Zordun Sabir akining "Ana Yurt» trilogiyisini oqup

[Oghuz]

Zordun Sabir akining "Ana Yurt» trilogiyisini oqup

Aptori: abduqadir jalalidin

 
 Zordun sabir akining "ana yurt" trilogiyisini oqup bolup, néme uchundur uzaq xiyal sürüshke mejbur boldum, buni hergizmu kishige yenggillik we azadilik ekilidighan hayal dégili bolmaytti, belki u, tarixning qattiq torghayliri, achchiq sawaqliri, uch - chéki yoq nadametliri bilen qoshulup ketken wijdan muhakimisi idi. Shu chaghda mu’ellipning özi bilen rasa mungdashqim keldi. Epsus, u mezgilde tarix tépishmaqlirigha ashiq bopqalghan zordun sabir aka yéziq shiresining aldidiki uzun musapiliq istiqametliride hel qilalmighan tépishmaqlirigha heqiqiy jawab tépish uchun tarixni qan bilen yaratquchi shahidlarning qéshigha ketkenidi. Derweqe, tarix bezide erwahqa oxshaydu, uning kishilerni özige tartip turalishidiki seweb shuki, bu erwah tiriklerning arzu uzun bolghan kureshliri we intilishliridin ozuq alidu. Tirikler özlirining hayatliq kürishige bolghan séziklikini bilishkenliride, shundaqla arzu chemberlirini erkin kéngeytishke mumkinlik tapalmighanlirida ejdadlirini yadigha alidu, otmush ularning pa’aliyet makanigha aylinidu, kishiler tebi’iy halda burun ötken ezimetlirini özlirining bügünige bashlap kélidu we ular bilen bir roh, bir ten bolidu; Alliburun ötüp ketken dewrler hem shu dewrlerning qehrimanliri hazirqi tiriklerning qéni bilen heriketke kélidu, bügünkilerning qéni otmushtikilerning tomur - tomurlirida örkesh yasaydu. Eger bügünkilerning qéni hararetlik, jenggiwar qan bolsa ejdadlarning erwahi shunche julaliq küch süpitide kelechekning sermayisige aylinidu. Eger bügünkilerning qéni sowughan, sus, shalghut qan bolsa, ejdadlarning erwahi qorun’ghan halda bügünkilerni tashlap qachidu. Chünki, tarix chüshen’genler uchun éytqanda, bir rohturki, uningmu tiriklerning jazalash yaki mukapatlash qudriti bolidu. Otmush shahidliri haman özining qabil hem qudretlik ewladlirining qedimige medetkar bolidu. Ular bu arqiliq kelgüsi tarixning énérgiye menbesige aylinidu. Jengchilerge xas jasariti bolmighan lamzelle rolchi bahadir - ezimetlerning qorqunchluq jenggahlardiki rolini alghanda, ehwal qandaq bolidu? Méningche, héliqi bahadir - ezimetlerning özimu lamzellilik derijisige chüshüp qalidu. Shunga, ilgirilesh menisidin éytqanda, tarixiy simalar haman téximu jushqun warislarning merdane qedimidin oz ekisini tapidu. Qan bilen yézilghan tarix bolmisa, siyah bilen yézilghan tarix put tiret turalmaydu. Eger tarixning siyah bilen yézilghan qismigha halal étiqad bilen yurek qéni qoshulsa, bu axiri hayatiy küchke tolghan tarixiy roh bolup shekillinidu. Zordun sabir aka "ana yurt" ni olimigha tapshurup, uzap ketkende, uning özimu mezkur tarixiy romanning shöhriti bilen baghlan’ghan halda yarqin bir tarixiy shexske aylinip ketti. Emdi biz bu akimizni uning qaldurup ketken eserliridin, shundaqla zamandashliri xatirisidin izdeshke mejbur bolimiz, u özining yüksek bir arzuning igisige mas haldiki shija’etlik yazghuchi ikenlikini emdi ispatlidi. Shu tapta, men uning tiriklikte qaldurghan bezi tesiratlirini ésimge élip turuptimen. Méning bilishimche, zordun sabir akidek köp kitab köridighan, özidin