Yéngi esirning küchlükliri kim?

[Aziz Isa Elkun]

Yéngi esirning küchlükliri kim?

Abdurihim dölet
 
     Bir nechche yil ilgiri téléwizirda yéli –yéli dégen yérim yalingach ussul qoyulghanda, uyghur jama’etchiliki heyranliqtin yaqisini chishleshkendi, mana emdi kishiler léwini chishleydighan boldi. Qarighanda,nérwimu uzaq muddetlik ghidiqlinishtin narkuzlinip, héchnémini sezmes bopqaldighan oxshaydu. Xuddi mel’unlar hemmige könüp ketkendek. Belkim bu bizning sen’itimizni dunyagha yüzlendürüsh üchün élip bériwatqan sinaqlirimiz bolsakérek yaki bolmisa sen’etning shehwaniyliq derijisi we bahalighuchilarning huzurlinishi muhim ölchemmu ye?  

      Namratlar baylarning özlirige öziche birer qétim salam qilip qoyushini amet, dep bilidu. Biraq baylar namratlarning salimini eqilge muwapiq, eslide shundaq bolushi kérek, dep qaraydu. Körmek qéyin emeski, ajizlarning bir ömür tirishchanliqi peqet küchlüklerning mu’eyyenleshtürüshige érishmekni meqset qilidu. Mohtajliq qulluqning menbesidur.Bu xil meqset ularni urup tursimu, igisige suwunup, quyruq shipangshitip turidighan itqa aylandurup qoyidu. Shunga bizning dihqanlirimizning yil –yillap toplinip qalghan harduqini, ichige toshup ketken derd – pighanini birer rehberning partiye hökümetning namini shipi keltürüp, uning mürisige shapilaqlap turup resmiyet yüzisidin qilghan emeldarliq teleppuzidiki birer éghiz yaghlima –resmiyet gépi chiqiriwételeydu.  Ziyaliylirimizmu dostliridin, hetta ata-ana,xotun baliliridin alalmighan tesellisini bashliqining saxta tebessumliri,miyiqida külümsirep, bash lingishtip qoyushliridin alalaydu. Mana bu ajayip ajizliq – ze’ipanliq emesmu?! bu, rohimizning öz ichidin barghanche yiglep kétiwatqanliqining alamiti.  

      Rohi sun’ghan xelqni qutquzmaq qiyin, uni yiqilghan derexni öre qilghandek tiklep turghuzghili, kona binaning ornigha yéngi bina salghandek qayta qurghili bolmaydu. Elwette, jisimning öre yürgini rohining oyghan’ghanliqini körsetmeydu, hetta, ular özlirining bashqilar bilen oxshash adem ikenlikidin guman qilidu.    

      Tayinish tedbir, tayiniwélish ajizliqtur.    

      Nawada bir xelq özlirining meniwi mehsulatlirigha özining közi bilen qarap, özining ölchimi bilen ölchiyelmise,bashqilarning tarazisigha mohtaj bolidu. Bashqilarning tarazisi elwette özining ölchesh aditige asasen layihilen’gen. Tashqi uchurlar ichki meniwi musteqilliq asasida hezim qilinmisa, u, istémalchining génini özgertip gheyriy mexluqqa aylandurup qoyidu.    

      Ajizliq meniwiyette bolidu.  

      Herqayisi sahelerde biz yetmekchi bolghan xelq’araliq sewiye, dunyawi ölchemlerdiki atalmish xelq’araliq dunyawiliqlar mahiyette del gherbni körsitidu, gherbche bolalighanliri ilghar, dunyawi bolidu.Sen’itimizde meydan’gha kéliwatqan bu yéngiche dadil sinaqlirimiz bizdiki bu xil xahishning xélila küchlük ikenlikini ispatlap turuptu.  
 
      Bügünki künde yer sharilishish dolquni gherbning medeniyet, sen’et, qimmet qarashlirini keng gheyriy ghérib ellirige shiddet bilen omumlashturuwatidu. Ular yazghan kitab, ishligen kino, éytqan naxsha, oynighan usullirigha qeder hemmisi pütkük dunyagha ortaq boluwatidu. Amérikining sabiq prézidénti kartérning dölet xewepsizlik ishliri yardemchisi bérzhéniski: «ammiwi axbarat wasitiliri tarqitiwatqan qimmet qarishini pütünley exlaqning buzulushi,medeniyetning chüshkünlishishi déyishke bolidu, bolupmu téléwizor jinayetning menbesi»,deydu hem yene «mubalighe qilmay éytalaymenki, hulliwud filimliri we bashqa téléfilim shirketliri medeniyet aghdurmichilirigha aylandi. Ular amérika asasiy qanunining birinchi tüzitilgen lahyisining himayisidin paydilinip, özimizni halak qilidighan ijtima’iy exlaq tarqatmaqta» deydu. Emeliyette köp körüp turuptimiz:xristi’anlarning rozhdstiwo bayrimi xelq’araliq bayramgha aylandi. Kéchilik bezmixana,tansixana, hetta kokakola, padichi ishtini, jaz muzikiliri ghérib medeniyitining maddiy alametliri süpitide etrapimizgha yamirap ketti.    

