche, 1951-yili ghulja shehrige toplan’ghan we Uyghurlarni asas qilghan 51neper ziyaliy,« 51chiler » qurultiyini échip, Xitay merkizi hokumitige bayanat tapshurghan we ochuq halda Sherqiy turkistanning milliy musteqilliqini telep qilghan,ularning bu qetimliq herikitimu Xitay xelq azatliq armiyesi teripidin rehimsizlerche qanliq basturulghan idi.

yene1951-yili 12-noyabir kuni urumchi qatarliq qaylarda Kommunist Xitay hakimiyitining tajawuzigha qarshi chiqqan we Sherqiy turkistanning musteqilliqini telep qilghan abdul eziz damollam,qurban quday,séyit exmet xoja,abdulla semedi,hamut haji,nurbek,pashabek,janimqan qatarliq 350 neper jamaet erbabigha ulum jazasi bérilip etip olturulgen, 2000 dina artuq kishi turmige tashlanghan idi.

Oxshash mezgillerde Ghuljida Milliy armige qisimliridiki polkownik abdughopur sabir hajiyéw, polkownik qurbanjan,ildirim mes’ut,yaqup raxmanow,suydungde idris,séyit haqi,qazibay,bekri ghazi,hoshurmet,shixodin nesirdin hakim qatarliq ikki mingdin artuq kishi, < wetenni bolushke urunghan > digen jinayet bilen etip olturulgen idi.

Shunung uchun, Kommunist Xitay hakimiyitining bugunki < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > ni qandaqtur < Xin jiangdiki Uyghurlarni asas qilghan her millet xelqining ortaq arzusi we istiki bilen qurulghan > diyishining hech bir tarixiy asasi yoqtur.
Xitay kommunistik hakimiyiti, 1955 – yili 10 – ayning 1 – küni atalmish < Xinjiang uyghur aptonom rayoni > digen bu nersini uyghurlargha zorlap tangghanda, bu < aptonom rayon > bolsa hech bir qanuniy asasqa tayanmighan, unung siyasi, iqtisadi, qanuniy  we memuri shekli eniq bekitilmigen idi.
Qisqisi, bu < aptonom rayon >, aptonomiyelik hoqoq dayirisi bekitilmigen bir < aptonom rayon > din ibaret idi. 55 – yili bu rayonda Uyghurlarning noposi omomiy noposning 80 pirsentige yeqinraqini teshkil qilghini üchün, bu aptonomiyelik memuri rayonning nami  < uyghur aptonom rayoni > dep bekitilgen bolsimu, emma uyghurlarning qanuniy salahiyiti, siyasi, iqtisadi, mediniy jehettiki heq – hoqoqliri toghruluqmu hech bir chüshenche yaki izahat berilmigen idi.
Shunga, taki 80 – yillarning bashlirigha qeder bu atalmish < aptonom rayon >, xuddi asasi qanuni yoq döwlet we nizamnamisi yoq teshkilattek bir weziyet astida qalaymiqan idare qilinip kelindi, Xitayning ichki ölkiliride qandaq siyaset yürgüzülüp kelingen bolsa, Sherqiy türkistandimu shu siyaset eynen köchürüp kelinip ijra qilindi, mesilen, atalmish < yer islahati >, < eksilinqilaphilarni basturush herikiti >, < ongchilargha qarshi turush herikiti >, < solchilargha qarshi turush herikiti >, < mediniyet zor inqilabi > … digendek san – sanaqsiz siyasi heriketlerning hemmisi Xitayning ichki ölkiliride qandaq ijra qilinghan bolsa, sherqiy türkistandimu shu peti ijra qilindi.

< Xinjiang uyghur aptonom rayoni > qurulup Aridin 30 yilgha yeqin waqit ötkendin keyin, yeni 1984 – yiligha kelgende andin < Zhung Hua Xelq Jumhuriyiti Milliy Teritoriyelik Aptonomiye Qanuni > tüzüp chiqildi we bu qanun shu yili 5 – ayning 31 – küni chaqirilghan Xitayning 6 – nöwetlik memliketlik xelq wekiller qurultiyida maqullinip, 10 – ayning 1 – künidin etibaren resmi küchke ige qilinghan idi.  