hemishe qana’et tapmaydighan yazghuchi arimizda anche kop emes. Bizde birer parche eserni shöhriti bilen ijtima’iy derije we me’ishet izdeydighan edibler yoq emes. Zordun sabir aka özining qanchilik ish qilghanliqini normal rewishte chüshinetti - özini pewqul’adde talantning royxétige tizip ketmeytti. U özni men bir yazghuchi, özümde bar qabiliyetni imkanqeder toluq ishqa salsamla boldi, dep qaraytti. Bolupmu u, yazghuchi qandaq bolmisun, köprek mehsulat yaritishi kérek, dep teshebbus qilatti. Akimizning: "uyghurlardimu " tinch don " bolushi kérek" dégen sozi hazirmu éniq ésimde turuptu. "tinch don" don deryasi boyidiki kazaklarning boran - chapqunluq urush yilliridiki échinishliq bedellirini ajayip chin teswirlep, aptorning pütkül kazaklarning herikiti, arzusi we hesriti bilen sughurulghan yürikini millet derijisige kötürgenidi. Sap milliy turmush, nazuk teswir, aptorning qoyuq héssiyati güpüldep purap turidighan jümlilerdin hasil bolghan pütkül eser dawalghup turghan bir déngizdurki, uningda kazaklarning mewjutluqigha aylan’ghan, özidin ghayet zor derijide halqip ketken mixa’il sholoxof üzüp yüridu. "tinch don" ning otturigha chiqishi siyasiy suyiqest we térrorluq bilen qaplan’ghan stalinizm dewridiki bir inqilab bolghanidi. Egerde sholoxofta qorqmas yurek bolmighinida idi, u özidiki katta istédatqa tayinish bilenla bugünki heywetlik sholoxofqa aylinalmighan bolatti. "eger yazghuchi shija’etlik bolmisa ish tamam" deydu sabiq sowit ittipaqi yazghuchisi yuriy kazakof: "u qanchilik talantliq bolsimu, beribir paydisi yoq, iqtidari uni saqlap qalalmaydu". Téma éibaridin éytqanda, "ana yurt" trilogiyisini bizning "tinch don". Belki özimizning kureshliri sap oz tilimizda eks etkenliki seweblik, "ana yurt" romani biz uchun "tinch don" dinmu qimmetlik. Éhtimal, beziler "ana yurt" romanining bedi’iy pellisini "tinch don" gha yetmeydu, dep qaraydighandur. Méningche, bundaq qarash yüzeki sélishturmidin kelgen. Bir milletning dunya edebiyatidiki ornini noqul halda bedi’iy netijilerning özi arqiliq izahlash mes’uliyetsizlik bolidu. Bir millet özining milliy xaraktéri we istitik qatlimini edebiyat - sen’et arqiliq körsitelisimu, lékin bu, hergizmu milliy qediriyetni edebiyat - sen’ette eks étidighan, emma edebiyat - sen’ettin halqighan ijtima’iy, siyasiy, iqtisadiy sahelerde ishqa ashidighan jeryan. Qéni kim chingghiz aytmatofning dunya edebiyatidiki ornini siyasiy we herbiy kuch ustunlukide ayrip qariyalaydu? Aytmatof qirghiz xelqinng perzenti süpitide oz ana tili bilen xelqige yüzlendi, rus tili bilen dunyagha yüzlendi. U, oz xelqining sergüzeshtisi we isteklirini jakarlaydighan hemrahsini rus tilining rakitasi arqiliq alem boshluqigha chiqardi. Til almashturush wasitisi bolush bilenla cheklenmeydu. U yene oz nöwitide bir milletning oylash, pikir qilish, tebi’et bilen alaqe qilish we sintézlash shekli, shundaqla shu millet ishlepchiqirish sheklining kiristali. Démek, til bir milletning ang formisi. Aytmatof rus tilida eser yazidighan qirghiz edib süpitide rus medeniyitining keypiyatinimu özide tipik namayan qildi. Edebiyat bir milletning ijtima’iy ornini teswirlep béreleydu, lékin békitip bérilmeydu. Melumki, melum bir edebiy eserning