      Medeniyetning yer sharilishishi ekelgen wehime pütkül gheyriy ghérib ellirige ortaq. Teybéy sen’et instituti proféssori xéxueyshu ependi özining «medeniyet nuqtisidin yéngi esirge nezer» dégen maqaliside, gheyriy ghérib ellirining endishisini wekillik eks ettürdi. Biz büningdin bu wehimige peqet uyghurlarningla duch kelmigenlikini bileleymiz,elwette.    

      Ajizlarning eng ejellik ajizliqi shuki,küchlüklerning qilghanliridin gumanlinishqa pétinalmaydu, ularning qilghan her bir ishida hékmet bar, dep oylaydu. Septin chüshüp qélishni dozaxqa chüshüp qalghandek hés qilidu. Chünki bizde éshek éshektin qalsa, quliqini kes, deydighan gep bar’emesmu?! bizning bu yerlerdimu gherbliklerning dashqili altun sanilidu. Nawada«qutadghubilik» heqqide birer amérikiliq birer parche maqale yaki kitab yazsa,nürghünlirimizning gülqeqeliri échilip kétidu, goya özimizni xelq’ara ilim sahesining shöhret igiliridek hés qilimiz.  

      Ghérib medeniyiti we sen’iti, gherbliklerning insan hoquqi, erkinlik, güzellik, hayat heqqidiki özige xas pelsepiwi qarashliri, yekünlirigha asasigha qurulghan. U yerde qanun’gha xilab bolmighan ishlarning hemmisi shexsning erkinliki da’irisidiki ish sanilidu.  U yerde erkinlikning da’irisi, mezmuni intayin kengri, bu ularning medeniyiti, sen’iti,ma’aripdimu roshen ipadilen’gen hem bu ulargha ghayet zor ijabiy netijilerni ekelgen. Lékin chékidin ashqan erkinlikmu, shundaqla erkinliktin mehrumluqmu ademni maymun’gha aylandurup qoyidu. Elwette, aldinqisi ormanliqtiki maymun,kéyinkisi sérikchining ögitilgen maymuni, u igisining sol qolidiki bananning qiziqturushi, ong qolidiki qamchining tehditide heriketlinidu.  

      Men shundaq qaraymen: insanlar gözellik,sen’et, medeniyet dégen niqab astida özlirini özliri aldawatidu. Hazir’insanlar choqunuwatqan, yaqturup huzurlinidighan sen’et mahiyette jinsi lezzetni qandurush ölchem qilghan sen’ettur. Hazir gözellik özining heqiqiy menidiki gözelliki bilen emes, belki sezgülerni rahetlendürelishi bilen güzellik saniliwatidu. Bu yer sharida omumyüzlük ölchem bopqéliwatqachqa, septin qélishni xalimaydighan bizdek bichariler he dep artislirimizni yalingachlawatimiz.    