Epsuski, Jemi 67 maddidin terkip tapqan bu qanun peqet < Xinjiang uyghur aptonom rayoni > üchün emes, belki pütün Xitayda tesis qilinghan 155 aptonomiyelik orungha, yeni 5 aptonom rayon, 30 aptonom oblast we 120 aptonom nahiyege qarita tüzüp chiqilghan abisirakit we müjimel bir qanun idi.  

Eger sherqiy türkistanning riyal weziyitige nezer salidighan bolsaq, Xitay hakimiyitining 1949 – yilidin buyan Uyghurlarning siyasi we memuri jehettiki ornini töwenlitish üchün sestimiliq bir siyaset yürgüzüp keliwatqanliqini körüp yeteleymiz.

Eng addisi, Xitay hakimiyitining texi < uyghur aptonom rayon > qurmay turupla, sherqiy türkistanda Uyghurdin bashqa milletlerning hemmisini awal aptonomiyelik heq – hoqoqlargha ige qilghanliqi bunung eniq delili idi.

mesilen, < xin jiang uyghur aptonom rayoni > qurulushtin bir yil burun, yen, 1954 – yili Sherqiy türkistanda < Ilil Qazaq aptonom oblasti >, < Böritala mongghol aptonom oblasti >, < Sanji hui zu aptonom oblasti >, < Bayingholin mongghol aptonom oblasti > , < Qizilsu qirghiz aptonom oblasti > qatarliq 5 < aptonom oblast >, yene < chapchal shiwe aptonom nahiyesi >, < tashqorghan tajik aptonom nahiyesi > … qatarliq  6 < aptonom nahiye > tesis qilinghan bolup, 1955 – yili < aptonom rayon > qurulghanda, uyghurlargha bölüp berilgen memuri rayon peqetla Qumul, Turpan, Aqsu, Qeshqer, Hoten qatarliq 5 wilayet bilenla cheklengen, shundaqla eyni chaghda omomi noposning 10 pirsentinimu teshkil qilmaydighan Qazaq, Qizghiz, Mongghul we Tungganlar üchün tetis qilinghan aptonom oblastlargha bölüp berilgen yer kölümi, pütün sherqiy türkistanning omomi yer kölümining 60 pirsentidin köpürekini teshkil qilatti.

Dimek, Xitay hakimiyitining Uyghurlarning siyasi we memuri ornini töwenlitish siyasiti  alliburunla eniq bekitilgen özgermes tüp siyasetlerning biri idi.

hazir qaraydighan bolsaq, sherqiy türkistandiki her derijilik hakimiyet organlirining asasi jehettin Xitaylar teripidin manapol qilinghanliqini, Uyghurlarning memuri heq – hoqoqlirining yildin – yilgha töwelep beriwatqanliqini, köpligen wilayet we nahiye derijilik uyghur kadirlarning peydin – pey hoqoqidin uzaqlashturulup, ularning yerini xitay rehberlerning igelleshke bashlighanliqini körüp yeteleymiz.

Mesilen, Xitay metbuatlirida körsütülishiche, nöwette sherqiy türkistandiki her derijilik memuri organlarda xizmet qiliwatqan rehbiri kadirlarning 59.3 pirsenti Xitay, ölke derijilik rehbiri kadirlarning 47.17 pirsenti xitay, nazaret derijilik rehbiri kadirlarning 64.26 pirsenti, nahiye we bashqarma derijilik rehbiri kadirlarning 71.54 pirsenti xitaylardin ibaret bolup, eger < azsanliq millet rehibiri kadirliri > dep atalghanlarning ichidiki Tung gan, Manju, shiwe .. qatarliq bashqa milletlerni chiqiriwetsek, uyghurlarning her derijilik hakimiyet orunlirida igelligen emili nisbiti 10 pirsentkimu barmaydu.