dunyawi orni shu eserni yaratqan xelqning dunyawi ornidin dérek bermeydu, belki bir milletning dunyawi orni shu millet edebiyatining dunyawi ornini békitidu. Biz "ana yurt" ni ölcheydighan ölchemni "tinch don" din izdimeymiz, belki ana yurtning özidin izdeymiz. "yurt", "weten" chushenchiliri noqul térritoriyilik uqum emes, weten démek mu’eyyen makan - zamanni birlik qilghan xelq rohidur. Oz rohidin mustesna halda bir qewm xelq süpitide mewjut bolalmaydu, démek xelq dégen uzaq tarixiy izchilliqqa ige rohning ijtima’iy gewdisi. Shundaq iken, xelqtin we xelq rohidin mustesna haldiki térritoriye ene xu xelqqe tewe mukemmel weten bolalmaydu. "ana yurt" ning mezmun we bedi’iy ölchemliri del mushu eserde teswirlen’gen xelqning teqdiri, xulqi, dunya qarishi hemde ajizliqidin ishlepchiqilidu. Idé’ologiye sahesige yatidighan bundaq pütün méhnet bizde teri royapqa chiqmidi. Lékin, biz qedimimizni oz chiqish yolimizgha qarap artquzwérimiz, bizni toluq qana’etlendüridighan netijiler ashu tinimsizliqning pishqan bir nuqtisida kiray achidu. Biz qachanda özimizni hem özgilerni ölcheydighan musteqil qimmet ölchimimizni zaman’gha layiq halda qurup chiqalaydikenmiz, xu chaghdin bashlap özimizni oz ilkige alghan insaniyetning barliq rohiy we maddiy bayliqi halal hem bimalal rewishte bizgimu mensup bolidu. Undaq bolmaydiken, zordun sabir akining tragédiyilik tarix eslimisidiki ganggirashlar tekrar yüz béridu. "ana yurt" ni oqup bolghandin kéyin, kishi tebi’iy halda abdurehim ötkür akining "iz", "oyghan’ghan zimin" romanlirini eslep qalidu. Tarixning melum bir dewridiki weqe yene bir dewrde yüz bergen weqe bilen baghlinip kétidu, shundaqla bir yerde yüz bergen weqe bashqa bir yerde yüz bergen weqening sewebi bolup chiqidu. Mana mushundaq sewebler "yurt" dégen uqumigha merkezleshken heywetlik bir pütün tarixning pa’aliyetchan obrazini wujudqa chiqiridu. Biz abdurehim ötkür akining romanliridin tomur xelipe, hajiniyaz haji qatarliq inqilab rehberlirining oxshash mahiyettiki paji’esini körimiz. Ötkür aka "oyghan’ghan zimin" romanini tamamlighanda, inqilabning kéyinki qisimlirini kelgusidiki ewladlarning yézishigha tapshuridighanliqini éytidu. Wehalenki, anche uzun ötmeyla, ene xu inqilablarning bed’iy'y eyniki bolghan "ana yurt" ni oqup, tarix heqqidiki murekkep oylargha giriptar bolup turuptimiz. Téma izkilliqi nuqtisidin éytqanda, "ana yurt" bir tarixiy roman süpitide "oyghan’ghan zemin" ning dawamidur. Zordun sabir akining "ana yurt" trilogiyisining bayan istili rus prozilirining tesirige xéli roshen yoluqqan bolup, tebi’et we urush heqqidiki teswirler salmaq, wezmin tüs alghan. Milliy armiye qisimlirining shixo, jing qatarliq jaylarni gomindang qisimlirining qolidin tartiwélish jeryanidiki urushi köz aldimizda heywet, sürlük qiyapette namayan bolidu. Urush tengsizlikning buruqturma hawasida shelwerigen jarahet. Bezide bu jarahettin tartuq, we bezide jan’gha bérip taqilidighan zerdab qalidu. Urush tengsizlikning rehimsiz tapinidin qutulush uchun tewekkul qilghan kishilerge qanchilik éghir aqiwetlerni ekelmisun, ular uchun bu kop hallarda axirqi tallash bopqalidu. Bezibir, saxta tinchliq astigha kömülgen haqarettin urush otliri ünüp