      Hazir amérikida tughuluwatqan balilarning yérimi dégüdek nikahsiz perzent (harimi), (a’ile éngining ajizlishishi hazir’amérikidiki jiddiy mesile). Ötkende qaysi bir gézittin shiimaliy yawropadiki melum bir dölette bechchiwazliqning qanunlashturulghinini (qanunda ruxsetqilin’ghini)ni kördüm. Yene biridin atisining öz qizigha basqunchiliq qilghinini;Hetta ürümchide melum xenzu ottura mekteptiki toluqsiz birinchi yilliqta oquydighan bir qizning er –ayallar buyumliri magizinidin hamilidarliqtin saqlinish buyumliri éliwatqanliqini körgen melum bir muxbir uningdin uni néme qilisiz? Dep sorisa, özümge ishlitimen, bu bizning sinipta normal ish, dep jawab berginini. Némishqa shundaq qilisiz? Dep sorisa, bu dégen qandaq dewr?Déginini. Tuluqsiz 3-yilliqta oquydighan bir jüp oghul – qizning öyidin chiqip kétip, bir öyni ijarige élip er – xotunlarche yashap ketken xewerlerni kördüm. Toluqsizda oquydighan ikki uyghur qizning chapan sétiwélish üchün nomusini satqanliqini anglidim. Xenzu yéziqida neshr qilinidighan«jem’iyetshunasliq tetqiqati» dégen zhurnaldin hazir shangxeyde shenbilik er –xotunlarning köpiyip ketkinini, buninggha shangxeydiki jiddiy xizmet, aldirash turmush muhitining seweb bolghanliqini, er – xotunlarning birge bolidighan waqtining bek qisqiliqini, shunglashqa hepte axirida bir –birining éhtiyajini qandurup bolup, öz ishini qilidighanliqini, jem’iyetshunaslarning buni jem’iyet tereqqiyatining muqerrer mehsuli, terreqiyatqa paydiliq yaxshi hadise, dep chüshendürgenlikidek bayan – tehlillerni oqudum. Bu mute’essip qarashlardin xaliy neqeder ajayip ilmiy tehlil – he! bular peqet méning uchratqanlirim. Siz qanchilik körgensiz? Oqughansiz? Uchratqansiz? Yuqiriqilarni öz’etirapingizdiki muhit, qiz – oghulliringiz, körüwatqan téléfilim,plastinkiliri, gézit – zhurnallardiki sürüt – resimler bilen baghlap oylap körsingiz, qandaqiraq xulasige kélersiz?    

      Insannng eng ejellik ajizliqi shuki,mesilini bir nuqtidin közitip, birla nuqtigha ehmiyet bérip, her teng nezer salalmighanliqidur. Insan birla nersige diqqet qilghand, bashqa nersiler muqerrer diqqetning sirtida qalidu. Apet del diqqetning sirtida qalghan yerde. Qedimki yünan alimlirining fizikiliri dunyaning mahiyintini heriket, ximikliri madda,matématékliri san dégen. Ularning qarashliri öz kespi nuqtisidin qarighanda xata emes. Emma mukemmel jawabqa hemmisini birleshtürgende érisheleymiz. Islamiyet tarixidimu buxil ehwal yüz berdi. Abbasiye dewridiki molchiliq kishilerning imanini suslashturup, ta’et – ibadettin bezdürüwatqanda, bir türküm kishilerbundaq jem’iyettin waz kéchip taghlargha, chöllerge chiqip kétip istiqamet qilishti,zahidliq hayatini bashliwetti. Bular kéyinche köpiyip deslepki sopilar meydan’gha keldi. Kéyinche rhiyetni paklash xahishi ewj élip, madda, bayliq, tebi’iy pen’ge sel qaraldi, meniwiyet birinchi orun’gha ötti. Shuning bilen ular maddiy yoqsulluqi, téxnika qashshaqliqi tüpeyli kéyinki dewrlerde özlirining imanini,wetenlirinimu saqlap qalalmidi. Insanlardiki buxil qutup xahishchanliqi20-esirde téximu gewdilendi. Pen – téxnikining uchqandek tereqqiyati,yaritilghan ghayet zor maddiy bayliq insanlarning türmüsh shara’itini yüksek derijide qulaylashtüruwetti. Bundaq qulay turmush shara’iti bügünki rahetperes-parazit insanlarni yétishtürüp chiqti. Maddiy bayliq arqiliq kélidighan rahet insanlarning ghayisige aylandi. Shuning bilen jem’iyetning barliq saheliri mushu ghaye üchün xizmet qilishti. Qiyqas – chuqanliq jaz muzikiliri,mashina – maturlarning guruldeshliridin pang bopqalghan insanlar rohiyitining ichki qatlimidin chiqiwatqan ingirash, nalilerni angliyalmidi. Amérika jem’iyiti yimirilgen, chak – chékidin bösülüwatqan jemi’yet, dep, uning sewebini kishiler’erkinlikining chékidin éship, ijtima’iy éngining töwenlep, shexsiyetchilikning küchiyip ketkenlikidin izdeydu.    

      Amérika jem’iyitini «késel jem’iyet» dep atighan «kelgüsishunaslar» zhurnili: «gherbning hazirqi zaman medeniyiti bizning rohiy saghlamliqimizgha ziyankeshlik qiliwatidu, bu bizni biryürüsh yéngi exlaq ölchimi, étiqad sistémisi qurushta yéterlik asasqa ige qildi. Gherb hazirqi zaman medeniyiti we gherb jem’iyiti duch kelgen éghir mesililer arisidiki munasiwet bu mesilini téximu «jiddiyleshtürüwetti» deydu(«junggoning yoli», «jenub géziti» neshriyati, 2002-yil yanwar neshri).  
 