Hazir tashqi körünüshtin qarisingiz, < aptonom rayon > ning reyisi, xeli köp wilayatlerning waliliri, nahiye hakimliri we yeza bashliqliri uyghurlardin terkip tapqan, emma bu 4 derijilik memuri organlarning hemmisidila  mexsus partikomlar tesis qilinghan bolup, bu partikmlarning sekritarliri  temamen xitay, her derijilik Uyghur emeldarlirining öz aldigha siyaset belgilesh, ijra qilish we qarar elish hoqoqi yoq bolup, ular herqandaq ishta xitay partikom sekritarlirining eghizigha qaraydu we shularning buyruqi we xahishi bolyiche ish köridu.

bügün Sherqiy türkistanda, < aptonom rayon > din tartip, taki nahiyelergiche bolghan her derijilik partikomlarda birinchi sekritar bolup wezipe ötewatqan birmu Uyghur yoq.

Xitay metbuatlirida korsutulishiche, Sherqiy türkistandiki kompartiye ezalirining omomiy sani 1 milyon 200 ming neperge yeqinraq bolup, noposqa selishturghanda, san jehette Xitaydiki pütün ölkiler boyiche 1 – orunda turidu, yeni, Sherqiy türkistanning omomiy noposining texminen 12 – 13 pirsenti kompartiye ezaliridin ibaret.

hazir Sherqiy türkistandiki asasi qatlam partike teshkilatlirining omomiy sani 66 mingdin mkopirek bolup, hetta Sherqiy türkistanning yeza – qishlaqliridiki siyasi we memuri hoqoqlarmu pütünley kompartiyening mutleq manapolliqi astida turmaqta.

Bundaq bir weziyet astida yene Sherqiy turkistanda aptonomiyedin, Uyghurlarni asas qilghan terlik xelqning aptonomiyelik heq – hoqoqliridin soz echish mumkinmu ?

bugun < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ning Merkizi hokumet teripidin toluq atilishi, < Jung guo xelq siyasi meslihet kengishi xin jiang Uyghur aptonom rayonluq komuteti > din ibqaret.

< aptonom rayonluq xelq qurultiyi > ning toluq atilishimu, < Memliketlik xelq qurultiyi xin jiang Uyghur aptonom rayonluq komuteti > din ibaret.

Suni usolda turghuzulghan Bu ikki organ hech bir zaman Sherqiy turkistandiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning milliy iradisige we milliy menpeetlirige wekillik qilghan emes, eksiche ularning aptonomiyelik heq – hoqoqlirini eghir derijide depsendi qilish, ularning tup menpeetlirige putunley zit we qarimu qarshi kelidighan qanun – tuzumlerni zorlap bazargha selish arqiliq yerlik xelqning Xitay merkizi hokumitige bolghan qarshiliq we naraziliqlirini barghansiri ashurush rolini oynap kelmekte.

Bununggha towendiki birqanche misalni ornek qilip korsutush mumkin :

1994 – yili 1 - ayda, < aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti > teripidin mexsusla atalmish < milliy bölgünchiler > ge zerbe berish mezmon qilinghan, < Xin jiangda jemiyet amanliqini omomlashturup tüzesh qanuni > digen yerlik qanun chiqirildi.

Emiliyette bolsa zorlap tengilghan bu yerlik qanun, qanun orunlirining, shundaqla saqchi – eskerlerning Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning Xitay merkizi hokumitining aladetsiz siyasitige qarshi naraziliq heriketlirini teximu qattiq basturushigha qulayliq yaritip berish üchün tüzüp chiqilghan idi.

Bu qanun hazirghaqeder minglighan bigunah Uyghurnung jenigha zamin boldi.
Xitay hakimiyiti 1997 – yili elip barghan < qattiq zerbe berish herikiti > mezgilide, özining siyasi ehtiyajigha asasen, < Xin jiangda jemiyet amanliqini omomlashturup tüzesh qanuni > digen bu nersining maddilirini kengeytken idi.