chiqidu. Xorlan’ghanlaning achchiq qismetlirige yoshurun’ghan heqiqetni izdeshtin lezzet tapidighan shija’etlik yazghuchi uchun éytqanda, urushmu bir sen’etke aylinidu, chünki urushmu oz nöwitide kop nersilerni yéngiwashtin yaritishqa qadir. Léw. Tolistoy, mixa’il sholuxof, héngmawéy eserliri ene shundaq heywetlik urush menzirisini teswirlesh bilen diqqetke sazawer. Uyghur xelq éghiz edebiyatida jengnamiler xéli kop salmaqni igileydu. Bu, ashu xil témidiki yazma edebiyatimiz uchun qimmetlik tejribilerni hazirlighan. "ana yurt" tiki urush témisi bizde untulup kétey dégen jengname edebiyatining zamaniwi wariyanti bolup hésablinidu. Urush bezide chong bir tarixiy küchünishning belgisi bopqalidu. Omumen, u, kishiler oylap baqmighan haldiki ijabiy yaki selbiy weziyetni peyda qilidu. Zordun sabir akining qelimi astidiki urush menzirisi aptor qelbidiki baturluq, tewekkulchilik, pidakarliq kebiy heywet xarektiridin kélidighan güzellikke bolghan séghinishini iz’harlap béridu. Romandiki gheni batur héchqandaq ijtima’iy nizam we iskenjidin teptartmaydighan, qaram kishi bolush bilen birge muhebbet - nepriti éniq, sadda - tuz. Uning baturluqi bir qarisa tomtaqliqqa ige, neri - beri ishlarni anche oylap olturmaydu; Yene bir qarisa, nahayiti inchike, u özining baturluq tebi’iti kötürelmeydighan tengsizliklerni we qaza’i - qedirlerni körse, közige asanla yash alidu, u yene xelqinng ghururigha bérip taqilidighan chong ishlarda sezgürlikini yoqatmaydu. Gheni batur wijdan yolidiki jengchi, shundaqla xotunperes. Bu, jismaniy küch témip turidighan baturlarda kop körülidighan xulq di’aléktikisi. Aptor gheni baturni hemme peziletni oz ichige alghan, adimiyliktin yiraq bolghan sun’iy ewrishkige aylandurup qoymighan. Méningche, gheni baturning qiziqqan, qeyser, ishqibaz xaraktéri uning wujudidiki hayatiy küchini semimiy, chin rewishte yarqinlashturghan. Xuni izahlap qoyush kérekki, gheni baturdiki xotunpereslik hergizmu hazirqi dewrdiki étiqatsizlarche suyuqluq emes, uning bu xil turmushi eyni dewr kishilerge mas halda hayaliq we intizamliq idi. Zordun sabir aka tebi’etning erkisi we shu chaghdiki jama’et exlaqining nadir esiri bolghan gheni batur uchun ajratqan sehipiliride bir yaghzuchigha xas zoqmenlikini roshen gewdilenduridu. U goya gheni baturning qorqmas xaraktéri we xotunpereslikige yughurulup ketkendek tesirat béridu. Yazghuchining söyidighini insan, hergizmu insanning derijisi we tebiqisi emes. Yazghuchi özi mestane bolghan güzellikni, ishench we étiqadni, aliy nishanni hetta ﷲgha bolghan iltijasini insandin bayqaydu; Shuning uchun yazghuchigha nisbeten éytqanda, uning eserliridiki obrazlarning hemmisi söyümlük, zordun sabir aka shing shi seydek jallatlardin eqide jehettin nepretlinidu, lékin uning oz qewmining yiraq menpe’etige sadiq tereplirini yoshurmay körsitidu. Tarixiy shexslerning sawaqlirigha jiddiy qaraydighan oqurmenler uchun buning özimu bir ibret. Romandiki sulayminof tipik selbiy tüs alghan, lékin aptorning pozitsiyiside uni insan süpitide aqlap chüshinishmu mewjut. Démek, yazghuchi meyli söyümlük bolsun yaki yirginchlik bolsun, özining herbir pérsonazhini insan süpitide chüshenmigenda, edebiyatning chinliqi ze’iplishishke bashlaydu. Zordun