      20- esirning qehrimanliri iqtisadiy magnatlar boldi. Nawada bu esirde samu’él smaylistek exlaq terghibatchiliri,jamaliddin affaniydek diniy islahatchilar meydan’gha kelgen bolsa, hergizmu bélgéytis, yang jyüenlerdek qarishi élinmas idi. Shunga men deymen: qutuplar’arisida tengpungluqni saqliyalmasliq apetning menbesidur. «ishlarning yaxshisi,otturahal bolghinidur» (hedis).    

      Bu esirde insanlar pen –téxnikigha iman keltürdi. Insaniyet uchrighan hemme mesilini ilim – pen hel qilalaydu, dep ishendi. Pen – téxnika prinsiplirini turmushtiki inchike mesililerge qeder tetbiqlap baqti. Hemme nersini choqum ispatlash kérek, dep qarap ilim – pen ispatliyalmaydighan nersilerningmu mewjutluqigha ishenmidi. Ilim – pen insanlarning ashkara mesililirige jawab bergen bilen, mexpiy mesililirige ajiz keldi. U, ten’ge dawa bolsimu rohqa dawa, qelbke hidayet emes idi. Shundaq qilip, insanlar barghanséri mashiniliship qéliwatqanliqini untup qélishti.Amérikining ilmiy fantaziye yazghuchisi bén bowir «ilmiy fantaziyining roli»dégen maqalisini: «ilim – pen öltüreleydu, shundaqla yaritalaydu, téxnika insan rohini buzalaydu, shundaqla uni tesewwurimizdiki eng yuqiri pellige yetküzeleydu. Peqet dana kishilerla pen – téxnikini insanlarning menpe’etige qandaq ishlitishni bilidu. Qisqisi, barliq sen’etning eng asasliq roli özimizni özimizge tonutush, özimizning adimiylikini chüshinishke yardem bérishtur» dep axirlashtursa,amérikining sabiq prézdiénti richard nikson: «bügünki künde, amérika dunyadiki birdinbir derijidin tashqiri dölet, shundaqla eng qudretlik, eng bayashat dölet,biraq maddiy jehette bay bolsaqmu, rohiy jehette namratmiz» dégenidi.  
      Yerlik milliy medeniyetler gherb medenyitinng zerbisige uchrawatidu, milliy medeniyetning mewjütluqi éghir tehditke duch kelmekte. Arnold toynyi: «tarix tetqiqati» dégen esiride mushu esirning ottoriliridila «ilgiri gherb medenyitiidin teshwishke chüshken döletler emdilikte uning tehditige duch keldi» dégenidi. Uning bésharitini bügünki dunya ispatlap turuptu. Méningche, gherb medeniyitining shunchilik keng tarqilalishidiki seweb, uning insanning haywaniy nepsige tolimu mas kelgenlikide. Bolupmu bügünki rahetni ghaye qilghan kishilerge nisbeten téximu shundaq.  

      Dunya nezeriye saheside, emdi herxil medeniyetler öz’ara dostlishidu, uchirshidu, sözlishidu, dep qariliwatqan chaghlarda,amérika siyasyshunasi xontington «diplomatiye» zhurnilida élan qilin’ghan«medeniyetning toqunushushi» dégen maqaliside, buningdin kéyin dunyagha kélidighan asasi xewep milliy, irqiy toqunush, iqtisadiy perq, namratliqtin emes,belki oxshimighan medeniyetlerning toqunushidin kélidu, dégen hökümni sherhylesh üchün nechche on döletke bérishke mejbur bolghan idi. U, buningdin kéyin her qaysi medeniyetke tewe xelqlerde öz medeniyitini qoghdash istiki barghansiéri küchiyip baridu, dep körsetkenidi. Xuddi uning hökümini ispatlighandek, affanistandiki talibanlar pütkül dunya xelqining qarishliqigha perwa qilmastin, séning dépnggha mana men ussul oynaymen, dep ghayet zor butlarni weyran qiliwetti. Bashqilarning nezirde u sen’et buyumi bolghan bilen, ularning neziride u chiqip tashlashqa tégishlik büt idi. Belkim ularning gherbliklerning xorigha jor bolmaydighanlarning yersharida téxi mewjutluqini bildürüp qoyghusi kelgendu.    