2010 - yil 1 – ayda chaqirilghan < aptonom rayonluq 11 - nöwetlik xelq qurultiyi 3 – omumi yighini > da, < jemiyet amanliqini omumlashturup tüzesh qanuni > ning yéngilanghan we toluqlanghan nusxisi maqullandi, mexsus atalmish < 3 xil küchler > ge zerbe bérish meqsitide chiqirilghan bu qanun 2010 – yili 2 - Ayning 1 - Künidin étibaren ijra qilinishqa bashlandi.

Bu qétim maqullanghan bu qanunda, atalmish < 3 xil küchler > ge zerbe bérish dairisi téximu kéngeytilgen bolup, milliy we diniy tuyghuliri sel - Pella küchlük bolghan we hökümetning siyasitini tenqitligenliki uyghurlarning hemmisi zerbe bérish nishanidin ibaret.

Xitay hökümiti yene, < milletler ittipaqliqi terbiyisi qanuni > digen yerlik qanuni tüzüp chiqip,uni 2010 - yili 1 – ayda < aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti > gha zorlap maqullatti, bu qanunmu  2 - Ayning 1 - Künidin étibaren ijra qilinishqa bashlandi.
Bu yerlik qanun resmiy ijra qilinghandin buyan Sherqiy turkistanda 10 minglighan bigunah Uyghur < 3 xil kuchler > digen namda qolgha elindi.

yuqarqilardin bashqa yene, 1996 – yili Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutéti siyasi birosi teripidin Sherqiy Türkistangha qarita chiqirilghan < 7 – nomurluq höjjet > te, Uyghurlarning Diniy étiqat erkinlikige qattiq cheklime qoyush we dini sahege qaritilghan tazilash herikitini alahide kücheytish kerekligi tekitlengen bolup, shu yili 12 – ayning 2 – küni < Aptonom Rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti > Xitay merkzi hökümitining 7 – nomurluq höjjitining rohini asas qilghan halda, jemi 23 maddédin terkip tapqan < Qanunsiz Dini heriketning chek – chigrisini bekitish toghrisidiki qarar > ni élan qilip yolgha qoydi, shu yilning axirida bu qarar, < xin jiangda dini paaliyet sorunlirini bashqurush nizami > digen isim bilen resmi qanunlashturuldi.

Shundin kéyin, Xitay saqchi dairliri Sherqiy Türkistanda dini zatlarni omumi yüzlük halda tutqun qilish, urush – qiynash, öltürüsh herikitini yenimu bir baldaq halda küchéytti.

Undin bashqa yene Sherqiy türkistanda 1988 – yili mexsus yerliklerge qarita chiqirilghan < pilanliq tughut > qanunidimu, Hökümetning pilaliq tughut siyasitige emel qilmighanlarni qattiq jazalash heqqidiki köpligen maddilar yer alghan, bu qanun tüpeylidinmu yene minglighan Uyghurlar qanuni jehettin eghir eghir jazalshqa uchrighan idi.
Qisqisi, Sherqiy türkistan xelqining jenigha zamin boluwatqan bundaq yerlik < qanun > larni sanap tügütüsh mumkin emes.

Dimek, yuqarqi ikki organ, Sherqiy turkistandiki milliy ziddiyet, toqunush, ixtilap we milliy isyanlarning shiddet bilen eship berishigha we bu rayondiki muqimsizliq amillirining kunsayin kuchuyup berishigha sewepchi bolup keliwatqan asasliq amillardin ibaret.

Yene bir jehettin, < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > bilen < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ning mewjutluqi, Xitay merkizi hokumiti uchunla emes, belki Sherqiy turkistanda her derijilik hokumetler we Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelq uchunmu iqtisadi we memuri jehettin intayin eghir bir iqtisadi yuktin ibaret.
Mesilen, nowette Sherqiy turkistanda 7 wilayet, 5 aptonom oblanst, aptonom rayongha biwaste qarashliq 3 sheher, 64 nahiye, 6 aptonom nahiye, 17 nahiye derijilik sheher, 11 sheher rayonida tesis qilinghan her derijilik < xelq qurultiyi > bilen < siyasi meslihet kengishi > ning omomi sani 250 ke yeqin bolup, wekillerning sani 25 ming neperge, xizmetchi xadimlarning sani 5000 neperge yetip baridu, bu wekil we xizmetchi xadimlarning 90 pirsentidin kopireki Xitay kommunistik partiyesining ezasi bolup, wekil we xizmetchi xadimlarni tallash hoqoqi putunley her derijilik kompartiye teshkilatlirining ilkide.