sabir aka özining hayat heqqidiki qimmet qarishini qandaqtu bir qanche tipik pérsonazhgha merkezleshtürüp qoymighan, belki u romandiki chong - kichik barliq éléminitlarning tekshi singdureligen. Shunga, biz romandiki kichik amillarni nezerdin saqit qilghan halda aptorning idiyisi heqqide lilla chüshenchisige kélelmeymiz. Bundaq ehwal tolistoy, dostoyewiskiy romanlirida taza wayigha yetken bolup, rus prozisidiki obraz yaritish métodlirining zordun sabir akining qelimige bolghan tesirini yuqiriqi tereplerde xéli éniq köreleymiz. Abdurehim ötkür akining romanlirida uslub jehettin sherqche, jümlidin ottura asiyache puraq xéli küchlük. Bu romanlarni oqughinimizda w. G. Yanning "chinggizxan" qatarliq eserlirining temini eslep qalimiz. Muhemmet imin hoshur akining "qum basqan sheher" romani tarixiy heqiqetlerning epsanilashturulup körsitishte, uyghur chöcheklerdiki uslub bilen otturigha chiqti. Yazghuchi qandaq ipadileshte özige xas yol tutidu. Emma yuqiriqi eserlerge normuhemmed toxti akining "alte künlük padishah" (bu tarixiy hékaye zhornilimizning 2000 - yil 1 - sanigha bysilghan. - muherrirdin) namliq hékayisini birleshtürüp qarisaq, ular belgilik ijadiyliq we xasliqqa ige bedi’iy yol bilen mundaq bir sadani anglitidu: özining ghayisini éniq hel qilalmighan we bu ghayini keng ammiwi asasqa ige qilish bilen birge programmilashturalmighan inqilabning hemmisi meghlub bolidu. Toshqanni harwigha qatsa, harwini orman’gha tartidu, chashqanni harwigha qatsa, kariwatning astigha tartidu. Eger toshqan bilen kaxqanni birla waqitta harwigha qatsa, ehwal qandaq bolidu? Buninggha bizde hazirghiche yézilghan tarixiy romanlar jawab béridu. Oqurmenning semige sélip utush zorürki, turmush hadisiliridiki heqiqetler, jümlidin edebiyattiki bésharetler segek pikir igilirige ayan bolidu. Qedimki yunan peylasopi eplaton insan rohini arzu, idrak we ghururdin ibaret uch terkibiy qisimgha bolidu. Arzu bir ademni özide yoq nersilerni izditidu, idrak bolsa, bu izdinishtin shara’itqa munasip haldiki waste hem usullarni keship qilidu. Insanda nan bolmisa, nan arzugha aylinidu, erkinlik bolmisa, erkinlik arzugha aylinidu. Shuning uchun beziler nan kürishige, beziler hoquq kürishige özini atighan bolidu. Bir inqilabiy qoshun ene shundaq herxil tiptiki arzu igiliridin teshkil tapidu. Insan eqil igisi bolghanliqi uchun, u özining bashqilarning neziride insan’gha xas süpetke ige bolushni oylaydu. Özini bashqilar bilen oxshash, dep qarash iptida’iy adalet tuyghusini shekillendüridu. Insan özining kishilik qedir - qimmitini hés qilalmisa, uning achchiqi kélidu, nomus hes qilidu; Eger insan özining qimmitini körelise, bashqilarning hörmitige érishelise, özidin memnun bolidu, iptixarlinidu. Mana bu insandiki ghorurdur. Tarixni insandiki yuqiriqi uch amil yazidu. Lékin, tarixni yetekleydighan qisim aliy mepkurige aylan’ghan ghorurdur. Bizning tarixiy romanlirimizda eks etken inqilablar jahan’gir küchlerning yaki pikiriy téyizliqining qaymuqturushigha uchrap kelgen. Xelq inqilabining meqsitidin tartip wasitisigha qeder naqabilliqni ipadilep kelgen. Shunga, meqset we wasitiler kop hallarda bashqa yerlerdin import qilin’ghan. "bashqilardin ekelgen nuqti’iynezer