      Gherb medeniyet showinizmining shiddetlik zerbisi bizdeklerge némining heqiqiy küchlüklük ikenliki heqqide yéngi ölchem ekeldi.Ilgiri mewjutluqimizni maddiy nersilerge baghlighanduq. Hazir bularmu bizlerni qutquzup qalalmaydu. Oxshimighan dewrlerde küchlüklerning ölchimimu oxshash bolmighan. Dewr özgerse dewrning öz qehrimanliridin kütidighinimu özgirip mangdi. Öz dewrning so’aligha jawab béreligenlerla heqiqiy qehrimandur.  

      Hazir éytqinimdek, ilgiri mewjutluqimizni tereqqiyatqa, pen – téxnikigha baghlighanduq. Emdi maddiy tereqqiyat özining kemtüklükini meniwi sapliq bilen toluqlimisa, undaq tereqqiyatningmu bizning mewjutluqimizgha heqiqiy kapaletlik qilalmaydighanliqini tonup yettuq. Shuning bilen birge özimizde küchlük rohiy quwwet, büyüklükke, ebediylikke tutashqan bir eqide bolushning zörürlükini, shundaqla bu eqidining sapliqini kapaletlendürüsh, uni layiqida ipadilesh üchün iqsadiy küch, pen – téxnikini arqa tirek qilishning zörürlükinimu tonup yétishimiz kérek. B d t ning sabiq bash katipi périz dikunlyar mundaq deydu: «tereqqiyatni hergizmu peqet maddiy behrimenlik, dep chüshiniwélishiqa bolmaydu. Biz hazir maddiy éstimalni asas qilghan tereqqiyat sheklini kéngeytiwatimiz. Ular medeniyetning qurulmisini buzupla qalmastin, janliqlarning, hetta insanlarning yashash muhitigha tehdit séliwatidu».Tereqqiyatning mukemmelliki tallash bilen shallashning muwapiq birlikide emelge ashidu. Öz wujudida quwwet bolmighan kishige tashqi quwwet éghir kélidu.  

      Heqqiqetning millet, idé’ologiye, medeniyet,din cheklimisi bolmaydu, u peqet qobul qilghuchining eqidisining uninggha qandaq mu’amile qilishigha baghliq. Bezide musulmanlargha budda nomliridinmu paydiliq sözler uchrap qilishi mumkin. «hékmetlik söz mu’minning yittürüp qoyghan nersisidur, uni qeyerdin tapsa élishqa eng heqliq» (hedis).  

      Biz’emdi medeniyet, sen’et, tereqqiyat, insan dégen uqumlar heqqide qayta oylinip, qayta tebir bermisek bolmaydighandek qilidu. Chünki biz hazir mushu uqumlarni xata chüshen’genning ziyinini yetküche tartiwatimiz. Biz insan’gha insan dégen «sözliyeleydighan, tepekkur qilalaydighan, ishlepchiqirish qoralini yasiyalaydighan...Haywan» dep tebir bergendin buyan rastinila haywandek yashiduq.Insanning yashash meqsiti néme? Dégen so’algha shemsiddin tebriziy: «insaniy kamil bolmaq» dep jawab béridu. U insanning kamil insan bolushtin bölek meqsiti yoq,deydu. Bu yerdiki «kamil» dégen ibare öz ichige alghan mene intayin mol.Yüsüp xas hajipmu: «alim bolmaq asan, adem bolmaq qiyin» deydü. Elwette öginip alim bolghili bolghini bilen, öginip adem bolghili bolmaydu. Adem bolush bir müshkül seperdur. Bu seperge atlan’ghanlar insanlar arisida köp emes.  

      Xéxueyshu ependi: «bu esirde ümidni hemrah qil» deptu, men eqide deymen. Menche bolghanda eqide ümidning anisi.  

      Bu dewrde rohi küchlüklerla heqiqiy küchlüktur.Shunga deymen: uchay désingiz qanat chiqiring, arzuning bolghinila kupaye qilmaydu.Hem yene deymen, su üzelmeydighanlarni deryalargha tashliwétinglar, ya su üzüshni ögensun, ya tunjuqup ölsun! hélimu ular su üzeleydighan talaylarning putigha ésiliwélip, ularni özi bilen bille halak qildi. Ow owliyalmaydighanlarni janggal-bayawanlargha heydiwétinglar, ya ow owlashni ögensun, ya yirtquchqa yem bolsun!...  
 
 
 
Menbe: baghdash munazire munbiri