Bugun Dunyadiki aptonomiyelik jaylarning hech biride bundaq biyogratik, mujimel we gheyri demokratik sestima mewjut emes.  

Eslide Birleshken dowletler teshkilatining aptonomiyelik salahiyetke erishken xelqlerning heq – hoqoqliri heqqidiki qanun – pirinsipliri we 1949 – yili 9 – ayning 29 – kuni Bei jingda chaqirilghan tunji nowetlik Xitay siyasi meslihet kengishide maqullanghan < Xitay siyasi meslihet kengishining tup nizami > ning rohigha emel qilinghan asasta, Sherqiy turkistanda aldi bilen yerlik xelqning erkin iradisi we domokratik usolda Milliy parlament we Milliy hokumet turghuzulup chiqilishi, parlament we Hokumet  ezalirining sani we milliy terkibi, 1949 – yili Sherqiy turkistandiki yerlik milletlerning nopos ehwaligha asasen adil bir shekilde bekitip chiqilishi lazim idi.

  Eger biz tashqi korunushte Awam palatasigha oxshap ketidighan < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi > bilen, Kengesh palatasigha oxshap ketidighan  < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ning barliqqa kelish jeryanigha nezer salidighan bolsaq, bu ikki organning hech bir zaman yerlik xelqning menpeeti uchun xizmet qilip baqmighanliqini, eksiche Xitay kommunistik partiyesining buyruqlirini ijra we nazaret qilghuchi organ supitide yerlik xelqning milliy we insaniy heq – hoqoqlirini eghir derijide depsendi qilip kelgenlikini korup yeteleymiz.

Mesilen, < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ning barliqqa kelish jernini elip eytsaq, 1951 – yili 5 – ayda Xitay merkizi hokumitining biwaste buyruqi bilen, Xitayning herqaysi olkiliri bilen oxshash waqit ichide Sherqiy turkistandimu < Xin jiang olkilik siyasi meslihet kengishi > qurulghan idi.

Emiliyette bolsa 1949 – yili 9 – ayda chaqirilghan Xitayning tunji nowetlik memliketlik siyasi meslihet kengishi yighinida, Sherqiy turkistanda aptonomiye tesis qilish heqqide qarar elinghan we bu aptonomiyelik organning siyasi we memuri sheklining qandaq boludighanliqi heqqide Xitay merkizi hokumiti bilen Sherqiy Turkistan milliy hokumiti ( Ili hokumiti ) wekilliri otturisida jiddi talash – tartish boluwatqan bir mezgil idi, bundaq bir sharayitta, Sherqiy turkistanda Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning maqulluqini almastinla Xitay merkizi hokumitining biwaste buyruqi bilen < Xin jiang olkilik siyasi meslihet kngishi > ning tesis qilinishi, yerlik xelqning milliy heq – hoqoqlirigha qilinghan eghir derijidiki tajawuzchuluq idi.

1955 – yili 2 – aygha kelgende andin < Xin jiang olkilik siyasi meslihet kengishi > ning tunji nowetlik wekiller qurultiyi chaqirilip, unung teshkili aparatliri turghuzuldi.
Bu mezgilge qeder < Xin jiang olkilik siyasi meslihet kengishi >, Xitay merkizi hokumitige biwaste qarashliq bir memuri we siyasi organ supitide, Sherqiy turkistanda, < yer islahati >, < eksil inqilapchilarni basturush herikiti >, < demokratik islahat > , < 3 ke qarshi turush herikiti >, < 5 ke qarshi turush herikiti > … digendek namlarda elip berilghan we Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqqe zerbe berish meqset qilinghan siyasi heriketlerge qomandanliq we nazaretchilik qildi, bu jeryanda texminen 100 mingdin artuq yerlik xelq Xitay hakimiyiti teripidin olturuldi we turmilerge tashlandi.