xeterlik bolidu" dep yazidu en’gliye tarixchisi akton: "sen bashqilardin nuqti’iynezer emes, uchur qobul qilishing kérek. Nuqti’iynezer xuddi tejribige oxshashla özengning bolushi kérek". Bu sözni hazirqi zaman jung go inqilabidiki nurghun pakitlar emeliy halda ispatlaydu. Mawzédung marksizm -léninizm nezeriyisini jung go inqilabining konkrét emeliyiti bilen birleshtürsek ijadiy rohni ishqa saldi. Deng shaw ping gherbning idiyisini emes, belki pen - téxnikisini kirgüzdi. Uyghur tarixiy romanlirini bedi’iy jehettin piship yétilish basquchigha yetti, dep qarashqa teri baldur, buninggha melum bir jeryan kérek, buningda yazghuchilarning oz - özini terbiyilishi muhim shertlerning biri. Hazirqi keypiyattin qarighanda, kishiler tarixiy pakitlarning perdazsiz haldiki obyéktip tereplirige éhtiyajliqtek turidu. Kishiler abdurehim ötkür, abduweli eli akilarning tarixiy témidiki eserlirini, jümlidin zordun sabir akining katta ijtihatining semerisi bolghan "ana yurt" romanini istitik éhtiyaj uchun emes, belki özini hem özgini tarixiy heqiqet nuqtisidin chüshinish éhtiyaji uchun zörür bildi. Sabiq sowit ittipaqi dewride chet elde sürgünde yürgen yazghuchi aléksandir solzjenitsin: "insan uchun sen’et" dégen nutiqida, dostoyewiskiyning: "dunya güzellik bilen qutquzulidu" dégen sözini neqil keltürüp, qan - yash bilen tolghan uzun tarixta güzellik kimlerni qutquzdi, dep so’al qoyidu. Güzellik kishilerning rohini yükseklikke kötüridu, - deydu solzjenitsin, - lékin güzellik ademlerni qandaqmu qutqazsun. Dostoyewiskiy bilen solzjenitsin insaniyetning yighisini bir - birige tamamen oxshimaydighan ikki xil yol bilen yighlighan büyük yazghuchilar. Lékin jiddiy tarixiy peytte, güzellikning qutquzishigha qarap turush herqanche taqetlik insannimu qiynap qoysa kérek. Bugünki zaman uyghur edebiyatining tereqqiyatida mundaq ikki yüzlinish boluwatidu: biri, shé’iriyet insan pisxikisidiki pewqul’adde nazuk, murekkep hadisilerni barghanséri ichkirilep körsitiliwatidu. Shé’iriyet buninggha xu qeder bérilip kettiki, sha’irlar özlirining taxqi dunyasidiki ijtima’iy mesililerge cholisi tegmidi. Yash sha’érlar ijtima’iy ziddiyetlerni insan rohidiki tughma ziddiyetler arqiliq chüshenmekchi boldi. Ijtima’iy mesililerni téma qiliwatimen, dewatqan yene bir türküm sha’érlar hadisilerning rohiy terepliri bilen anche hésablashmighan halda turmushqa qarita tenqidlirini ammibaplashturushqa urundi. Shundaq qilghanséri ularning tenqidliri absitrakt bir insanning bir xil mu’aqmdiki ﷲ - towisigha aylinip qaldi. Sha’ér herqanche omumiyetchil bolimen désimu, sha’érliq hésiyatidin ajriyalmaydu. Buni sha’irning özidiki xususiyet belgiligen. Yüzlinishning yene biri, proza milliy pisxikisigha tesir körsetken makro mesililerni yeni insanning ikki dunyasigha taqalghan tashqi turmush hadisilirini köprek téma qildi. Bundaq eserlerning ichide tarixiy témidiki eserler oqurmenlerni köprek özige tartti. Shé’ériyet subyiktipliqi nisbeten küchlük tur bolush supiti bilen istitik izdinishte boldi. Proza obyéktip jem’iyet mesililirini yazghuchi subyékti bilen birleshtürgen asasta tarixiy, ijtima’iy izdinishte boldi. Shé’ériyet bir millet edebiyatidiki istitik izdinishlerning aldida méngip keldi. Zorüriyet musapisini bésip ötüshke muweppeq bolalighan xeqlerning prozisi asta - asta shé’ériy yükseklikke qarap oz - özini takamullashturulup keldi. Zordun sabir akining "ana yurt" trilogiyisini bizde yéziliwatqan tarixiy romanlar ichide bedi’iy tusi nisbeten yuqiri eser bopqaldi. Aptor bedi’iy telep bilen tarixiy uchur sighimchanliqi otturisidiki munasiwetni qandaq bir terep qilishta zor küch serp qilghan. Eserdin qarighanda, aptor tarixiy uchurlarni toplash uchun ajayip kop emgek qilghan we uni oqurmenlerge yetküzüshke jiddiy ehmiyet bergen. Bu terep bizdiki öginish we tetqiq qilishqa étibar bermeydighan edibler uchun bir ülge. Romanda pérsonazhlar shunche kop, asasliq pérsonazhlar xarektér jehettin oz musteqilliqi bilen közimizge tashlinidu. Uning üstige bularning mutleq kop sandikiliri tarixiy shexsler bolup, tarixiy shexslerge obyéktip baha bérish sherti bilen bedi’iy süpette namayan qilish yazghuchidin hem ötkürlük, hem zilliqni telep qilidu. Diyarimiz uzaq muddetlik azadliq kureshliri, san - sanaqsiz qurbanlar, talay tarixiy ibretler bilen tolghanki, bu zémindin pütken késeklerdin, bu ziminning taghliridin élin’ghan yarmatashlardin armanda ketken milyon - milyon shihitlerning közliri kozliri qarap turidu. Hayat heqiqetliri edebiy heqiqetlerni tughidu. Tarixiy témilarda eser yézish itilishliri bir jehettin tarixning chaqiriqi, yene bir jehettin biz yashawatqan ré’alliqning tepekkur éhtiyaji. Heqiqiy yazghuchi bashqilarning herxil gherezdiki tenqidliri we maxtashlirigha qarap turmaydu, u özi yorutup bérishke tégishlik heqiqetni tapqan kündin bashlap, ashu heqiqet üstide minnetsiz qelem tewritishning bir xil nijatliq yoli ikenlikini oz - özige ishench bilen jakarlaydu. Yéziq shiresinng aldida tun boyi chekken iztiraplar, tökken yashlar, éghir pikiriy méhnetler héchkim sezmeydighan ajayip bextiyarliq tuyghusini bashlap kélidu. Yazghuchining mukapati ene xu yerde. Zordun sabir akining bu qétimqi esiri uning bedi’iy izdinishliridin köre, tarixiy heqiqet üstidiki izdinishlirini köprek ashkarilap béridu. U, özi bildighan bir muqeddes sözge ömrining axirqi mezgilidiki hemme nersisini béghishlighanidi. U, özining abidisini biwasite özi tiklep bolup, biz bilen xoshlashti. U, mushu romanini yézish jeryanidiki san - sanaqsiz riyazetlirini birge élip ketti. Ilmiy ishlargha yar - yölek bolush emes, hetta hésdashliqmu az uchraydighan shara’itta, uning töligen bedellirining biz perez qilalmaydighan derijide kop bolushi muqerrer. Zordun sabir aka qolimizdiki esir sowghisi bilen tiriklerge shuni uqturidu: bizde uyghur prozichiliqi heqqide nezeriyiwi izdinish bashlinishi kérek. Aliy mektep we akadémiyelrning edebiyatxanliri tetqiqatni unwan we ilmiy derijilerning wasitisigha aylanduruwalmastin, mesililer üstide mes’uliyet bilen texirsiz izdinidighan bolushi lazim. Nöwette, tarixiy heqiqet toghrisidiki bedi’iy inkaslar pelsepiwi inkaslargha aylinish, xu asasta mupessel tarix idiyisining shekillinishi intayin zörür. Chünki tarixiy bilimler tarix idiyisige aylanmighanda, tarixning éziqturushi asanla yüz béridu, otmüshtiki tarixiy paji’eler yene tekrarlinidu.

 Menbe: «shinjang medeniyiti» zhurnili 2001 - yilliq 2 - sanidin élindi