1955 – yili 10 – ayning 1 – kuni < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > qurulghandin keyin, < Xin jiang olkilik siyasi meslihet kengishi > bir kechidila < Xin jiang uyhur aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ge ozgertildi, emma unung ilgiriki teshkili qurulmisi we fonkisiyonida hech bir ozgurush bolmidi, yenila Xitay kommunistik partiyesining Sherqiy turkistandiki wekillik orgini supitide eslidiki paaliyetlirini dawamlashturdi.

1996 – yili Xitay boyiche < mediniyet zor inqilabi > bashlanghandin keyin, Xitay merkizi hokumitining buyruqi bilen < Xin jiang uyhur aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > emeldin qaldurulup, unung terkibidiki organlar we xadimlar < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq inqilabi komuteti > gha qoshuwetildi, oxshash waqit ichide yene < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq hokumiti > we < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi > mu bikar qilinip, bu organlarmu < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq inqilabi komuteti > ning terkibige mejburi qoshuwetildi.
Aridin 10 nechche yil otup, yeni 1978 – yiligha kelgende yuqarqi 3 aptonomiyelik organning burunqi nami eslige kelturulgen bolsimu, emma ularning siyasi we teshkili qurulmisida hech bir ozgurush bolmidi.

Emdi < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > gha kelsek, unung teqdirimu xuddi < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > dekla boldi.

1951 – yili 4 – ayda, Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutetining biwaste buyruqi bilen Urumqiche atalmish < Xin jiang olkilik her sahe xelq wekilliri qurultiyi > digen namda yighin chaqirildi, bumu demokratik usolda we Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning maqulluqida elip berilmighan, kop qisim wekilliri Xitay kompartiyesining ezaliri we Xitay xelq azatliq armiyesining komandirliridin terkip tapqan bir qurultay idi.

Xitay hakimiyiti shu qetimqi yighinni, bugunki < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > ning barliqqa kelgen kuni dep tekitlep kelmekte.

1954 – yili 7 – aygha kelgende < Xin jiang olkilik tunji nowetlik xelq wekiller qurultiyi > chaqirildi, bunung siyasi we teshkili qurulmisimu yene 1954 – yili 4 – ayda chaqirilghan  atalmish < Xin jiang olkilik her sahe xelq wekilliri qurultiyi > bilen oxshash idi.    

1955 – yili 10 – ayning 1 – kuni < Xin jiang Uyghur aptonom rayoni > qurulghanda, hech bir saylamsizla Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutetining buyruqi bilen  < Xin jiang olkilik tunji nowetlik xelq wekiller qurultiyi > mu < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > gha ozgertiwetildi.

1966 – yiligha kelgende bu organmu xuddi < aptonom rayonluq xelq hokumiti > we < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > gha oxshash < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq inqilabi komuteti > ning terkibige qoshuwetildi, 1978 – yiligha kelgende hazirqi name eslige kelturuldi.

Qisqisi, meyli < aptonom rayonluq xelq hokumiti > bolsun, meyli < aptonom rayonluq xelq qurultiyi > bilen < aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > bolsun, hech bir zaman Sherqiy Turkistan xelqining erkin iradisi bilen barliqqa kelgen emes, ozining aptonomiyelik mejburiyetlirini ada qilghanmu emes, teximu echinishliq yeri, bu 3 chong organning hazirgha qeder alghan qararliri, chiqarghan qunun - nizamliri we ijrahatlirining hemmisi < Jung xua xelq jumhuriyiti asasi qanuni > ning aptonomiyelik jaylar heqqidiki maddilirigha we Xitay hakimiyiti teripidin chiqirilghan < Jung xua xelq jumhuriyiti milliy teritoriyelik aptonomiye qanuni > ning rohigha tamamen zit we xilap bolup, Sherqiy turkistandiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelq yuqarqi 3 chong qorchaq organni hech bir waqit aptonomiyelik organ dep etirap qilghini yoq.

DUQ tetqiqat merkizi

http://www.uyghurcongress.org/uy/?p=2498